Vatsonga

Vatsonga

Tindzhawo leti Vatsonga a va tshama eka tona na minkombiso ya tindzin'wana ta vona loko ku nga se va na tibhodara to avanyisa Afrika Dzonga, Swaziland, Mozambhiki na Zimbabwe.

Ntsengo wa rixaka

5,370,000

Laha vakumekaka kona hixitalo

Mozambique (3,100,000) · Afrika-Dzonga (2,100,000) · ESwatini (27,000) · Zimbabwe (5,000)

Tindzimi ta rixaka

Xitsonga, Portuguese, English

Vukhongeri

Ndzhavuko, Vukreste

Vuxaka

Vatsonga va kumeka ngopfu e Afrika Dzonga, hi laha rixaka ra Vatsonga ri nga hetelela ri tshama hi ku rhula tani hi rixaka leri ri tivekaka ri ri Vatsonga. Vatsonga i vanhu lava va vulavulaka ririmi ra Xitsonga. Mutsonga namuntlha wa swi kota ku langha ku dyondza Xitsonga exikolweni; ririmi ra manana ra yelana hambi kuri exikolweni kumbe mavulavulelo ya le kaya, kambe van'wani va tsakela ku antswisa vutivi hi ndlela ya vudyondzisi bya matimu ya Xitsonga ni ku ti antswisela hi ririmi ro hlantsweka.

Vatsonga lava va nga tala hi xidzi i Vatonga (Thonga), Varhonga (Ronga) na Vatswa (Tswa) lava a va vulavula ririmi leri ri tivekaka tani hi Xitonga, Xirhonga, na Xitswa. Vatsonga vo sungula ku ta tiveka hi vito ra Vatsonga kumbe Vatonga va fikile laha e vuxa bya tiko-nkulu ra Africa e tindzhawini to fana na vo Zambia, Malawi, Zimbabwe, na Mozambique kwalano ka vo 500AD. Ku yela hi vo 1200 Vatonga na Vacopi se a va fume tiko ra le Vudzonga bya Mozambique va hlota tindlopfu va xavisa timhondzo na switirhisiwa swa risinda. Va akile kona e Nyembani na le Xai-Xai, laha va nga tekana na Vatswa, Valozyi, Valambya, na Vashona, kutani va fuma rixaka ra Vatsonga. Eka vantukulu va vona ku fikile laha nga nga ntumbuluka tinxaka to fana na va Nondwani na Mpfumo ku suka hi vo 1350 lava a va tiveka va ri Varhonga tani hi leswi a va tshama e Vudzonga-vuxa (Vurhonga) na kuva va katsa ririmi ra Xitonga na Xikalanga. Vatsonga va hlanganile na maputukezi hi 1554 e Delagoa Bay, endzhaka loko maputukezi va kongomisa xikepe xa vona e tikweni ra Vatsonga. Perestrelo u tsarile hi minkarhi liya leswaku Vatsonga a va ri kona hi 1554 e tikweni ra le Mozambique laha a kuri na mimfumo swivongo swa va Tonga na va Rhonga.

Henri Junod u tsarile swo tala hi minkarhi ya khale ka rixaka ra Vatsonga ku suka kwalano kavo 1600 ku fika 1900. Hi minkarhi ya xikhale, Vatsonga a va tsakela ku ti tiva tani hi "va Tonga", "Vadzonga", kumbe "va Rhonga", kambe hinkwaswo swi vula rixaka rin'we. Hi vutsalwa bya xi Nguni, "Tonga" yi tsariwa yi ri na "h" tani hi leswi eka ririmi ra Vanguni marito yo sungula hi "T" ya landzela hi "h" - hikoho kwalano Vanguni va ri tsala tani hi "Thonga", loko va vula Tonga. Vito leri ra Tonga i ra khale ngopfu, i ra khale ku tlula mintlawa ya swivoga na tinxaka to tala ta laha eAfrika Dzonga.

Vanhu va rixaka ra Vatsonga va tele ngopfu, nkarhi wun'wana swi tsandza na lava va tsarisaka tinhlayo ta vanhu ku hlayela Vatsonga hi ku helela. Minkarhi yo tala tinhlayo leti ti paluxiwaka i ta Vatsonga va le Afrika Dzonga na le Mozambique ntsena. Eka Vatsonga ku na mimfumo swivongo swo tala, vo tala i vantukulu va Vatonga na Varhonga, van'wani i vantukulu va Vatswa, van'wani i vantukulu va Valozyi, van'wani i vantukulu va Vambayi, van'wani i vantukulu va Valambya.

Exikarhi ka Vatsonga ku na lava va nga nghena e Vutsonga hi 1820, va nga vantukulu va ka Ndwandwe, va ka Soshangane, kambe nkarhi wun'wana va ti hlaya va ri Vanguni se hi koho kwalano nkarhi un'wani swi nga tiveki ku va fanela ku hlayiwa eka rixaka ra Vatsonga kumbe eka rixaka ra Vanguni. Hi ku twisisa ka Vatsonga vo tala, vantukulu va Soshangane hi vona ntsena va nga ti vitanaka vaShangane, Machangana kumbe Amashangane.

Vatsonga va kumeka e tindzhawini to hambana-hambana e Afrika Dzonga. Va kumeka hi xitalo e Limpopo, kambe na le Gauteng, Mpumalanga, na Swaziland va kumeka. Mintlawa ya marhavi ya Vatsonga hi kuya hi matirhiselo ya ririmi ra Xitsonga na vuendli bya mintolovelo ya Xitsonga, ku hlayiwa vanhu lava phatlukaka eka swiyenge leswi landzelaka:

- VaBila - VaDzonga - VaHlanganu - VaHlave - VaHlengwe - VaKhosa - VaLambya - VaLozyi - VaN’wanati - VaNdzawu - VaNkomati - VaNkuna - VaRhonga - VaShangane - VaTembe - VaTswa - VaXika - VaXingwedzi

Swiyenge leswi, mavito ya swona ya huma eka vakokwani wa vona kumbe vito ra mfumo xivongo xa rixaka ra vona, kambe hinkwavo va hlanganisiwa hi ririmi ra Xitsonga na ndhavuko wa Xitsonga, swo fana na mambalelo, vunanga, macinelo, tingoma, na swin'wana.