Mutasiýa

Mutasiýa bolan organizma mutant diýilýär.

Mutasiýa germ ýoly mutasiýa we somatik mutasiýa bölünýär. Dokuma öýjüklerinde ýüze çykýan mutasiýa, nesilden-nesle geçip bilmez. Beden (somatik) mutasiýa nesle geçmeýär. Jyns (köpeliş) öýjüklerindäki mutasiýa, (germ ýoly mutasiýa diýlip hem atlandyrylýar), miras galyp, indiki nesillere geçýär. Adamyň nesil aýratynlyklaryny ýüze çykarmaga mümkinçilik berýän genetiki koduň üýtgemegi dürli sebäplere baglydyr (DNK bejergisi, miýoz ýa-da DNK köpeltmek wagtynda ýüze çykýan ýalňyşlyklar, transposonlar, wiruslar, rentgen, radiasiýa, ultramelewşe, käbir dermanlar we himiki serişdeler, duýdansyz temperaturanyň üýtgemegi we ş.m.). Mundan başga-da, gipermutasiýa ýaly öýjükli proseslerde organizmiň özi sebäp bolup biler. Bu ýagdaýda DNK bilen sintezlenen belok ýa-da ferment döwülýär. Şeýlelik bilen, fermentler sebäpli belok we metabolizm sebäpli janly bir zadyň gurluşy üýtgäp biler. Mutasiýa, nesil gurluşynyň üýtgemegini, nesil materialynyň adaty birleşmesini üýtgetmeýär. Mutasiýa adalgasy köplenç, hromosoma gurluşyny üýtgetmek, hromosomlaryň sanyny üýtgetmek, genleriň üýtgemegini manysyny berýär. Sitogenetika ylmynda mutasiýa 3 topara: genom mutasiýa, hromosoma mutasiýa we gen mutasiýa bölünýär. Genom mutasiýa, hromosomlaryň sanynyň üýtgemegi, hromosoma mutasiýa bolsa ýeňil mikroskopda gözden geçirilip bilinjek hromosomanyň içki gurluşynyň üýtgemegi. Gen mutasiýa, beýleki tarapdan, ýeňil mikroskopda görünmeýän we bir geni öz içine alýan mutasiýa. Mutasiýa yzygiderlilikde dürli üýtgeşmelere sebäp bolup biler; Bu nukdaýnazardan, mutasiýa janly organizmiň fenotip aýratynlyklaryna ýaramaz ýa-da oňyn täsir edip biler, bitarap mutasiýa hiç hili täsir edip bilmez (statiki ýa-da sessiz mutasiýa hem diýilýär). Şeýle üýtgeşmeler gen önümini üýtgetmäge ýa-da geniň dogry ýa-da doly işlemeginiň öňüni alyp bilmez. Geçirilen gözlegler, gen öndürýän belogyň mutasiýa edilmeginde bu mutasiýa takmynan 70% -iniň zyýanly täsiriniň bardygyny, galan böleginiň bitarap ýa-da gowşak peýdaly täsiriniň bardygyny ýüze çykarýar. Mutasiýalaryň genlere zyýanly täsirleri sebäpli organizmlerde mutasiýalary aýyrmak üçin DNK bejermek ýaly mehanizmler bar. RNK-ny genetiki materialy hökmünde ulanýan wiruslar çalt mutasiýa derejesine eýe bolup, üznüksiz we çalt köpelýär we ösýär, we şeýlelik bilen adam immun ulgamy ýaly gorag mehanizmlerinden aýlanyp, reaksiýalardan gaçyp bilýär.