Татарстан

Татарстан Россиянең Идел буе федераль бүлгесенә керә. Республика башкаласы — Казан шәһәре.

Татарстан

Байрак Илтамга
Башкала	Казан
Халык саны	3 894 120 (1 гыйнвар 2021)
Нигезләнгән	30 август 1990
Сәгать кушагы	Мәскәү вакыты, Европа/Мәскәү, UTC+03:00
Рәсми тел	рус теле, татар теле
География
ИҖБ	Россия
Мәйдан	67,847 км²
Координатлар	55.55°N 50.93°E
RU-TA
Дәүләт башлыгы исеме	Татарстан Республикасы Рәисе
Дәүләт башлыгы	Рөстәм Миңнеханов
Хөкүмәт башлыгы	Алексей Песошин
Икътисад
Акча берәмлеге	Рәсәй сумы
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары

Татарстан Республикасы суверенитеты, Россия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Россия Федерациясе белән Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Россия Федерациясе вәкаләтләреннән тыш, дәүләт хакимиятенең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз хасияте була. Татарстан Республикасы Конституциясе

Россиядә икътисадый яктан иң көчле төбәкләрнең берсе. 1920 елның 27 маенда төзелгән (ТАССР).

Татарстан Россиянең Европа өлеше үзәгендә, ике елга — Идел һәм Кама кушылган урында урнашкан. Аның халкы 3 миллионга якын кешене тәшкил итә. Уртача-континенталь климат, җылы, кайвакыт эссе җәй һәм уртача кыш. Татарстанның төп байлыгы — нефть. Бездә 2 дәүләт теле: рус һәм татар теле. Казанда иң матур соборларның берсе — Изге Павел Соборы. Истәлекле урыннар арасында: Мәдәният һәм ял паркы, Казан Кремле һәм Казан университеты, Татар Драматик театры һәм Казан елга порты.

Төп мәкалә: Татарстан географиясе

Татарстан Россия Федерациясе үзәгендә, Көнчыгыш Европа тигезлегендә, ике зур елга — Идел һәм Чулман очрашкан урында урнашкан. Казан Мәскәүдән 797 км ераклыкта.

Республика территориясе озынлыгы — төньяктан көньякка 290 км һәм көнбатыштан көнчыгышка 460 км. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.

Татарстан территориясе — урманлы җирдә яткан тигезлек. Республиканың көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар.

Татарстан территориясенең 16 % урманнар белән капланган. Фаунасында 500 дән артык хайван төре бар.

Рельеф

Татарстан Көнчыгыш Европа тигезлегенең көнчыгыш өлешендә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән 170 м га, ә аерым урыннары 300–350 м га җитә. Күбесенчә, биеклеге 100 м дан узмаган түбәнлекләрдән тора.

Көнчыгыш Европа тигезлеге Иделдән алып көнчыгышка, Урал тауларына таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары — Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә республиканың көньяк-көнчыгышында Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы ята.

Республиканың көньяк-көнбатыш өлешенә 200–250 м биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.

Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә — түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ.б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.

Климат

Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае июль (+18…+20 °C), иң салкыны — гыйнвар (−13…−14 °C). Температураның абсолют минимумы −44…−48 °C (Казанда −46,8 °C). Иң югары температура +37…+42 °C. Абсолют еллык температура (амплитуда) 80–90 °C ка җитә.

Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763 тән 2066 га кадәр (Минзәлә). Иң кояшлы чор — апрельдән август аена кадәр. Ел эчендә кояш радиациясе якынча 3900 МЖж/м² тәшкил итә.

Уртача еллык температура якынча 2–3,1 °C.

Уртача тәүлек температураның 0 °C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары — 198–209 көн, 0 градустан түбән — 156-157 көн.

Уртача еллык явым-төшем күләме 460–540 мм тәшкил итә. Иң күп явым-төшем июль аена (51–65 мм), минимум — февраль аена (21–27 мм) туры килә. Барыннан да бигрәк, Чулман аръягында һәм Идел алдында явым-төшемнәр күзәтелә. Вегетация чоры 170 тәүлек чамасы тәшкил итә.

Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына 140–150 көн, уртача калынлыгы 35–45 см.

Чиктәшлек

Файдалы казылмалар

Нефть

Республиканың иң зур байлыгы — нефть. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. Лениногорск районында урнашкан Ромашкино нефть чыганагы — Россиядә иң зур чыганакларның берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар. Нефть белән бергә иярчен газ да чыгарыла — нефтьнең бер тоннага якынча 40 м³. Берничә кечкенә табигый газ һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.

Күмер

Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмер ятмаларының тирәнлеге — 900–1200 м.

Башка файдалы казылмалар

Республика җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча 50 % өлеше), карбонатлы (як. 20 %), балчыклы (як. 30 %) токымнар, ком-гравий катнашмасы (7,7 %), комнар (5,4 %), гипслар (1,7 %) аеруча мөһимнәрдән саналалар. 0,1 % өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп тора.

Су ресурслары

Иң эре елгалар — Идел (республика территориясе буенча 177 км ага), Чулман (380 км) һәм аның кушлыдыклары — Нократ (60 км) һәм Агыйдел (50 км), алар гомуми агым су микъдарының 97,5 % өлешен тәшкил итәләр. Алардан башка, республика территориясе буенча якынча 500 озынлыгы 10 км-дан артык кече елга һәм күп санлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше Куйбышев һәм Түбән Кама сусаклагычларында тупланган. Республика территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше — Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.

Татарстанның иң эре су объектлары — республиканы төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч.

• Куйбышев сусаклагычы 1955 елда төзелгән, ул — Татарстанда гына түгел, бөтен Европада иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала.
• Түбән Кама сусаклагычы 1978 елда төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора.
• Зәй гидротөене 1963 елда төзелгән, ГРЭСны техник яктан тәэмин итү өчен хезмәт күрсәтә.
• Карабаш сусаклагычы 1957 елда төзелгән, нефть кәсепләрен һәм сәнәгать ширкәтләрен су белән тәэмин итә.

Җир асты сулары

2005 елдагы хәле буенча, Татарстанда 29 җирасты тозсыз су чыганагы эзләп табылган, запаслары — 1 млн м³/тәүлек, шул исәптә сәнәгый үзләштерү өчен якынча өчтән бер өлеше әзерләнгән.

Минераль җирасты сулары запаслары да күп. 2004 елдагы хәле буенча, минераль җирасты сулары запаслары 3,293 мең м³/тәүлек санны тәшкил итәләр.

Саклана торган табигый территорияләр

2009 елдагы хәле буенча, Татарстанның табигый-тыюлык фонды үз эченә 154 аеруча сакланган табигый территорияне кертә, шул исәптән:

• Идел-Чулман дәүләт табигый бисфера тыюлыгы;
• «Түбән Чулман» милли паркы;
• 24 төбәк әһәмиятендәге төрле профильле дәүләт табигый заказлык;
• 127 төбәк әһәмиятендәге табигый һәйкәл, шул исәптән җир өстендәге — 63, су — 64 (күлләр, елгалар, чишмәләр);
• 1 җирле әһәмиятендәге аеруча сакланган табигый территория.

Төп мәкалә: Татарстан тарихы

 

Беренче торак урыннар тарихы безнең эрага кадәр VIII гасырга барып тоташа. Соңрак, IX–XIII гасырларда бу җирләрдә Болгар дәүләте урнашкан була. XIII гасырда ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, Чыңгызхан империясенең таркалуыннан соң, Җучи олысы составына кертелә.

XV гасырның башында Олуг Мөхәммәд хан Казан ханлыгының Алтын Урдага бәйсезлеге турында игълан итә. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлый. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле була, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә була; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясый һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган була. 1552 елда, Явыз Иван дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм Мәскәү патшалыгы составына кертелә.

Россия составында Казанны Казан патшалыгы, ә аннан соң Казан губернасы дип атыйлар. Территория үзидарәсез була — губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор тора.

1920 елда Владимир Ленин тәкъдиме белән АТССР оештыру турындагы декрет кабул ителә, ул РСФСР составына керә.

Татарстан Республикасы

• 1990 елның 30 августында Татарстан суверенитеты турында декларация кабул ителә.
• 1992 елның 21 мартында суверен статус турында референдум үтә. Халыкның ⅔ өлеше суверенитетны хуплый.
• 1992 елның 31 мартында Татарстан Чечня белән берлектә Федератив килешүне имзалый.
• 1992 елның 6 ноябрендә Татарстан Конституциясе кабул ителә.
• 2000 елдан башлап Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан — Россия Федерациясе субъекты.
• 2002 елның 19 апрелендә Татарстан Дәүләт Советы Конституциягә кертелгән үзгәртүләрне хуплый.
• 2005 елның октябрендә Татарстан һәм федераль үзәк арасында яңа килешү имзалана. Килешүдә ике дәүләт теле раслана.

Төп мәкалә: Татарстан халкы

Татарстан халкының 83,23% Татарстанда туган (2002); Татарстан халкының 1,55% Башкортстаннан, 1,24% Үзбәкстаннан, 0,9% Казахстаннан, 0,74% Украинадан, 0,74% Пермь өлкәсеннән, 0,65% Самара өлкәсеннән күчеп килгәннәр.

Татарстанга күчеп килгән 628 мең кешедән нибары 34,8% (218 мең кеше) гына татарлар; 47,8% — руслар, 2,9% — украиннар, 1,8% — башкортлар, 1,3% — әзербайҗаннар.

Телләр

Татарстан Республикасында ике дәүләт теле — татар һәм рус. Моның турында Татарстан Конституциясендә һәм Татарстан телләре турындагы канунда әйтелә.

Дин

Татарстан территориясендә 1000-нән артык теркәлгән дини берләшмә бар. Татарстанның ике төп дине — ислам һәм христианлык.

Ислам дине Идел буе Болгарстанында 922 елда кабул ителә.

Торак пунктлар

Татарстан — Россиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агломерацияләре) ия булган төбәк. Республикада шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарстан) агломерациясе урнаша.

Татарстанда 155-мең кешегә исәпләнгән Иннополис фән шәһәре һәм 100-мең кешегә исәпләнгән Салават Күпере торак комплексы бар. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрен булдыру планда тотыла.

Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның мәдәни яктан бай булын күрсәтә.

Мәдәни мирасны саклауның һәм популярлаштыруның иң күркәм үрнәге — Казан Кремле. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләренең өстен булуын ассызыклый. Хәзерге Татарстанда 3 ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирас объекты бар: Казан Кремле (2000 елдан сон), Болгар археология комплексы (2014 елдан сон), Свияжск шәһәр утравының Успение соборы (2017 елдан сон).

Татарстанда 825 гәҗит-журнал чыга. Шул исәптән шәһәр һәм район гәҗитләре. Алар рус, татар, удмурт һәм чуаш телләрендә чыгалар. Республикада 100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән Татарстан халыклары Ассамблеясы эшли.

Татарстан — көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгариф өлкәсендә 170 000 кеше хезмәт итә. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча 600 000 укучы белем ала.

Иң популяр уку йортлары:

• Казан (Идел буе) федераль университеты,
• А. Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты (КАИ).
• Казан милли тикшеренү технология университеты (КХТИ).
• Казан дәүләт медицина университеты.
• Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты.
• Казан дәүләт аграр университеты.
• Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты.
• Казан дәүләт энергетика университеты.
• Кама дәүләт инженер-икътисади академия (ИНЭКА)
• Кызыл Байраклы Жуков орденлы Казан югары танк команда училище

Төп мәкалә: Татарстанның административ-территориаль бүленеше

 

Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы — 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8-нче кушымтаны һәм 127-нче биттәге картаны карагыз).

Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике  — Казан һәм Чаллы шәһәрләре берничә районны үз эченә алалар.

Татарстан — икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр республика: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча авыл хуҗалыгы алга киткән.

Татарстан 6 икътисади районга бүленә: Идел алды, Казан, Чулман алды, Төньяк-көнчыгыш Чулман буе, Көнбатыш Чулман аръягы, Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы.

Транспорт

Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен һава авиациясе, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле (Идел, Чулман, Нократ, Агыйдел) елга тәшкил итә.

Россиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, Себернең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Россия һәм кайбер БДБ илләре белән элемтә тормышка ашырыла.

Тимер юл транспорты

Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы Мәскәү-Казан тимер юлын төзү белән бәйле; 1893 елда Зөя — Мәскәү, ә 1894 елда Казан — Яшел Үзән хәрәкәте ачыла. 1924 елдан Казан — Свердловск тимер юл сызыгы файдалануга тапшырыла. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк (Түбән Карамалы, Яшел Үзән, Казан, Әгерҗе аша үтә), көньяк (Норлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе — Акбаш тимер юлы тоташтыра.

Тышкы икътисади элемтәләр

Россия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләре бар, кайбер илләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачыла.

Россия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә

Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне раслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан 2007 елның 4 июлендә кабул ителә һәм Федерация Советы тарафыннан 2007 елның 11 июлендә раслана.

Конституция

  Төп мәкалә: Татарстан Конституциясе

Җөмһүриятның төп кануны — Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе. Конституция буенча, Татарстан — демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.

Рәис

  Төп мәкалә: Татарстан Республикасы Рәисе

Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы — Татарстан Җөмһүрияте Рәисе.

2010 елның 25 мартында Рөстәм Миңнеханов Татарстан Республикасы Рәисе вазифаларын башкара.

Канунбирү хакимияте

 

Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы — Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкиллекле, канунбирү һәм тикшерә торган органы. 100 кәнәфидән тора.

2004 елның 26 мартыннан бу вазифада Фәрит Мөхәммәтшин эшли.

Башкаручы хакимият

 

Министрлар Кабинеты — югары башкарма орган, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. 2010 елның 22 апреленнән бу вазифада Илдар Халиков, 2017 елның 17 апреленнән Песошин Алексей Валерий улы эшли.

  Төп мәкалә: Татарстан Республикасы Дәүләт гимны

Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт гимны 1992 елда кабул ителә. Җөмһүриятнең Дәүләт гимны авторы — бөек татар композиторы Рөстәм Яхин. Дәүләт гимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелә.

Татарстан гимны сүзләре:

•  
  Ак барс
•  
  Менделеевск мәчете
•  
  1 май мәйданы, Казан
•  
  Ике дәүләт телендә язу
•  
  Түбән Кама мәчете
•  
  Барлык диннәр гыйбәдәтханәсе

• Татарстан дәүләт төзелеше һәм халкы 2017 елның 22 август көнендә архивланган. @ Tatarile

	Татарстан порталы
	Россия Федерациясе порталы

• Татарстан Республикасы Кызыл китабы
• Татарстан флорасының Кара китабы

   

 

Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә.