Klasyfikacyjŏ Biologicznŏ

Wynikym tego procesu je hierarchiczny ukłŏd systymatyczny, co prezyntuje terŏźny w danym ôkresie sztand wiedzy ô podobiyństwie i pochodzyniu ôrganizmōw. Zaleznie ôd przijyntyj metody badawczyj może to być hierarchiczny ukłŏd oparty na kategoryjach systymatycznych abo strōmie filogynetycznym, może ôbyjmować wszyjske znōme nauce ôrganizmy abo jejich ôkryślōnõ grupã. Dōmynōm biologije, co pŏrŏ sie klasyfikowaniym ôrganizmōw, je systymatyka ôrganizmōw, a prawidła klasyfikacyje i nazewnictwa systymatycznego ôkryślŏ jeji poddyscyplina – taksōnōmijŏ.

Klasyfikowanie ôbiektōw je potrzebne wtynczŏs, jak mōmy do czyniyniŏ z jejich srogszōm liczbōm. Taki zbiōr wymŏgŏ skatalogowaniŏ, w ôpacznym wypadku ciynżko byłoby sie nim posugować. Tyn sōm zbiōr idzie klasyfikować na roztōmajte spusoby, podle roztōmajtych kryteriōw. Klasyfikacyjŏ ôpartŏ na kryteriach takich jak podobiyństwo morfologiczne abo siedliskowe mŏ naturã sztucznõ. Przikładym podziału sztucznego je podzioł zwiyrzōnt na lōndowe i wodne, bo tyn podzioł niy ôdnosi sie prōmp do kōnkretnych i ważnych cech klasyfikowanych ôrganizmōw. Przikładym podziału sztucznego, ale niyôbyczajle pożytecznego z pōnktu widzyniŏ metodyki nauczaniŏ biologije, je podzioł zwiyrzōōnt na kryngowce i bezkryngowce. Drugŏ z wymianowanych grup (bezkryngowce) je jednostkōm sztucznōm, a zaliczane do nij zwiyrzynta łōnczy ino jedna, negatywnŏ cecha diagnostycznŏ: brak krziża. Klasyfikacyjŏ, co je ôpartŏ na ważnych i ajnfachowych cechach ôrganizmōw, mŏ naturã naturalnõ. Przikładami podziału naturalnego je podzioł flanc na ôkrytozalōnżkowe i nagozalōnżkowe jak tyż podzioł ryb na skrzelodyszne jak tyż dwudyszne.

Społym z rozrostym biologije molekularnyj hierarchiczne systymy klasyfikacyjne zyskały kōnkuryncyjõ we formie naturalnych klasyfikacyji ôrganizmōw opartych na taksōnōmije filogenetycznej, corŏz akuratnij pokazowały filogynezã. Przikładym takij klasyfikacyje, co sie tykŏ roślin ôkrytonasiynnych je systym APG. W tradycyjnych systymach klasyfikacyjnych, co używajōm systymu kategoryji biologicznych niy idzie zmieścić corŏz barzij akuratnego, ale tyż corŏz barzij słożōnego ôbrazu strōma życiŏ. W sytuacyji, jak liczba kategoryji systymatycznych je skōńczōnŏ, niy idzie stworzić systymu, w kerym kożdy taksōn by bōł mōnofiletyczny. Z drugij strōny słożoność taksōnōmije filogynetycznyj powoduje, iże durch jeszcze ciynżko sie wyforsztelować używanie inkszych aniżeli tradycyjne systymōw hierarchicznych chociŏż do cylōw dydaktycznych.

Klasyfikacyjŏ naturalnŏ ôrganizmōw

Wszyjske ôrganizmy powstały na drōdze ewolucyje. Jedne zorty wymiyrały, inksze dŏwały poczōntek nowym (specjacyjŏ). Jejich historyjõ ewolucyjnõ (filogynezã) idzie przedstawić graficznie we formie rozgałyńziōnego strōma, zwanego strōmym rodowym abo strōmym filogynetycznym. Piyń tego strōma to jedyn spōlny praôjciec wszyjskich ôrganizmōw, za to kōnary to ôsobne linije ewolucyjne.

Danŏ grupa ôrganizmōw (taksōn) je mōnofiletycznŏ, jeźli wywodzi sie ôd jednego spōlnego praôjca i ôbyjmuje wszyjskich jego potōmnych. Mōnofiletycznōm grupōm sōm cycacze. Jeźli jednak jakŏś grupa ôbyjmuje dwa „kōnary” strōma (abo wiyncyj), to je ôna polifiletycznŏ. Polifiletycznōm grupōm sōm bp. wszyjske ôrganizmy cudzożywne. Za to mianym parafiletycznyj ôkryślŏ sie grupã, co skupiŏ ôrganizmy, co pochodzōm ôd jednego praôjca, ale niy ôbyjmujōm wszyjskich potōmnych. Przikładym takij grupy sōm dwuliściynne. Nŏleżnego ôbrazu przŏcielstwa ôrganizmōw idzie sie spodziywać jyno w grupach mōnofiletycznych.

Doskōnalynie metod klasyfikacyje ôrganizmōw polygŏ na dōnżyniu do tego, by jak nojlepij pokazowały jejich przŏcielstwo. Ôptymalny systym klasyfikacyje winiyn ôddŏwać prŏwdziwy ukłŏd strōma rodowego. Wszyjske taksōny winny być mōnofiletyczne. Terŏźnŏ wiedza zbliżŏ nŏs do tego ideału, ale niy dŏwŏ podstaw do skōnstruowaniŏ takigo idealnego strōma rodowego wszyjskich ôrganizmōw.

Terŏźnie za tradycyjny idzie uznać podzioł na piyńć krōlestw: prokariōnty, protisty, rośliny, grziby i zwiyrzynta. Podstawy takigo podziału były zapropōnowane już w XIX stoleciu (Richard Owen, Ernst Haeckel) bez wydzielynie krōlestwa ôsobnego ôd roślin i zwiyrzōnt, ale systym, co wykrŏczŏ poza podzioł na dwa krōlestwa upowszechniōł sie dopiyro w drugij połowie XX s., za barzij zbliżōny do prŏwdy aniżeli podzioł ôd Linneusza. niyma ôn jednak wolny ôd felerōw, bo krōlestwo bakteryji ôbyjmuje iste bakteryje i archebakteryje, co sōm ze sobōm spokrewniōne ino niyznacznie. Je to grupa parafiletycznŏ, co pochodzi ôd spōlnego praôjca, ale niy stanowi ôsobnyj asty strōma. Sōm tyż dane, co przizwŏlajōm sōńdzić, iże archebakteryje sōm bliżyj spokrewniōne z inkszymi ôrganizmami aniżeli z bakteryjami istymi. Parafiletyczne sōm tyż protisty, co sōm ôd jednego spōlnego praôjca, ale co je tyż praôjcym roślin, zwiyrzōnt i grzibōw.

Skirz tych felerōw upowszechniŏ sie podzioł na trzi dōmyny: archeōny, bakteryje i jōndrowce. Jōndrowce (eukariōnty) prowizorycznie były dzielōne na 4 krōlestwa: protisty, rośliny, grziby i zwiyrzynta, a niyskorzij na 6 supergrup: Opisthokonta, Amoebozoa, Excavata, Rhizaria, Archaeplastida i Chromalveolata. Te grupy sōm podle terŏźnyj wiedze mōnofiletyczne.

 

Tradycyjny podzioł

Nojbarzij tradycyjny podzioł ôrganizmōw, co wywodzi sie jeszcze ôd Arystotelesa i Teofrasta, a utrwalony ôd Linneusza to podzioł na dwa krōlestwa: zwiyrzynta i rośliny. Bōł uznŏwany za ôbowiōnzujōncy jeszcze w piyrszyj połowie XX stoleciŏ, a jego ôstałości durch widać we podziale nauk biologicznych (botanika i zoologijŏ, taksōnōmijŏ roślin i taksōnōmijŏ zwiyrzōnt itp.).

 

Usystymatyzować ôrganizmy żywe prōbowali tyż:

• W 1866 niymiecki biolog Ernst Haeckel – wkludziōł 3 krōlestwa: zwiyrzynta, rosliny i mikroôrganizmy (zdefiniowane za Protista). Bakteryje wraziōł do rzyndu Moneres (niyskorzij Monera).
• Édouard Chatton – francuski zoolog i biolog morski – w mało znanyj pracy z 1925 piyrszy wkludziōł rozrōżniynie ôrganizmōw na prokariotyczne (bez jōndra kōmōrkowego) i eukariotyczne (co zawiyrajōm jōndro kōmōrkowe), co je nazwoł, ôdpednio, Prokaryota i Eukaryota. W 1962 Roger Stanier i C.B. van Niel ôbgŏdali kōncepcyjõ Chattona przi powołowaniu sie na jego inkszõ robotã z 1938 (ôkrōm tego zacytowali felernõ datã jeji wydaniŏ – 1937 zamiast 1938). Tyn błōnd bōł powiylōny w 45 cytowaniach podle Science Citation Index, co prziczyniyło sie do uznaniŏ Chattona za autora podziału dychotōmicznego Prokaryota-Eukaryota. Chatton niy zdefiniowoł ale tych pojyńć, ani niy nadoł im rangi w syńsie taksōnōmicznym. Niy zrobiyli tego tyż Stanier i van Neil.
• W 1938 Herbert Faulkner Copeland ôpublikowoł pracã, a w 1956 ksiōnżkã, w kerych zapropōnowoł dźwigniyńcie Monera do rangi krōlestwa.
• Robert Whittaker, biolog z Brooklyn College w Nowym Jorku, wkludziōł Fungi za piōnte krōlestwo w 1969 roku. Kōncepcyjŏ 5 krōlestw, leko zmodyfikowanŏ ôd Lynn Margulis z Boston University (w 1970), ôstała nojszyrzyj zaakceptowanōm kōncepcyjōm dzielyniŏ świata żywego, aże do roku 1990. Systym piyńciu krōlestw, z drobnymi modyfikacyjami, je durch używany w wielu robotach abo stanowi podstawã dlŏ niyskorniyjszych systymōw.

Trzi dōmyny

W 1977 amerykōński mikrobiolog i fizyk Carl Woese jak tyż badŏcz z University of Houston, George Edward Fox zapoczli podszukowania rRNA, co w wyniku nich ôbrali trzi linije ewolucyjne ôrganizmōw. Nazwali je: eubacteria, archaebacteria i urkaryotes. Społym z inkszymi autorami podzielyli krōlestwo Monera na dwa krōlestwa: Eubacteria i Archaebacteria (systym 6 krōlestw). Jejich podszukowania dały podwaliny systymatyce bakteryji ôpartyj na filogynetyce. Autorzi zapoczli dyskusyjõ nad ôbraniym wyższyj ôd krōlestwa kategoryje systymatycznyj. Woese niy zgŏdzoł sie z powszechnie wtynczŏs akceptowanym ôd wiynkszości biologōw podziałym dychotōmicznym Prokaryota-Eukaryota. W 1990 przedstawiōł argumynta dlŏ kōncepcyje podziału życiŏ na Ziymi na trzi grupy, co je nazwoł dōmynami Archaea, Bacteria i Eucarya.

Podzioł Cavaliera-Smitha

Konkuryncyjny systym autorstwa Thomasa Cavaliera-Smitha zapropōnowany w 1983 i zmodyfikowany w 1998 roku przewiduje sześ krōlestw zgrupowanych w cysŏrstwa:

Cysŏrstwo: Procaryota

• Bacteria – bakteryje (wszyjske prokariōnty)

Cysŏrstwo: Eucaryota

• Protozoa (jednokōmōrkowe eukariōnty niy zaliczōne do inkszych krōlestw)
• Chromista (niykere glōny, bp. brunŏtnice i ôkrzymki i niykere heterotrofy)
• Fungi – grziby
• Plantae – rośliny (społym ze zielynicami i krasnorostami)
• Animalia – zwiyrzynta

W pierwotnyj wersyji przewidowoł podzioł na 8 krōlestw (były jeszcze Archaea i Archezoa, ale autōr uznoł, iże niy mŏ podstaw do jejich wydzielaniŏ).

Przirōwnanie dzielynie systymatycznych

• systymatyka
• kategoryjŏ systymatycznŏ