Valide Sultan: Osmanlı Padişahlarının annelerine verilen ünvan

Kaynaklarda "vâlide-i pâdişâh", "vâlide-i saâdetpenâh", "mehd-i ulyâ-yı saltanat" şeklinde de geçmektedir. Kösem Sultan "ümmü’l-mü’minîn", Pertevniyal Sultan "ümmü’l-cihân" unvanlari kullanılmış ve Hatice Turhan Sultan devlet adamı ve tarihci Defterdar Sarı Mehmed Paşa tarafından, ölümü vesilesiyle "devletin bir rükn-i rekîni" olarak niteledirilmiştir.

İlk valide sultan Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi Ayşe Hafsa Sultan olmak üzere Osmanlı padişahları tahta çıktıkları zaman anneleri de Valide Sultan unvanını alarak büyük bir siyasi güce ve oldukça yüksek miktarda bir gelire sahip olurlardı. Valide Sultanlar bu geliri genellikle hastane, külliye, cami ve medrese inşa ettirmek için kullanırlar, bazen de fakirlere yiyecek dağıtmak, sünnet ettirmek, düğün yapmak gibi hayır işleri yaparlardı.

 

Kanuni Sultan Süleyman döneminde Ayşe Hafsa Sultan'ın padişah üzerinde etkisi çok büyük olmuştur. Zira kendisi ilk Valide Sultandır. Onun dışında Valide Sultanlar genellikle siyasete karışmazlardı. Ancak kadınlar saltanatı adı verilen dönemde başlatıcısı Hürrem Sultan ve diğerleri ; Nurbanu Sultan, Safiye Sultan ve özellikle Kösem Sultan devlet yönetiminde söz sahibi olmuşlardır.

Kösem Sultan oğlu IV. Murad tahta çıktığında 11 yaşında olduğu için naiplik sıfatıyla devleti bizzat yönetmiştir. Ancak IV. Mehmed'in annesi Turhan Hatice Sultan'la birlikte Valide Sultan'ların etkisi tekrar azaldı, tekrar geleneksel görevleri olan hayır işlerine döndüler.

 

Osmanlı Devleti'nin son dönemlerindeki Valide Sultanlardan Bezmialem Sultan ve Pertevniyal Sultan İstanbul'daki birçok saray, cami, hastane ve okul inşaatlarına imzalarını atmışlardır. Osmanlı Devleti'nin en son Valide Sultanı II. Abdülhamid'in manevi annesi Piristû Kadın Efendidir. Padişahın öz annesi olmamasına rağmen padişah tarafından Valide Sultanlık unvanına getirilmiş, 1904 yılındaki ölümüne kadar bu görevde kalmıştır. II. Abdülhamit'ten sonraki padişahlar tahta çıktıklarında anneleri ölmüş olduklarından 1904 yılında Valide Sultanlık kurumu sona ermiştir.

Kimi zaman padişahlar küçük yaşta tahta geçtiklerinden anneleri onların adına hükümler vererek ya da oğulları ile istişare ederek kararlarında etkili olurlardı. Buna ilk örnek olarak Valide Handan Sultan verilebilir. Çünkü Leslie Pierce'a göre oğlu adına bizzat devleti yönetmiştir. Ardından gelen Valide Halime Sultan oğlunun akli dengesi yerinde olmadığından da naibe olarak devlet yönetiminde söz sahibi olmuştur. Daha sonra Şubat 1618'de 2.Osman tahta çıkmıştır. Annesi Valide Mahfiruz Sultan da oğlunun tahta çıkışından kendisinin ölümüne (28 Ekim 1620) kadar saltanat naibesi olarak devleti idare etmiştir.

Ancak bu kısa süreli dönemlere karşın Valide Kösem Sultan 10 seneyi aşkın zaman naibelik yapmıştır. Daha sonra kendisinden kurtulduktan sonra gelini Turhan Valide Sultan da devleti yönetmiş ve onunla da naibelik kurumu son bulmuştur.

Vâlide-i Kebīre ya da Büyük Valide Sultan, oğlu vefat ya da tahtan indirilme sebebi ile yeni tahta geçen padişahın döneminde de Valide Sultan makamını taşıyan kişinin unvanıdır. Handan Sultan'ın oğlu I. Ahmed, tahta çıkar çıkmaz Safiye Sultan'ı Eski Saray'a göndermişti. Çünkü Safiye Sultan oğlu öldüğü için Valide Sultanlık makamını kaybetmişti.

Bu bir emsal teşkil etmiş olacak ki; IV. Mehmet döneminde Kösem Sultan 25 yıl boyunca çok etkin bir rol oynadığı için devlette söz sahibi kişiler Turhan Sultan'ı istemediler ve yeni bir makam arayışı içine girdiler.

Bütün bu hadiselerin sonunda Vâlide-i Kebīr yani Büyük Valide Sultan makamı ile Kösem Sultan iktidarı yeniden ele geçirdi. Turhan Sultan ise 'Vâlide-i Sagīr' (küçük valide) adı ile anılmaya başlandı.

• Not 1: Öz annesidir, ya oğlu padişah olmadan önce vefat etmiştir, veyahutta bir başka nedenle Vâlide Sultân olamamıştır.
• Not 2: Öz annesi değildir ama onu büyütmüştür ya da mânevî annesi olarak Vâlide Sultân olmuştur.
• Not 3: Öz ve mânevî anneleri farklı kaynaklarda farklı olarak bertilmektedir.

• Osmanlı padişah eşleri listesi
• Valide sultanlar listesi
• Kadınlar saltanatı