Moğolistan: Doğu ve Orta Asya'da yer alan karasal bir ülke, devlet

Ülke toprakları tarihî Dış Moğolistan bölgesine denk düşer. Kuzeyde Rusya; güney, doğu ve batısında Çin'e bağlı İç Moğolistan ile Sincan Uygur Özerk Bölgesi vardır. Moğolistan'ın Kazakistan'a sınırı olmamasına rağmen ülkenin en batısı Kazakistan'ın doğu ucuna 37 kilometre uzaklıktadır. Ayrıca Kazakistan'dan sonra denize kıyısı olmayan en büyük ikinci ülkedir. Yüzölçümü 1.564.116 kilometre kare, nüfusu 3,3 milyon civarı olan Moğolistan, en geniş on dokuzuncu ülke ve en seyrek nüfuslu ülkedir. Ülke çok az ekilebilir toprağa sahiptir. Topraklarının çoğu bozkırdır. Kuzey ve batıda dağlar ve güneyde Gobi Çölü bulunur. Ulan Batur, ülkenin başkentidir ve yaklaşık olarak ülke nüfusun %38'ine ev sahipliği yapar. Ayrıca dünyanın en soğuk başkentlerinden biridir. Moğolistan yarı başkanlık sistemi ile yönetilen cumhuriyettir.

Moğolistan (Moğolca) Mongyol ulus Монгол Улс (Moğolca) Mongol Uls
Bayrak Arma
Slogan Masmavi gökler ülkesi
Millî marş Монгол улсын төрийн дуулал Mongol ulsın töriyn duulal Moğolistan Ulusal Marşı
Başkent ve en büyük şehir	Ulan Batur 47°55′K 106°53′D / 47.917°K 106.883°D / 47.917; 106.883
Resmî dil(ler)	Moğolca
Etnik gruplar (2010)	95% Moğol 4% Kazak 1% diğer
Hükûmet	Yarı başkanlık sistemi cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Uhnaagiyn Hürelsüh • Başbakan Luvsannamsrai Oyun-Erdene • Meclis Başkanı Gombojavyn Zandanshatar
• Bağımsızlık ilanı (Qing Hanedanı tarafından) 26 Aralık 1911
Yüzölçümü
• Toplam	1.564.115,75 km2 (19.)
• Su (%)	0,43
Nüfus
• 2020 tahminî	3.353.470 (134..)
• 2015 sayımı	3.057.778
• Yoğunluk	2,07/km2 (194.)
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	47 milyar $ (112.)
• Kişi başına	14.270 $ (93..)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	13,700 milyar $ (116.)
• Kişi başına	4.151 $ (109.)
Gini (2018)	32.7 orta
İGE (2019)	0.737 yüksek · 99.
Para birimi	Tögrög (MNT)
Zaman dilimi	UTC+7 (UTC)
• Yaz (YSU)	UTC+8 (UTC)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+976
İnternet alan adı	.mn, .мон

Yaklaşık olarak 3.1 milyonluk nüfusun %30'u göçebe veya yarı göçebedir. At kültürü halen ülke yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır. Nüfusunun çoğunluğu Moğol olup halkın dini Tibet Budizmi'dir. Moğollar dışında Müslüman Kazaklar ve Tuvalar ülkede yaşamaktadır. Bu halklar genellikle batı kesimlerdedir.

Bugünkü Moğolistan toprakları geçmişte Hiung-nular, Siyenpiler (Sien-pi), Cücenler ve daha sonra Göktürkler gibi imparatorluklar tarafından yönetilmiştir. Moğol İmparatorluğu ise 1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulmuştur. 16. ve 17. yüzyıllarda Moğollar Tibet Budizmi'nden etkilenmişlerdir. 17. yüzyılın sonlarında, Moğolistan'nın büyük bir kısmı Çing Hanedanı'nın yönetimi altına girmiştir. 1911 yılında Çing Hanedanı'nın yıkılışı sırasında, Moğolistan bağımsızlığını ilan etmiş, fakat 1921 yılına kadar de facto bağımsızlığını kabul ettirmekle ve 1945 yılına kadar uluslararası tanınmayı kazanmakla uğraşmak zorunda kalmıştır. Sonuç olarak güçlü Rus ve Sovyet kuvvetlerine maruz kalmıştır. 1924 yılında Moğol Halk Cumhuriyeti ilan edilmiş ve Moğol politikası aynı dönemdeki Sovyet politikasını takip etmiştir. 1989 yılının sonlarında Doğu Avrupa'daki komünist rejimlerinin çökmesinin ardından 1990 yılının başlarında Moğolistan'da Demokratik Devrim gerçekleşmiştir. Böylece Moğolistan'da çok partili sistem başlamış, 1992'de yeni bir anayasa kabul edilmiş ve serbest piyasa ekonomisine geçilmiştir.

Moğolistan Birleşmiş Milletler, Asya İşbirliği Diyaloğu, G77, Asya Altyapı Yatrırım Bankası ve Bağlantısızlar Hareketi üyesidir. ve NATO'nun küresel partnerlerinden biridir. Dünya Ticaret Örgütü'ne 1997'de üye olmuştur ve halen bölgesel ekonomik ve ticaret örgütlerine katılmak için uğraş vermektedir.

Türkçede kullanılan Moğolistan sözündeki -istan eki ülke, yer anlamında Farsça olup Moğol ülkesi demektir. Moğol adının ilk nasıl ve ne zaman ortaya çıktığı konusunda araştırmacılar tarafından kesin olarak teyit edilmiş bir açıklama yoktur. Moğ ve Moğuç sözü Eski Türkçe kaynaklarda ateşperest anlamına gelir. «Moğol» adı Çinçe kaynaklarda Men-Gü, Man-Gu-Zı, Mon-Gu-Lun, Man-Tu, Men-Gü-Lün şekillerinde geçer. Ayrıca Eski Türkçede mengü ve bengü kelimesi sonsuz, ebedi anlamındadır.

Önemli tarih öncesi mevkiler Hovd İli'nde bulunan Kuzey Mavi Mağarası'ndaki ve Bayanhongor İli'nde bulunan Beyaz Mağara'daki eski taş çağından kalma mağara resimleridir. Dornod İli'nde cilalı taş devriden kalma tarım yerleşimleri bulunmuştur.

 

Moğolistan bölgesinde 12. yüzyılın başına kadar, Hiung-nu, Apar (Avar, Cücen), Göktürk, Uygur ve Karahitay gibi devletler hâkim olmuştur. Cengiz Han'ın birleştirip örgütlediği kabilelerle, 1206’te Moğolistan’da ilk Moğol Devleti kuruldu. Cengiz Han, 1227’de öldü.

On yedinci yüzyılda Çarlık Rusyası, bölgeyi kontrolüne almak için girişimlere başladı. On sekizinci yüzyılda Moğolistan’da Rus ve Çin yanlılarının mücâdelesi başladı. Moğol prenseslerinin Çinliler gibi yaşaması Moğolistan’da milliyetçilik akımının başlamasına neden oldu. Katolik misyonerlerinin faaliyetleriyle Moğolistan’da Hristiyanlaşma başladı. Misyonerler Uzak Doğu’da dayanak noktası elde etmek ümidiyle Moğolistan’ın bağımsızlığını desteklediler. Bağımsızlık düşüncesi yayıldı. 1912’de Çin’de Mançu Hânedanı'nın yıkılmasıyla Moğol prensleri Rusların da yardımıyla Moğolistan’ın bağımsızlığını ilân ettiler. Çinlilerle mücâdeleye girişen Moğollar, 1915’te Çin’e de bağımsızlıklarını tanıttılar.

Çin-Japon Savaşında Moğolistan’da yeraltı faaliyetiyle komünist hareket başlatıldı. Japonya’nın Kuzey Çin’e girmesiyle 1935-1937’de Moğolistan da işgâle uğrayarak, mahallî muhtar bölgeler kuruldu. 1945’te II. Dünya Savaşı'nın bitmesiyle ülkedeki bağımsızlık yanlısı örgütler faaliyetlerini komünizm paralelinde devam ettirdiler. Komünizme karşı mücâdele eden örgütlerin zayıflatılmasıyla İç Moğolistan, Çin’in hâkimiyetinde muhtar hâle getirildi. II. Dünya Savaşı'ndan sonra Dış Moğolistan’da, ABD ve İngiltere’nin tavsiyesiyle, Moğolistan Halk Cumhuriyeti kuruldu. 20 Ekim 1945’te referandumla bağımsızlığını ilân eden Moğolistan, önce Milliyetçi Çin tarafından tanındı. 1946’da Moğolistan Halk Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği aralarında ittifak imzalandı. 1961’de Birleşmiş Milletler'e kabul edildi. Sovyetler Birliği'ndeki ve Doğu Avrupa’daki komünist yönetimlerinin çöküşü komünizmle yönetilen Moğolistan’ı da etkiledi. 1990’da çok partili sisteme geçilerek; ekonomik, sosyal ve siyasal reformlar yapıldı. Temmuz 1990 ilk çok partili seçimler yapıldı. Moğolistan’da bulunan Rus birlikleri yapılan anlaşma sonucu geri çekildi.

 

 

Moğolistan’ın yüzölçümü yaklaşık 1,6 milyon kilometrekare olup, devletin doğudan batıya uzunluğu 2367 km, kuzeyden güneye ise 1258 kilometredir. Ülke dağlar, ormanlar, bozkırlar ve yarı çöller ve çöllerden oluşmaktadır. Moğolistan arazisinin büyük bölümü yayla görünümündedir. Ülkenin güneydoğusunda Gobi Çölü yer alır. Ortalama yüksekliği 1580 metre olan ülkenin kuzey batısı güneydoğuya nazaran daha yüksektir.

Ülkenin içinde ve sınırlarında birçok dağ silsilesi yer alır. Rusya ile kuzeybatı sınırı boyunca Tanno-Ola Sıradağları yükselir. Kuzeydoğuda Kentei Dağları vardır. Ülkenin batı iç kısmında Hangay Dağları yer alır. Moğolistan ve Gobi Altayları batıdan güneydoğuya doğru Çin sınırı yakınlarına kadar uzanır. Altayların en yüksek zirvesi olan 4653 m yüksekliğindeki Tabun Boğdo, kuzeybatıda ilk silsile üzerinde bulunur.

Kuzeydeki nehir vadileri, bilhassa Selenga ve Orkun verimlidir. Kerulen Vâdisi, Doğu Moğolistan’a doğru geniş bir anayol meydana getirir. Çok sayıda tuz gölleri ve denize çıkışı olmayan nehirleriyle ülke topraklarının üçte ikisi, İç Asya’da suyunu dışarı akıtmayan havzada yer alır. Sâdece Kerulen ve Onon nehirleri Büyük Okyanus'a dökülür. Ülkenin belli başlı gölleri arasında Ubas Nor, Hara Usu, Airik Nor, Kirgis Nor ve Hubsugul yer alır.

İklim

 

Köppen iklim sınıflandırmasına göre Moğolistan’ın yükseltisi fazla olan kuzey kesimlerinde baskın olarak soğuk ve kuru kışların ve soğuk yazların gözlemlendiği subarktik iklim (Dwc) hâkimdir. Bu bölgelerde yükseltinin daha az olduğu yerlerde soğuk ve kuru kışlar ile ılıman yazların görüldüğü nemli karasal iklim de (Dwb) yer yer gözlemlenir. Ülkenin güney kısımlarında soğuk ve kurak çöl iklimi (BWk) hakimdir. Bu iki iklim bölgesi arasında soğuk ve yarı kurak bozkır/step iklimi (BSk) yer almaktadır. Ülkenin en yüksek bölgelerinde tundra/alpin (ET) iklimi hâkimdir.

Ekseriya yaz yağmurları şeklinde olan yağış, ülkenin değişik kısımlarında yılda 100 ilâ 300 mm arasında değişir. Aşırı soğukla gelen hafif kar, ülkenin kuzey kısmında devamlı donmuş olarak kalan, önemli bir kuşağı meydana getirir. Sıcaklık farkı oldukça büyüktür. Ulan Bator’da ocak ayındaki sıcaklık ortalaması -28 °C, temmuz ayındaki ise 18 °C’dir. En yüksek ve en düşük sıcaklıklar daha da büyüktür. Kışın ırmaklar ve göller donar. Kuvvetli toz ve kum fırtınaları görülür.

Doğal hayat

 

Gobi hâriç, Moğolistan’ın büyük bölümü hayvancılığa imkân veren çimenlik ve çayır halindedir. Dağlar, kuzey batıdaki hâriç, genellikle çıplaktır (ağaçsızdır).

Ülkenin çoğu bölgelerinde vahşi hayvanlar bulunur. Bunlardan bol miktarda bulunan büyük memeli hayvanlar arasında koyun, geyik, ren geyiği (bilhassa Hubsugul Gölü çevresinde) bazı vahşi deve ve atlar sayılabilir. Her yerde bulunan dağ sıçanı (marmota) sistemli olarak kürkü için avlanır. Moğol paleontologların yaptığı keşifler, ülkede bol miktarda dinozor fosilleri bulunduğunu göstermektedir.

Amerika Birleşik Devletleri Nüfus Sayım Bürosu'nun 2015 tahminine göre Moğolistan'da 3.000.251 kişilik bir nüfus bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İlişkiler Departmanı ise ülke nüfusunun 2007'de 2.629.000 kişi olduğunu tahmin etmiştir.

 

Hızla şehirleşmekte olan Moğolistan’ın nüfusunun günümüzde^{[ne zaman?]} %61,2’si şehirlerde yaşar. Ülkede okuma-yazma oranı %98’dir. Geri kalanın çoğunluğu mevsimden mevsime göç eden göçebeler hâlindedirler. Göçebelerin "ger" adı verilen çadırları bulunur. Moğollar arasında en yaygın spor güreştir. Okçuluk ve at yarışlarının da yaygın olduğu ülkede, çocuklara küçük yaşta ata binmesini öğretirler.

Etnik gruplar

Moğolistan nüfusunun %80’ini Halha Moğolları, %8’ini diğer Moğol halkları, %5’ini Kazaklar, kalanını Tuvalar gibi diğer Türk halkları, Ruslar ve Çinliler meydana getirir.

En kalabalık Moğol azınlık grupları, batı eyaletlerinde yaşayan Moğolî halklar olan Oyratlar ve Ulan Bator’un kuzeyinden îtibâren Rus sınırına kadar, esas olarak Selenge Vâdisinde oturan Buryatlardır. Güneydoğuda Dariganga Moğolları, kuzeybatıda Hubsugul Gölü yakınında Darhat Moğolları vardır. Kazak Türkleri, Moğol olmayan en kalabalık azınlık grubu olup halk ülkenin batı kesiminde yer alan Bayan Ölgii ilinde yoğunlaşmıştır. Sınırlı sayıdaki Ruslar, Ulaanbaatar ve diğer yerleşim merkezlerinde bulunur. 10.000 civârındaki Çinli nüfus, ülkenin inşaat sektöründe önemli rol oynar.

Din

Moğolistan'da din olarak Budizm %53 oranı ile en yaygın dindir. İslam (%3), Moğol şamanizmi (%2.9) ve Hristiyanlık (%2.2) da halkın bir kısmı tarafından inanılmaktadır. Türklerin çoğunluğu Müslümandır. Halkın %40'a yakını dinsiz olmaktadır.

Dil

 

Moğolistan'da çeşitli diller konuşulur. En önemlisi Halhaların konuştuğu ve diğer bütün Moğollar tarafından anlaşılan Moğolcadır. Moğolca resmî lisan olarak kullanılır ve toplumun %95'i tarafından konuşulur. Dil, Kiril veya Moğol alfabesi ile yazılabilir.

Oyratça ve Buryatça, ülkede konuşulan diğer Moğol değişkeleridir. Batıdaki azınlıklar tarafından Kazakça ve Tuvaca da konuşulur. Okullarda Rusça ve İngilizce başlıca yabancı dil olarak öğretilir.

Moğolistan Halk Cumhuriyeti döneminde sosyalizm hâkim ise de Sovyetler Birliği'nde başlayan Glasnost hareketi bu ülkeye de yansıdı. Tek partili rejime son verilmesi için Aralık 1988’de başlayan mitingler Ocak 1990’a kadar sürdü. Birçok siyasi parti kuruldu. Şimdiye kadar iktidarda olan Moğolistan Devrimci Halk Partisi, kendi bünyesinde büyük değişiklikler yaptı. Anayasa değiştirilerek Parlamenter sistemi kabul edildi ve bir bölümü nispî temsille seçilen 50 üyeli sürekli yasama organı niteliğindeki Küçük Hural kuruldu. Büyük Hural ise 430 sandalyeden meydana geliyordu. Temmuz 1990’da yapılan seçimleri iç bünyesinde büyük değişiklik yapan MDHP, büyük çoğunlukla kazandı. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilir.

Moğolistan 21 eyalete ayrılır. Seçimler 4 senede bir yapılır. Seçmen yaşı 18’dir. Adlî işler, üyeleri dört yıllık süreyle Büyük Halk Meclisince seçilen, Anayasa Mahkemesince yürütülür. Meclisi 76 üyelidir.

Bütün erkek vatandaşlar, günümüzde 290.000 kişilik kuvvete ulaşan İhtilalci Halk Ordusunda askerlik yapmaya mecburdur.

İdari yapı

Moğolistan 21 tane aymaga (Moğolca: Аймаг) bölünmüş durumdadır. Aymag, Türkçe bir söz olan "ayırmak" sözünden gelir.^{[kaynak belirtilmeli]} Aymaglar ise sum denilen yönetim birimlerine ayrılmıştır. Ülkede 315 tane sum vardır. Ülkenin başkenti Ulan Batur hot denilen yönetim birimi ile yönetilmektedir. Modern iller 1921 yılında kurulmaya başlanmıştır ve başkent Ulan Batur özel bir statüye sahip olup, bağımsız bir il belediyesi olarak yönetilmektedir

Numara	İl (aymag)	Merkez	İlin nüfusu (2004)	Alan	Yoğunluk	Haritalar
1	Arhangay (Архангай)	Çeçerleg	94,900	55,300	1.7
2	Bayanhongor (Баянхонгор)	Bayanhongor	83,800	116,000	0.7
3	Bayan Ölgii (Баян-Өлгий)	Ölgii	101,200	45,700	2.2
4	Bulgan (Булган)	Bulgan	60,800	48,700	1.2
5	Darhan-Ul (Дархан-Уул)	Darhan	87,800	3,280	26.8
6	Dornod (Дорнод)	Çoybalsan	73,700	123,600	0.6
7	Dornogobi (Дорноговь)	Saynşand	52,500	109,500	0.5
8	Dundgobi (Дундговь)	Mandalgobi	49,900	74,700	0.7
9	Gobi-Altay (Говь-Алтай)	Altay	60,900	141,400	0.4
10	Gobi-Sümber (Говь-Сүмбэр)	Çoyr	12,300	5,540	2.2
11	Hentii (Хэнтий)	Öndörhaan	71,200	80,300	0.9
12	Hovd (Ховд)	Hovd	87,800	76,100	1.2
13	Hövsgöl (Хөвсгөл)	Mörön	121,400	100,600	1.2
14	Orhon (Орхон)	Erdenet	78,400	840	93.3
15	Övörhangay (Өвөрхангай)	Arvayheer	113,200	62,900	1.8
16	Ömnögobi (Өмнөговь)	Dalanzadgad	46,800	165,400	0.3
17	Selenge (Сэлэнгэ)	Sühbatur	100,800	41,200	2.4
18	Sühbaatar (Сүхбаатар)	Baruun-Urt	56,600	82,300	0.7
19	Töv (Төв)	Zuunmod	88,900	74,000	1.2
20	Uvs (Увс)	Ulaangom	81,000	69,600	1.2
21	Zavhan (Завхан)	Ulyastay	80,700	82,500	1.0

 

Eski Sovyetler Birliğine bağlı bir ekonomik yapı gösteren Moğolistan’da 1990’dan sonra ekonomik yapıda büyük değişiklik yapılan Moğolistan’da devlet işletmeleri aşamalı olarak özelleştirilmeye başlandı ve serbest pazar ekonomisine geçildi. 1931’de başarısız olarak kolektivizasyona girişilmiş ancak, 1950’de tamamlanmıştır. Bununla berâber çiftlik hayvanlarının % 20’si hâlâ özel teşebbüsün elindedir. Buğdayın çoğu kolhoz adı verilen devlet çiftliklerinde yetiştirilmekte, fakat hayvan yemi, şimdi solhoz adı verilen kolektif çiftliklerde üretilmektedir.

Sanayi ve madencilik

Moğolistan’da hafif sanayi, ülkenin her tarafında mevcuttur. Sanayisi esas itibarıyla gıda, tekstil, kimyâ ve çimentoya dayanır. Yeni kurulan Darhan şehri, un fabrikası, depolama ve önemli ölçüde hafif sanayiye sahiptir. Ulan Batur’da, et paketleme ve hafif îmâlât sanâyi mevcuttur.

Moğolistan içinde petrolün ve diğer maden cevherlerinin de bulunduğu mineraller bakımından zengindir. Maden kömürü, tungsten, bakır, molibden, altın, kalay ülkenin yeraltı zenginliklerini teşkil eder. Moğolistan bakır bakımından Asya’da birinci, dünyada ilk on sırada yer alır. Erdenet şehrinde bakır madenleri işletilmektedir. Maden kömürü ülke ihtiyaçlarını karşılamada kullanılmaktadır.

Et ürünleri ve yün, esas itibarıyla Rusya’ya giden önemli ihraç ürünleridir. Erdenet şehrindeki bütün bakır ve molibden üretimi Moğol-Rus ticâretini dengelemeyi amaçlamıştır. Moğolistan Rusya’ya ayrıca Kalsiyum klorür satmaktadır. İhraç ürünlerinin % 75’i de Rusya’ya gitmektedir.

Tarım ve hayvancılık

Gobi hâriç, Moğolistan’ın büyük bölümü hayvancılığa imkân veren çimenlik ve çayır halindedir. Toplam alanın %81’i develerin, atların, sığırların, koyunların ve keçilerin beslendiği otlaklardan oluşmaktadır. Moğolistan’da 2019 yılsonunda yapılan hayvan sayımları sonucunda hayvan sayısı, 70 milyon 949,9 bin başa yükselmiştir. Ülkede, 32,2 milyon baş koyun, 29,2 milyon baş keçi, 4,7 milyon baş sığır, 4,2 milyon baş at ve 472,4 bin deve bulunmaktadır.

Turizm

Turizm, eskiden ülkedeki Sosyalist Hükûmet tarafından sınırlandırılmış, ancak Sovyetler Birliği'nin dağılması ve 1989 Devrimleri'nin ve 1990'daki Moğolistan Demokratik Devrimi'nin ardından büyüme göstermiştir. Moğolistan'daki seyahat organizasyonlarının geçmişi 50 seneliktir, ancak özel sektör tabanlı turizm neredeyse yirmi yaşındadır. Günümüzde Moğolistan'da 403 seyahat şirketi, 320 otel ve 647 tatil köyü ve turizm kampı yer alır. Moğolistan, üyesi olduğu Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü'nde aktif rol almaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ulaşım

1956’da açılan ve Moğolistan ötesine giden demiryolu, ülkenin modern nakliyat anayoludur. Ulan Batur’u Sibirya ötesine giden anahatta bağlayan kuzey kısmı, yükün büyük kısmını taşır. Doğu Moğolistan’da 1930’larda askerî maksatlarla inşâ edilmiş kısa demiryolları vardır. Fakat Moğolistan arazisi ulaşıma imkân vermemektedir.

Aeroflot, Moskova ile Ulan Batur arasında direkt uçuşlar yapmaktadır. Ülkenin iç havayolları başkentle bütün eyaletler arasında bağlantı sağlar. Selenga Nehri ile Hubsugul Gölünde gemi ve mavnalar işlemektedir.

Enerji

 

2015 yılında Moğolistan ürettiği enerjinin yaklaşık %95'ini kömür enerjisi ile sağlamıştır.

Moğolistan, rüzgâr ve güneş enerjisi bakımından elverişli bir ortama sahiptir. Ülkenin çoğu bölgesinde güneşli gün sayısı, 270 ila 300 gün arasındadır. Rüzgâr enerjisi için ise toplam ülke alanının %10’unun çok elverişli olduğu belirtilmektedir.