Dalen Tetun

Timor-Leste hanesan sistema sosio-kulturál boot ida ne’ebé kompostu hosi komponente sira hanesan governu, nasaun, territóriu, dalen, no populasaun. Komponente hirak ne’e iha sira ninia karakterístika ida-idak.Governu maka Governu Timor-Leste ho nia símbolu unidade, aksaun no progresu. Territóriu mak hosi fronteira ho Indonézia iha parte oeste to Jaku iha parte leste, hosi Ataúru to’o tasi-mane iha Suai ne'ebá.Populasaun mak ema Timoroan hirak ne’ebé hela iha parte hotu-hotu iha territóriu Timor-Leste nian. Kona-ba Dalen mak Dalen Tetun ida ne’ebé moris duni iha Timor-Leste no ema barak ko’alia no komprende iha sira ninia komunikasaun loron-loron nian. Nune'e sistema temina iha leten mak bele marka diferénsia entre nasaun ida ho nasaun seluk. Ita iha Tetun Prasa no Tetun Terik. Uma Kreda ka Igreja hahú promove Tetun Terik tinan atus hirak liu ba to’o ohin loron. Tetun Prasa ne’ebé konsentra iha Dili, tamba Dili hanesan kapitál, sentru administrasaun, sentru negósiu, sentru ba edukasaun, ema hosi fatin hotu-hotu mai serbisu, eskola, no buka moris iha Dili halo dalen Tetun populár tiha. Ikus mai ema Timor-Leste uza dalen Tetun Terik no dalen Tetun Prasa ne’e kahur malu iha sira-nia komunikasaun loron-loron to’o ohin loron. Funsaun Dalen Tetun hori uluk kedas naturalmente ema simu hanesan Dalen ida ne’ebé bele sai ai-laletek ba ema sira hosi dialetu no dalen oin-oin hodi ko’alia ba malu. Liuhosi Dalen Tetun ema iha Timor-Leste hosi dialetu oin-oin bele moris hamutuk, hatene ka entende ba sira nia adat, sira nia hahalok no étika hanesan sosiedade ida. Ema ida hosi parte Dalen Kemak (Atsabe) ba basar ka ba fa'an tais iha Lospalos, ema ne’e sei la ko’alia Kemak tamba ema Lospalos la hatene ko’alia Kemak. Ema Lospalos nia dalen mak Fatuluku, Maklere, nsst, sira na’in-rua tenks ko’alia Dalen Tetun hodi fasilita sira na’in-rua nian negósiu. Mane ida hosi Baukau mai hola feto iha Oekusi, sira sei uza de’it dalen Tetun iha sira-nia komunikasaun no interasaun ba malu kona-ba asuntu fetosan-umane. Nune’e mós ba dialetu no dalen sira seluk. Lalika ba dook, iha parte distritu Bobonaru de’it, nu'udar ezemplu, ema hosi dalen Kemak (Marobo) bainhira ba basar iha Lolotoe ne’ebé ko’alia dalen Bunak, sira na’in-rua ko’alia mak Dalen Tetun, la’ós ko’alia dialetu idak-idak nian. Maibé iha realidade, sira na’in-rua sei viziñu hela. Tanba ne’e, karik Dalen Tetun ne’e la ezistd bele kria situasaun rungaranga, dezorden, dezarmonia iha sosiedade nia laran. Habadak de’it katak tempu la’o, Dalen Tetun ne’e mós loron-ba-loron loke an ba beibeik no ikus mai sai hanesan Dalen ne’ebé kesi ema iha Timor-Leste husi dialetu no dalen oin-oin ne’e sai ida de’it, rai ida de’it, unidade nasionál. Matenek na’in ida naran David Crystal iha nia artigu ida husu hanesan ne’e: “Nu'usá mak Dalen sai signifikante tebes hanesan índise ba movimentu étniku ka nasionalizmu? Nia hatan hodi dehan

a) Dalen hanesan parte integrál ne’ebé óbviu ba komunidade sira-nia moris. b) Dalen hatudu ligasaun ho pasadu. c) Dalen kesi hamutuk ema sira ko’alia dalen ne’e hodi haketak sira hosi grupu seluk ne’ebé ko’alia Dalen diferente. 

Hanesan Dalen Nasionál, Dalen Tetun sai hanesan mós identidade nasionál Timor-Leste nian. Tanba sa ita konsidera hanesan dalen ofisiál, dalen nasionál, no identidade nasionál? Razaun simples de’it, tanba iha valór ida. Valór ne’e mai hosi istória naruk temin iha leten. Matenek na’in ida naran Ernst Moritz Arndt hateten katak “la iha elementu ida ne’ebé iha valór aas liu duké dalen ne’ebé nasaun ne’e iha”. Ernst hakarak fó hanoin ba ita katak, ita-nia dalen Tetun ne’e iha valór aas tebes. Tanba ne’e, bainhira ita la konsidera dalen Tetun ne’e signifika Ita hatún ninia valór. Ida ne’e bele sai hanesan moe boot ida ba ita bainhira ita Timoroan rasik mak merendahkan fali Ita nia dalen Tetun ne’e. Karik Dalen Tetun la iha valór, Ita Timoroan hotu la iha valór no identidade. Tanba ne’e, ita Timoroan tomak tenke tau iha Ita nia kakutak katak Dalen Portugés ninia valór boot tebes iha nasaun Portugál no Dalen Tetun ninia valór boot no aas tebes iha nasaun Timor-Leste tanba Dalen Tetun ne’e rai Timor-Leste ne’e mak hahoris, dalen orijinál, indíjena no sai hanesan identidade ne’ebé kesi metin unidade nasionál Timor-Leste nian. Matenek na’in ida seluk ho naran Friedrich Schiller hatutan katak “dalen sai hanesan lalenok nasaun ida nian. Bainhira ita haree ka fihir an iha lalenok ne’e, lalatak ne’ebé mosu iha lalenok ne’e ita nian oin rasik, ita-nia isin rasik”. Liafuan seluk bele dehan katak funsaun prinsipál seluk hosi dalen mak atu hatudu ita-nia identidade, hateten ba ema seluk sé mak ita. Dala ida tan matenek na’in ida ne’e hakarak fó hanoin ba ita katak dalen reprezenta ita-nia rain ka nasaun, ita-nia oin no ita-nia isin rasik. Pergunta mak ne’e, dalen ida ne’ebé mak sai hanesan ita-nia oin no isin rasik? Dalen Portugés ka Dalen Tetun? Klaru Dalen Tetun. Nu'udar Timoroan, oin-aat no kór kulit ne’ebé atu metan la metan, mutin la mutin, atu dehan aas maibé la aas hanesan ha’u, la iha dúvidas katak Dalen Tetun hatudu ha’u mai hosi Timor-Leste, Dalen Tetun mak ha’u nia identidade, ha’u mak Dalen Tetun, no dalen Tetun ne’e mak ha’u rasik. Tanba dalen ida ne’e ha’u rona kedas hosi ha’u nian inan nia kabun laran, to’o boot ha’u ko’alia dalen Tetun, ba eskola ko’alia dalen Tetun, halimar ho ha’u nia belun ka kolega sira ko’alia dalen Tetun, ba serbisu ko’alia dalen Tetun, ba Uma-kreda domingu-domingu rona Padre sira ko’alia dalen Tetun, nune’e mós to’o loron ida ha’u mate mós mate ho dalen Tetun.

Referensia: Instituto Nacional De Linguistica Univercidade Nacional Timor Lorosa’e Avenida Cidade de Lisboa Correio-e:[email protected] Segunda Edição:2002,2006