Ekonomiya

Ang isang ibinigay na ekonomiya ay resulta ng isang proseso na sumasangkot sa ebolusyong teknolohikal nito, kasaysayan, at panglipunang organisasyon gayundin ang heograpiya nito, pagkakaloob ng natural na mapagkukunan at ekolohiya bilang mga pangunahing paktor. Ang mga paktor na ito ay nagbibigay ng konteksto at nagtatakda ng mga kondisyon at parametro kung saan ang ekonomiya ay gumagana. Ang isang nakabatay sa pamilihang ekonomiya ay maaaring mailarawan bilang pang-espasyong limitadong network na panlipunan kung saan ang mga kalakal at serbisyo ay malayang nalilikha at naipapalit ayon sa pangangailangan(demand) at suplay sa pagitan ng mga kalahok(mga ahenteng ekonomiko) sa pamamagitan ng barter o isang medium ng pagpapalit na may halagang kredito o debito na tinatanggap sa loob ng network. Ang kapital(puhunan) o trabaho ay maaaring gumalaw ng malaya sa buong mga lugar, industriya at mga negosyo sa paghahanap ng mas mataas na tubo, dibidende, interes, mga kompensasyon at mga benepisyo. Ang renta sa lupa ay naglalaan ng pangkalatang nakapirmeng pinagkukunang ito sa mga magkakatunggaling tagagamit. Ang kontemporaryong kapitalismo ay isang ekonomiyang pamilihan kung saan ang karamihan ng kapasidad ng produksiyon ay pag-aari o dinidirekta ng pribadong sektor. Ang papel ng pamahalaan ay limitado sa pagbibigay ng pagtatangol at panloob na seguridad, paglalapat ng hustisya at mga bilangguan, paggawa ng mga batas at regulasyon, pagpapatupad ng mga kontrata, batas at regulasyon, pagtutuwid ng mga imperpeksiyon sa pamilihan at mga kabiguan, pagsisiguro ng buong trabaho nang walang inplasyon, pagtataguyod ng paglagong ekonomiko at pag-unlad, pagbibigay sa mga mahihirap, bata at matatanda, pagpoprotekta at pagtulong sa mga emerhensiya at mga natural na kalamidad, pagbibigay ng mga basikong oportunidad sa lahat ng mga kasapi ng lipunan, pagpipigil ng mga pang hinaharap na kalamidad at sakuna, at pagpupursigi ng mga pambansang layunin na itinatag ng pangkalahatang lipunan gaya ng proteksiyon ng kapaligiran at mga natural na mapagkukunan. Sa kabilang dako, ang tradisyonal na sosyalismo ay isang nakabatay sa utos na ekonomiya kung saan ang mga pamilihan at ang malayang pagpapalit ng mga kalakal at serbisyo gayundin din ang pagmamanupaktura, produksiyon, kalakalan at distribusyon ay pinapalitan o ginagawa ng isang sentral na pagpaplano ng pamahalaan at pag-aari ng estadong mga negosyo. Sa ekonomiyang ito, ang lahat ng mga pribadong may ari ng kapital(na tinatawag na kapitalista) at ng lupain(mga may ari ng lupain) ay hindi pinapayagan o pinagbabawalan at ang tanging pinapayagang pribadong pag-aari ay ng mga kalakal ng konsumpsiyon. Ang kapital at lupain ay itinatakda ng estado at ang galaw ng trabaho ay labis na nililimitahan. Walang mga tubo, dibidende, interes o renta. Ang mga kompensasyon sa trabaho at mga benepisyo ay pinagpapasyahan ng mga sentral na nagpaplano. Ang pinakahuli na isang halong ekonomiya ay naglalaman naman ng mga elemento ng parehong kapitalismo at sosyalismo na nangangahulugang isang nakabatay sa pamilihang ekonomiya na may iba ibang digri ng sentral na pagpaplano ng pamahalaan at pag-aari ng estadong mga negosyo.

Sa kasalukuyan, ang saklaw ng mga larangan ng pag-aaral na sumusuri sa ekonomiya ay umiikot sa panlipunang agham ng ekonomika ngunit maaari ring kinabibilangan ng sosyolohiya(ekonomikong sosyolohiya), kasaysayan(ekonomikong kasaysayan), antropolohiya(ekonomikong antropolihiya at heograpiya( ekonomikong heograpiya). Ang mga praktikal na larangan na nauugnay sa mga gawaing pantao na kinasasangkutan ng produksiyon, distribusyon, kalakalan, at konsumpsiyon, ng mga kalakal at serbisyo bilang kabuuan ang inhinyerya, pangangasiwa, administrasyon ng negosyo, at pinansiya. Ang lahat ng mga propesyon, trabaho, mga ahenteng ekonomiko o mga gawaing ekonomiko ay nag-aambag sa ekonomiya. Ang mga konsumpsiyon, pagtitipid at pamumuhunan ay nagbabagong mga sangkpat sa ekonomiya na tumutukoy sa markoekonomikong ekwilibrium. Mayroon tatlong mga pangunahing sektor ng gawaing ekonomiko: pangunahin, pangalawa, at tersiyaryo. Dahil sa papapalagong kahalagahan ng sektor na pinansiyal sa mga modernong panahon, ang terminong tunay na ekonomiya ay ginagamit ng mga analista as well as politicians upang tukuyin ang bahagi ng ekonomiya na nauukol sa aktuwal na paglikha ng mga kalakal at serbisyo, na tila sinasalungat ng ekonomiyang papel o ang panig na pinansiyal ng ekonomiya, na nauukol sa pagbili o pagbebenta sa mga pamilihang pinansiyal. Ang alternatibo at pangmatagalang terminolohiya ay nagtatangi sa mga sukat ng ekonomiya na inihahayag sa mga halagang real(na isinaayos para sa inplasyon gaya ng tunay na GDP, o sa mga halagang nominal(isinaayos para sa inplasyon).

Ang ekonomiya ay maaaring isaalang alang na umunlad sa pamamagitan ng mga sumusunod na yugto o antas ng pagkakauna-una (precedence).

• Ang sinaunang ekonomiya(ancient economiya) ay pangunahing batay sa substinstensiyang pagsasaka.
• Ang yugtong himagsikang industriyal ay nagbawas ng papel ng subsistensiyang pagsasaka sa huling tatlong mga siglo. Ang paglagong ekonomiya ay pangunahing naganap sa mga industriyang pagmimina, konstruksiyon at pagmamanupaktura. Ang komersiyo ay naging mas mahalaga sanhi ng pangangailangan para sa napabuting pagpapalit at distribusyon ng prodyus sa buong pamayanan.
• Sa mga ekonomiya ng yugtong lipunang konsumer, may isang lumalagong bahaging ginagampanan ng serbisyo, pinansiya at teknolohiya na ekonomiyang kaalaman.

Sa mga modernong ekonomiya, ang mga yugtong presedensiyang ito ay medyo ibang inihahayag sa mga digri ng gawain.

• Ang Pangunahing yugto/digri ng ekonmiya ay sumasangkot sa ekstraksiyon(paghango) at produksiyon ng mga hilaw na materyal gaya ng mais, kahoy at bakal. Ang isang minero ng coal at isang mangingisda ay mga manggagawa sa digring pangunahin.
• Ang Ikalawang yugto/digri ng ekonomiya ay sumasangkot sa transpormasyon ng hilaw o panggitnang mga materyal sa mga kalakal e.g. pagmamanupaktura ng bakal sa kotse o mga textile sa damit. Ang isang tagapagtayo ng bahay at mananahi ang mga manggagawa sa digring pangalawa. Sa yugtong ito, ang nauugnay na ekonomiyang industriyal ay nahahati rin sa ilang mga sektor na ekonomiko na tinatawag ring mga industriya.
• Ang Tersiyaryong yugto/digri ng ekonomiya: ay sumasangkot sa pagbibigay ng mga serbisyo sa mga konsumer gaya ng pag-aalaga ng sanggol, pelikula at pagbabangko. Ang isang taga-ingat ng tindahan at akawntant ang mga manggagawa sa digring tersiyaryo.
• Ang Kwarternaryong digri/yugto ng ekonomiya: ay sumasangkot sa pagsasaliksik at pagpapaulad na kinakailangan upang lumikha ng mga produkto mula sa mga natural na mapagkukunan at sa mga kalaunang produkto nito. Ang isang kompanya ng pagtotroso ay maaaring magsaliksik ng mga paraan upang gumamit ng isang bahaging sinunog na kahoy na maiproseso upang ang hindi napinsalang mga bahagi nito ay magawang sapal para sa papel. Ang edukasyon ay minsang isinasama sa sektor na ito.

Ang ibang mga sektor ng umunlad na pamayanan ay kinabibilangan ng:

• Ang publikong sektor o sektor na estado(na kinabiblangan ng parlamento, mga korte ng batas at mga sentro ng pamahalaan, iba't ibang mga serbisyong emerhensiya, kalusugan ng publiko, mga tirahan para sa mga mahihirap, mga pasilidad na pangsasakyan, mga daungan, mga hospital, paaralan, aklatan, museo, mga naingatang gusaling historikal, mga parke, mga reserba ng kalikasan, mga ilang unibersidad, pambansang stadium/palaruan, pambansang bulwagan ng sining/konsiyerto o mga teatro at mga sentro.
• Ang pribadong sektor o pag-aaring pribadong mga negosyo.
• Ang sektor na panlipunan o sektor na boluntaryo.

Mayroon mga paraan upang masukat ang gawaing ekonomiko ng isang bansa. Ang mga ito ay kinabibilangan ng:

• Paggasta ng konsumer
• Rate ng palitan
• Kabuuang produktong domestiko(GDP)
• GDP kada capita
• Kabuuang pambansang produkto(GNP)
• Pamilihan ng stock
• Rate ng interes
• Pambansang utang
• Rate ng inplasyon
• Kawalang trabaho
• Balanse ng kalakalan

GDP

Ang GDP o Gross domestic product ng isang bansa ay isang sukat ng laki ng ekonomiya nito. Ang pinakakonbensiyonal na analisis ekonomiko ng isang bansa ay mabigat na umaasa sa mga indikator nitong ekonomiko gaya ng GDP at GDP kada capita. Bagaman kadalasang magagamit, dapat tandaan na ang GDP ay tanging nagsasama ng gawaing ekonomiko kung saan ang salapi ay ipinapalit.

Ang ekonomiyang inpormal ay isang gawaing ekonomiko na hindi binubuwisan o minomonitor ng isang pamahalaan na sinasalungat ng isang ekonomiyang pormal. Kaya ang ekonomiyang inpormal ay hindi kasma sa GNP ng pamahalaang ito. Bagaman ang ekonomiyang inpormal ay kadalasang nauugnay sa mga umuunlad na bansa, ang lahat ng mga sistemang ekonomiko ay naglalaman ng ekonomiyang inpormal sa ilang proporsiyon. Ang gawaing ekonomikong inpormal ay isang dinamikong proseso na kinabibilangan ng maraming mga aspeto ng teoriyang ekonomiko at panlipunan kabilang ang pagpapalit, regulasyon at pagpapatupad. Sa kalikasan nito, ito ay kinakailangang mahirap na mapagmasdan, pag-aaralan, ilarawan at sukatin. Walang isang mapagkukunan na handa o autoritatibong naglalarawan ng ekonomiyang inpormal bilang isang unit ng pag-aaral. Ang mga terminong "sa ilalim ng mesa"(under the table) at "wala sa mga aklat"(off the books) ay karaniwang tumutukoy sa ganitong uring ekonomiya. Ang terminong pamilihang itim(black market) ay tumutukoy sa isang spesipikong pangilalim na hanay ng ekonomiyang inpormal. Ang terminong "inpormal na sektor" ay ginagamit sa maraming mga sinaunang pag-aaral at karamihang napalitan sa mas kamakailang mga pag-aaral na gumagamit ng mas bagong termino. Ang mikroekonomika ay nakapokus sa indibidwal na tao sa isang ibinigay na lipunang ekonomiko at ang makroekonomika ay tumitingin sa ekonmiya bilang buo(bayan, siyudad, rehiyon).

• Ekonomika
• Makroekonomiya
• Mikroekonomiya