Ślabikŏrzowy szrajbōnek to je jedyn ze szrajbōnkōw dlŏ ślōnskij gŏdki ôficjalnie przijynty ôd Pro Loquela Silesiana we 2010 roku w Cieszynie.
Je to jedyn z nojnowszych ślōnskich systymōw pisaniŏ. Profesōr Uniwerzytetu Ślōnskigo we Katowicach Jolanta Tambor brała czynny udzioł w jego powstaniu. Ôrtografijŏ skerowanŏ je przede wszyjskim do młodzi uczōncyj sie ślōnskij gŏdki. Miano „ślabikŏrzowy” je zwiōnzanŏ z mianym projektu Ślůnski ślabikorz (Śląski elementarz - Przez oświatę do kultury regionalnej). Jednymi z piyrszych wydań we ślabikŏrzowowym szrajbōnku bōły ksiōnżki Gōrnoślōnski Ślabikŏrz a Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli (2010).
Inicjatorem nowyj zorty szkryftu dlŏ ślōnskij gŏdki bōła zôrganizowanŏ w tym celu społeczność na rzecz piastowaniŏ i prōmowaniŏ ślōnskij gŏdki – Pro Loquela Silesiana. Nowe abecadło miało być take, coby bez problemōw mogli w nim pisać używŏcze roztōmajtych ślōnskich dialektōw. Idyntycznie napisany tekst trza czytać swobodnie na roztōmajte knify, zgodliwie ze specyfikōm danego dialektu. Abecadło miało tyż ulekszić naukã ślōnskij gŏdki ôsobōm, kere ônej niy znajōm.
Zdaniym Rafała Adamusa, co je jednym ze czōnkōw Pro Loquela Silesiana, stworzynie nowego abecadła bōło zdatne miyndzy inkszymi bez rozrost nowych technologiji kōmunikacyjnych: z włōnczyniym kōmunikacyje mobilnyj i Internetu do życiŏ dziynnego. Ludzie corŏz czyńścij kōmunikujōm sie za pōmocōm tekstōw pisanych. Teksty we ślōnskij gŏdce, pisane polskim abecadłym, stały sie naturalnym knifym kōmunikacyje pisymnyj miyndzy używŏczami ślōnskich dialektōw. Wtynczŏs pisanie we ślōnskij gŏdce z polskim abecadłym niy je porynczne, pōniywŏż ślōnski zawiyrŏ klangi spoza polskij literackij gŏdki, tedyć w polskim abecadle niy mŏ grafymōw do ôznaczaniŏ takich klangōw. Rozwiōnzanie tego problemu prziszło we Internecie spōntanicznie – roztōmajte grupy używŏczy tworziły i używały w tym samym czasie pŏrã niyôficjalnych wersyji pisaniŏ ślōnskij gŏdki. Zdatne stało sie połōnczynie wszyjskich tych systymōw szkryftu w jedno wszeôbecnie uznane abecadło.
Przijyńcie nowego szkryftu je wŏżne dlŏ Ślōnzŏkōw tyż bo lity systym pisaniŏ w Polsce je warōnkym prawnego uznaniŏ gŏdki za regiōnalnõ. Status gŏdki regiōnalnyj na bajszpilu kaszubskij gŏdki może rozwiōnzać problemy braku financowaniŏ projektōw na rzecz zachowaniŏ a rozrostu gŏdki i ślōnskij kultury, zwiōnzanych z tworzyniym programōw edukacyjnych, wydŏwaniym literatury edukacyjnyj i fabularnyj, treści ôrganizacyji naukowych, ôświatowych itp. Pojedynczy szkryft w kōntekście zmyńszajōncyj sie wielości ślōnskich gŏdŏczy, mŏ znaczynie dlŏ tworzyniŏ dykcjōnorzōw, pōmocy dydaktycznych, rozbudowy korpusu tekstowego we publikacyjach drukowanych i na internetowych zajtach. W przipadku, kej ôjce niy gŏdajōm po ślōnsku, teksty pisane stŏwajōm sie jednym z bazowych knifōw nauki gŏdki bez młōdź.
6 marca 2009 roku w Cieszynie ôdbyła sie kōnferyncyjŏ „Śląska mowa jako język regionalny – po co, jak i kiedy?”.
Abecadło ślōnske we wersyji ôd Pro Loquela Silesiana ôparte je na łacińskim abecadle. Abecadło skłŏdŏ sie ze 34 buchsztabōw:
A a | Ã ã | B b | C c | Ć ć | D d | E e |
F f | G g | H h | I i | J j | K k | L l |
Ł ł | M m | N n | Ń ń | O o | Ŏ ŏ | Ō ō |
Ô ô | Õ õ | P p | R r | S s | Ś ś | T t |
U u | W w | Y y | Z z | Ź ź | Ż ż |
Grafymy ślōnskigo abecadła dobierane sōm z zarachowaniym implymyntacyji ôznaczōnych bez niy fōnemōw we roztōmajtych ślōnskich dialektach. Na zadku inkszych znanych ôdmian abecadła ślōnskigo systym graficzny Pro Loquela Silesiana je jak nojbarzij zbliżōny do polskigo abecadła. Rozdziały miyndzy tym ślōnskim abecadłym a polskim przikludzajōm sie do wkludzyniŏ ekstra grafymōw Ã, Ŏ, Ō, Ô a Õ do ślōnskij gŏdki jak tyż braku we ślōnskij gŏdce polskich liter Ą a Ę, co ôznaczajōm samogłoski nosowe, jak tyż buchsztaba Ó.
Bazowym prawidłym szkryftu je chyńć przestrzeganiŏ ôgōlnych ślōnskich prawideł wymŏwy. Spostrzōd pŏru ôpcyji wymŏwy biere sie tã, kerŏ je nojbarzij wszeôbecnŏ we ślōnskich dialektach; warianty gŏdki znane we małych skupinach dialektōw na cołkim terytoriōm dystrybucyje niy sōm uznane we szkryfcie. Na bajszpil, szkryft zarachowuje redukcyjõ ł we kōmbinacyjach spōłgłosek przed zadnimi samogłoskami (gowa, gupi, chop), na co skazuje mocka dialektologōw i kere je wszeôbecne na cołkim Postrzodkowym Ślōnsku a na wiynkszości terytorium Pōłnocnego Ślōnska. Tyż we ślabikŏrzowym szrajbōnku ôbranŏ je ôpcyjŏ szkryftu, kerŏ zachowuje historycznõ ciōngłość, a tym samym przizwŏlŏ ôkryślić bycie słowa, na bajszpil szkryft kōmbinacyje strz (strzewiki) bydzie zachowany, kej bydzie wymŏwiony na jego plac z wiynksza ślōnskich dialektōw [šč] (we niykerych ślōnskich dialektach take pōmiany jak strz>szcz a zdrz>żdż niy zaszły, a wymŏwa je zgodliwŏ ze szkryftym: strzewiki, zdrzōdło.
Nojwŏżniyjsze cechy szkryftu to:
Piyrszym wydŏwnictwym używajōncym nowego ślōnskigo szkryftu bōła ksiōnżka ôd Óndry Łysohorskigo Spiwajuco piaść, wydanŏ we 2009 roku. Potym ukŏzały sie tutoriale ôpublikowane bez Pro Loquela Silesia: Gōrnoślōnski Ślabikŏrz i Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli. Piyrszŏ ksiōnżka, kerŏ ôbyjmuje 46 lekcyji, we nakładzie 2000 tys. egzymplŏrzōw, trefiyła do szkōł, bibliŏtyk i dōmōw kultury. Gōrnoślōnski Ślabikŏrz bazuje na prōbach zwiōnzanych ze tworzyniym „kaszubskigo ślabikŏrza”. Ôkrōm nauki czytaniŏ Gōrnoślōnski Ślabikŏrz przybliża bajtlōm ludowe zwyki Ślōnzŏkōw. Drugŏ ksiōnżka je przeznaczōnŏ dlŏ szyrokigo kryngu czytŏczy. Zawiyrŏ miyndzy inkszymi informacyje ô roztōmajtych cechach gŏdki wystympujōncych w niykerych regiōnach Ślōnska.
We szkryfcie napoczynto tyż wydŏwanie ksiōnżek z seryje Canon Silesiae – Ślōnskŏ Bibliŏtyka.
„ | Naszo godka. Jak jo bōł jeszcze mały, chodziōłżech we krōtkich galotkach, to jo słuchoł ôd mamy, ta naszo, ślōnsko godka. Jak poszołżech do szkoły, to sie to fest zmiyniyło, bo tam były rechtory a tam sie yno „mówiło”. Jak yno sie kerymu, przipadkowo coś wypsło, powiedzioł po naszymu, to słyszoł: „nie mów tak brzydko”. Joch tego niy rozumioł, ô co we tym wszystkim chodzi a pojōńć tyżech niy umioł, czamu godani szkodzi. Tata mi padoł: z czasym, wszystko sōm zrozumisz, czamu tyj godki naszyj we szkole używać niy umisz. | ” |
— Kodyfikacja pisowni. Gŏdōmy po ślōnsku |
„ | Hned ale wieże zawołały wszyjskich dobrych ludzi do kościoła i ôni zarŏz skŏkali bez ulice we nojlepszych ancugach i klajdach, i ze swojimi nojszczyńszliwszymi gymbami. Ôrŏz niyporachowane dziesiōntki ludzi wysuły sie ze ajnfartōw ze swojimi wieczerzami, co je nieśli do piekŏrzy. Mŏra wyglōndała zaciekawiōnŏ tymi ludźmi, bo stoła ze Scrooge'ym we dźwiyrzach i ôdkrywała jejich koszyki, i posuwała wieczerze kadzŏkym ze swojij fakle. A to była niyōbyczajnŏ zorta fakle, pōniywŏż rŏz abo dwa, kej szło słyszeć słowa pogorszyniŏ miyndzy tymi, co sie strzaśli, mŏra posuła im kadzidłym gowy i im dobrŏ launa zarŏz wrŏcała, bo hned gŏdali, co żŏl wadzić sie we Gody. Mieli recht! Jŏ wōm gŏdōm, mieli recht. | ” |
— Godniŏ pieśń ôd Charlesa Dickensa we przekładzie ôd Grzegorza Kulika |
This article uses material from the Wikipedia Ślůnski article Ślabikŏrzowy szrajbōnek, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Tekst udostympniany na licyncyji CC BY-SA 4.0, jeźli niy było podano inakszyj. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ślůnski (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.