Etɔɛlɛ

Etɔɛlɛ ezalí elɔ́kɔ na bomɔi eye ekokí kolónama. Nkómbó ya nzébi ya libóta lya elóna ezalí Plantae (na lokóta la latɛ́). Babêngaka elóna etɔɛlɛ bato balónaka...

Litíti lizalí etɔɛlɛ ya mokɛ́ eye eúlání na lonkásá la nzeté....

Lómbé, fɔlɔ́lɔ tǒ fulɛ́lɛ ezalí eténi ya etɔɛlɛ. Yambo ebimisa mbuma, yangó ndé ebótaka lómbé. Mpɔ̂ na bitɔɛlɛ, nzeté mpé bilóna míngi mbé izalaka biténi...

Mweté tǒ nzeté ezalí elóna ya molaí tǒ ya mokúsé. Myeté mizalí kosálama mpɔ̂ na : Libáyá (likonzi mpé bitápe) : Nkóni (ekaúka o mói) Makála (ezíka o mɔ̌tɔ)...

Mpɔndú tǒ sakásáka lokásá la mweté ya nsɔngɔ́. Mpɔndú ezalaka loléngé mibale, Mpɔndú ya nkásá ikɛ́ to ya kongo mpé nkásá inɛ́ne tǒ ya kaushu. Mpɔndú ya...

Bítɛkutɛku tǒ lɛ́ngalɛ́nga bizalí ndúnda ya mái ma lángi la mpɔndú. Balíyaka bítɛkutɛku na makáyabu, mbísi tǒ nyama. Amaranthus tricolor ... A. tricolor...

Lɔ́sɔ lozalí elóna mpé mbuma ya mweté mwa lɔ́sɔ. Ezalí elóna ekɛ́ eliyamaka míngi o mokili mobimba mpé o Azía mpenzá. Nkómbó « lɔ́sɔ » eútí liloba arroz...

Liyɛbú lizalí elɔ́kɔ na bomɔi. Ndakisa : likombó, lokwézá tǒ mbɔngi. Likombó o nzeté. Mbɔngi o fromage....

Matɛmbɛlɛ ezalí nkásá ya mbálá ya sukáli tǒ libɛngɛ́. Na Kongó-Kinsásá balambaka mpé baliyaka matɛmbɛlɛ lokóla ndúnda, Matɛmbɛlɛ ezali koliama na bisaka...

Wangila...

Likombó ezalí liyɛbú liye libótaka o mweté tǒ o mabelé....

Biloló bizali ndúnda ya mái ma lángi la mpɔndú, yangó ezalaka bololo....

Mbíla esóbé, mpé libíla tǒ mobíla esóbé, ezalí mweté ya esóbé ya Afríka ya Mambénga. O latɛ́ nkómbó ya yangó ezalí Anisophyllea dichostyla. Mbíla esóbé...

Ntángawisi (Zingiber officinale) izali monsisá ya mweté mwa ntángawisi. Mweté eúta o mikili mya Azia mpé mya Afrika ya esita, mpé epɛ́sɛkɛ bokénzú. Baesalelaka...