Orazmämmet Han

-weli kazynyñ agtygy,Ak kazynyñ çowlugy) Gökdepe urşunyñ taryhynda iz galdyran şahsiýetlerniñ biridir.

Oraz mämmet han Berdimyrat han bilen bilelikde Gökdepe galasynyñ gurluşygynda ýolbaşçylyk edipdir.

Hemme işde Berdimyrat hanyñ ýakyn geñeşdary bolupdyr.Berdimyrat han söweşde agyr ýaralanyp ölenden soñ Nurberdi han Marydan gelýänçä,Hanlyk Orazmämmet hana geçipdir.Maslahatlara onuñ özi baştutanlyk edipdir.

Russlaryñ Gökdepe birinji çozuşynda tekeler Russlary ýeñendiklerini birbada bilmändirler. Orazmämmet hanyñ ýolbaşçylygynda 1879nji ýylyñ 28nji awgust günli gije uzaga çeken maslahat bolupdyr.Şonda Orazmämmet hanam Gurbanmyrat işanam Russlar bilen ýaraşyk barada gepleşik geçirilmegine garşy çykypdyr.Ýöne muña garamazdan,Ahyrsoñy Polat han bilen Wepadar hany Russlaryñ üstüne ibermek,olaryñ talaplaryny bilmek kararyna gelýär.

Emma wagt giç bolansoñ,wekilleri dañdan ibermeli edýärler.29nji awgustda wekiller russlaryñ lagerine baranlarynda olaryñ eýýäm gidendiklerini görýärler.Şondan soñ Orazmämmet han ýene-de maslahat geçirýär.Köp adamlar indi Russlaryñ gitdigidir diýýär we ilatyñ öñki ýürtlerine göçüp barmagyna rugsat soraýar.

Şondan soñ köp wagt geçmänkä,Nurberdi han Marydan dolanyp gelýär.Gelen dessine ony ýene-de han saýlaýarlar.Oña muñ sany nöker (perraç)bermeli edýärler.her tire 200-300atly beripdir we olary eklemek üçin her obadan paç alnypdyr.

Nökerler her tiräniñ öz hanynyñ ygtyýaryna berlipdir.Beg tiresinden toplanan nökerlere Orazmämmet han serdarlyk edipdir,.Nökerler serhet ýakalarynda garawolçylyk edipdirler,gala göçüp barmakdan ýüz dönderen adamlary jezalandyrypdyrlar.

Lomakiniñ ekspediýasy döwründe gökdepe galasy entek gurlup gutarylman eken.Soñra onuñ gurluşygyny gyssagly dowam etdirilipdir. Galanyñ her ganatyny Tekäniñ bir tiresi gurupdyr,oñada şol tiräniñ serdary ýolbaşçylyk edipdir.Beg tiresiniñ gurýan ganaty Orazmämmet hanyñ ýolbaşçylygynda gurlupdyr.

Nurberdi han ölenden soñ,onuñ ortanji aýalyndan bolan ogly Magtymguly han ähli tekäniñ hany diýilip saýlanylýar.Ol şol wagtlar heniz uruş görmedik ýaş ýigit eken.Şoña çenli ylym öwrenmek bilen meşgullanypdyr.

Russlaryñ ikinji ekspediýasynyñ gelmegi bilen Magtymguly hanyñ täsiri gowşaýar.Maslahat bolup Tekäniñ 4 tiresiniñ hersinden bir han saýlanýar.Magtymguly handa diñe ähli Tekäniñ hany diýen titul galýar.Hakykat ýüzünde bolsa her tiräniñ hany öz tiresine baştutanlyk edipdir.

Şol hanlar galanyñ özlerine berkidilen ganatynyñ gurlup gutarylmagyna,hiç kimiñ galany taşlap gitmezligine jogap beripdirler.Netijede dört hanlyk emele gelip,wekillere Magtymguly han,Syçmazlara Mämmetguly han,Bagşydaşaýaga Hezretguly han,Beglere hem Orazmämmet han hana saýlanypdyr.Olaryñ her biri öz tiresiniñ doly hukukly hany bolupdyr.

Orazmämmet han uzakdan görüji,parasatly,syýasatçy bolupdyr.Ol Russlar bilen uruşmagyñ garşysyna çykyş edipdir.Maslahatda :

- Ýürt kassam bilen goralmaýar,ýarag,top bilen goralýar.orslar güýçli,diñe ilaty gyrgyna bereris diýipdir.Ony Russlara satylan dönük diýilip atlandyrypdyrlar.“ Orslara garşy urşy Orazmämmet han bilen Hanmämmet atalygyñ kellesini almakdan başlamaly „ diýipdirler.Ol ikisi Russlara garşy uruşjajdyklaryna ilkinji bolup

Gurhana ant içmäge mejbur edipdirler,Şonda gahary gelen Orazmämmet han :

- Akmak halk,men özümiñ akmaklygym üçin däl-de,seniñ akmaklygyñ üçin ant içýärin.Sen ölüp bilýän bolsañ menem ölerin – diýipdir.

N.I.Grodekow hatda M.D.Skobelewiñ ekspediýasy döwürde Hezretguly handan,Orazmämmet handan we Polat handan gizlin gepleşikler geçirmäge taýýarlyklary barada hat alyndyklaryny tassyklaýar.Ýöne şol hatlar 1880 nji Ýylyñ 29nji dekabrynda,Russlaryñ ýagny hüjüm etmezleriniñ öñüsyrasynda alnypdyr we eýýäm gepleşik geçirerden giç bolupdyr.

Russlar bilen uruşmazlygyñ parahatçylykda gepleşikler geçirmegiñ tarpdary bolandygyna garamazdan,Orazmämmet han söweş hereketlerine işeñer gatnaşypdyr.Gökdepe galasynyñ goramagyñ guramaçylarynyñ biri bolupdyr .

1881nji ýylda 12nji ýanwarynda Russlar nagym gazyp,galanyñ diwarynyñ astynda däri goýup partladýarlar.

Galanyñ şol ganatyny begler goraýar eken.Wekillerem ol ýeriñ golaýjagynda eken.Diñe galanyñ partladylan ýerinde ýedi ýüzden gowrak adam ölüpdir.

Orazmämmet hanyñ edil haýsy gün,nähilli ýagdaýda wepat bolandygyny,tassyklaýan maglumat ýok.12nji ýanwardan öñ wepat bolan adamlaryñ arasynda hem onuñ ady agzalmaýar.Orazmämmet hanyñ 12nji ýanwarda galanyñ partladylan ýerinde wepat bolan bolmagy gaty ähtimaldyr.

Halk arasynda şeýle rowaýat bar.1900nji ýylda genral Kuropatkin gökdepe galasynyñ harabalygyny görmek üçin baranmyş.Şol ýerde oturan bir gojadan :

- Gala goralanda näçe adam öldi ?Diýip soranmyş.

Ol hem :

üç adam—diýip jogap beren.

Kuropatkin goja öz soragyny düşünen däldir öýdüp,bir näçe muñ adamyñ heläk bolanyny özüniñem görendigini,

Gojadan anykrak maglumat eşitmekçi bolýandygyny aýdypdyr.Onda ol goja :

-Men generalyñ soragyna düşündim,ölen adam köp boldy,ýöne olaryñ üçüsinden başgasyny biziñ aýallarymyz eýýäm dogurdy.Şol üç adamy welin indi hiç aýal dogurup bilmez.

Kuropatkin şol üç adamyñ kimdigini soranmyş.Halk arasynda gojanyñ sanan atlary dürlüçeräk aýdylýar.Käte olar bäş-alta-da ýetirýärler.Ýöne şolaryñ arasynda Orazmämmet han hem agzalýar.