Վանզեի Կոնֆերանս

Հրեաների ցեղասպանությունն սկսվել է դեռ Վանզեի կոնֆերանսից առաջ։ 1941 թվականի հուլիսի 31-ին Հերման Գյորինգն ստորագրել է հրաման Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչության պետ Ռեյնհարդ Հեյդրիխին «հրեական հարցի վերջնական լուծման» պատասխանատու նշանակելու վերաբերյալ։

Խորհրդային Միության՝ Գերմանիայի կողմից օկուպացված տարածքներում 1941 թվականի երկրորդ կեսին Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչությանը ենթակա այնզատցխմբերի կողմից սպանվել է շուրջ 1 մլն հրեա։ Այսպես, 1941 թվականի օգոստոսին Կամենեց Պոդոլսկում իրականացվել է Եվրոպայից տեղափոխված հրեաների զանգվածային ոչնչացում, ապա նոյեմբերին նման գործողություն կատարվել է Ռիգայի գետտոյում։ Հոկտեմբերի 23-ին բոլորովին արգելվել է հրեաների արտագաղթը նացիստների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներից։ 1941 թվականի դեկտեմբերին սկսել է գործել մահվան առաջին ճամբարը Հելմնոյում։ Այդ ժամանակ էլ սկսել է կառուցվել Բելժեց մահվան ճամբարը, իսկ Օսվենցիմում սկսել են անցկացվել Ցիկլոն Բ գազով թունավորման առաջին փորձերը (այն փորձարկել են խորհրդային ռազմագերիների վրա)։

Սաուլ Ֆրիդլենդերը կարծում է, որ այդ իրադարձություններն իրենց ամբողջության մեջ փաստում են այդ ժամանակ հրեաների զանգվածային ոչնչացման պլանի գոյության մասին։ Համանման կարծիք է արտահայտել Քրիստոֆեր Բրաունինգը․ նա ենթադրում է, որ տեղահանության պլանից համընդհանուր ոչնչացման պլանին անցումը կատարվել է 1941 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին։ Այդպիսով, մինչ 1941 թվականի վերջն ավարտվել է «հրեական հարցի» լուծման ուղիների որոնման շրջանը։

 

1941 թվականի նոյեմբերի 29-ին Հեյդրիխը հրավեր է ուղարկել տարբեր անձանց՝ նրանց կանչելով մասնակցելու կոնֆերանսին, որի ընթացքում պետք է քննարկվեր Եվրոպայի հրեական բնակչությունից ազատվելու ամենաարագ ու էժան ուղիների որոշման հարցը։ Պատերազմական ժամանակի պայմաններում Եվրոպայի հրեաներին Մադագասկար ուղարկելու նախկին պլանը եղել է ոչ պրակտիկ։ Դրա փոխարեն պլանավորվել է հավաքել Եվրոպայի ողջ տարածքում բնակվող հրեաներին և նրանց ուղարկել Արևելք՝ աշխատանքային ճամբարներ, որտեղ նրանք կմեռնեին ծանր աշխատանքից, իսկ մյուսները կենթարկվեին «համապատասխան մշակման»։ Կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցել են ոչ մեծ թվով անձինք՝ ընդամենը 15 բարձրաստիճան ղեկավարներ տարբեր պետական կառույցներից՝ գեստապո, ՍՍ անվտանգության ծառայություն, Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցության բարձրաստիճան անդամներ, ներկայացուցիչներ նացիստական Գերմանիայի տարբեր նախարարություններից՝ արդարադատության և արտաքին գործերի նախարարություներից, ազգությունների ու տեղահանության գործակալություններից, ինչպես նաև այն հիմնարկություններից, որոնք պատասխանատու էին հրեաների ունեցվածքի բաշխման համար։ Կոնֆերանիս ներկա եղածների կեսից ավելին ունեցել են դոկտորի գիտական աստիճան, որ ստացել էին գերմանական համալսարաններում։ Նրանք լավ տեղեկացված էին հրեաների նկատմամբ իրականացվող քաղաքականության վերաբերյալ և գիտակցում էին յուրաքանչյուր գերատեսչության ներդրման կարևորությունն այդ պլանի իրականացման գործում։ Նրանք հասկանում էին, որ «տարհանումը Արևելք» մեղմասացություն է համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխման համար, և «վերջնական լուծում» նշանակում է Եվրոպայի հրեաների ոչնչացում։

Նախապես կոնֆերանսը նշանակված է եղել 1941 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, սակայն հետաձգվել է մինչև 1942 թվականի հունվարի 20-ն այն պատճառով, որ դեկտեմբերի 5-ին սկսել է Կարմիր բանակի հակահարձակումը Մոսկվայի մոտ, դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնիան հարձակվել է Փերլ-Հարբորի վրա, իսկ Հիտլերը պատերազմ է հայտարարել ԱՄՆ-ին։

Որպես կոնֆերանսի անցկացման վայր Հեյդրիխն ընտրել է բեռլինյան հարմարավետ ու գեղատեսիլ «Մարլիր» առանձնատունը։ Հյուրերը հրավիրվել են նախաճաշի ժամը 9:00, իսկ նիստը նշանակվել է 12:00։ Կոնֆերանսի նախապատրաստման ու անցկացման գործում կարևոր դեր է խաղացել գեստապոյի IV-B-4 բաժնի պետ, ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրեր Ադոլֆ Այքմանը։

 

Վանզեի կոնֆերանսը տևել է ընդամենը մեկուկես ժամ։ Այդ ժամանակի երկու երրորդն զբաղեցրել է Հեյդրիխի ելույթը, որը ներկաներին ուղղված խոսքում նշել է․

․․․Հրեական հարցի լուծման այլ հնարավոր լուծում է հրեաների արտագաղթի համար տեղի որոնումը, այսինքն՝ հրեաների տարհանումն արևելք․․․ Այդպիսի գործողությունները, սակայն, դիտարկվում են որպես ժամանակավոր միջոցներ, սակայն գործնական փորձն արդեն կա և արտակարգ կարևորություն ունի հրեական հարցի ապագա վերջնական լուծման համար։

Նախքան կոնֆերանսի սկսվելը Հիտլերն արդեն ընդունել էր սկզբունքային որոշում հրեական հարցի լուծման նպատակների ու ուղիների վերաբերյալ։ Կոնֆերանսում քննարկվել են տեխնիկական բնույթի հարցեր։ Դրանցից մեկը եղել է հրեաների ու արիացիների խառն ամուսնությունների հարցը, թե արդյոք հրեա պետք է համարվի այն մարդը, որի ծնողներից մեկը հրեա է, մյուսը՝ գերմանացի, և ինչպես վարվել նրանց հետ, ում տատը կամ պապն են հրեա։ Այդ հարցի վերաբերյալ որոշում այդպես էլ չի ընդունվել, և այն հետաձգվել է մինչև հաջորդ նիստ։

Ադոլֆ Այքմանը, որ կազմում էր կոնֆերանսի արձանագրությունը, հայտնել է ներկաներին, որ Հիտլերի՝ նախկինում ստացված հրամանի համաձայն՝ անհրաժեշտ անմիջապես ձեռնամուխ լինել հրեաներին Արևելյան Եվրոպա տեղափոխելուն (օկուպացված Լեհաստանի տարածք, որտեղ էլ հետագայում կառուցվել են համակենտրոնացման ճամբարների մեծ մասը)։ Արձանագրության մեջ չի հիշատակվում գազի խցիկների ու դիակիզարանների մասին, այլ խոսվում է «տաժանակի աշխատանքի մասին, որոնց ընթացքում, պետք է հուսալ, մեծ մասը կմեռնեն», ինչպես նաև այն մասին, որ չի կարելի կենդանի թողնել փրկվածներին, քանի որ նրանք կդառնան վերածննդի հիմք։

Կոնֆերանսի մասնակիցներից յուրաքանչյուրն ստացել է արձանագրության մեկ օրինակ։ Պատերազմի ավարտից առաջ գրեթե բոլոր մասնակիցները ոչնչացրել էին իրենց օրինակները, սակայն մի օրինակը գտնվել է 1947 թվականին Արտաքին գործերի նախարարության արխիվում՝ պահպանվելով այն բանի շնորհիվ, որ նրա տերը՝ Մարտին Լյութերը, պատերազմի ավարտին գտնվում էր համակենտրոնացման ճամբարում։

1961 թվականին Երուսաղեմում Այքմանն իր դատի ժամանակ վկայություն է տվել, որ կոնֆերանսի պաշտոնական մասի ավարտից հետո մասնակիցները ոչ պաշտոնական մթնոլորտում կոնյակ խմելով, առանց ամաչելու ու ոչինչ չթաքցնելով քննարկել են նիստի արդյունքները, ուղղակիորեն խոսել են սպանությունների, լիկվիդացիայի ու ոչնչացման մասին։

 

Արձանագրության մեջ պարզ նշված է կոնֆերանսի նպատակը՝ «հրեական հարցի վերջնական լուծման» իրականացման հստակ պլանի մշակում և տարբեր գերատեսչութունների գործողությունների համաձայնեցում։ Պլանի իրականացման գլխավոր պատասխանատուն եղել է Հիմլերը։

Հեյդրիխը ներկաներին համառոտ ներկայացրել է նացիստական ռասայական քաղաքականության գլխավոր «ձեռքբերումները» մինչ այդ օրը։ Դրանց թվում են եղել Ռայխի կյանքի բոլոր բնագավառներից հրեաների մեկուսացումը Նյուրնբերգի ռասայական օրենքների շնորհիվ, արտագաղթի պարտադրումը։ Դրա հետ միասին նշվել է նաև, որ հրեաներին ռայխի սահմաններից արտագաղթել ստիպելու նախնական պլանը չի արդարացրել սպասելիքները։ Դրա հիմնական պատճառներն են եղել բոլոր հնարավոր երկրների հրաժարվելը հրեա փախստականներին ընդունելուց և հրեաների մոտ արտագաղթի համար անհրաժեշտ միջոցների բացակայությունը։ Դրանից բացի ասվել է, որ պատերազմի սկսվելու հետ Հիմլերն արգելել է հրեաների արտագաղթը՝ դա համարելով վտանգավոր։

Առաջարկվել է հրեական հարցի լուծման նոր ուղի․ «հրեաների տեղափոխում արևելք», որ նշանակում է հրեաների ոչնչացում Լեհաստանի տարածքում գտնվող համակենտրոնացման ճամբարներում։ Կոնֆերանսի մասնակիցների ուշադրությանն են ներկայացվել հրեա բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներն ըստ եվրոպայի երկրների, որտեղ հաշվվել է ընդհանուր առմամբ 11 միլիոն հրեա։ Այդ ցուցակում հատուկ Ալբանիայի հրեաների թիվը նշված է եղել 200 մարդ, ինչը վկայում է «հրեական հարցի վերջնական լուծման» համընդհանրության մասին, այսինքն՝ հաշվի էին առնվել բոլոր հրեաները մինչև ամենավերջին մարդը։ 11 միլիոն հրեաներից ոչ մեկը չպետք է կենդանի մնար։

1942 թվականի հունվարի 31-ին Ադոլֆ Այքմանը շտապ հրամաններ է ուղարկել ոստիկանության ողջ հրամանատարական կազմին, անվտանգության գաղտնի ծառայություններին ու անվտանգության ծառայության ղեկավարությանը։ Այդ հրամանում ցուցում էր տրվում Գերմանիայի, Ավստրիայի ու Չեխիայի հրեաների արտաքսման նախապատրաստման վերաբերյալ։ Այդ պահից սկսվել է համակարգված ու մանրամասն մշակված ցեղասպանությունը։

Պրաֆեսոր Դան Միխմանի կարծիքով՝ Վանզեի կոնֆերանսը դարձել է կարևոր ուեղենիշ հրեաների ոչնչացման գործընթացում, քանի որ նացիստական ղեկավար մարմինների գործողությունները դարձել են առավել համաձայնեցված ու կազմակերպված։ Սակայն նա կարծում է, որ զանգվածային ոչնչացման մասին որոշումն ընդունվել է ոչ կոնֆերանսի ընթացքում։

Կոնֆերանսի ընթացքում նացիստական իշխանությունների հետ համաձայնեցված քաղաքականության համապատասխան՝ ստեղծվել է մահվան ճամբարների ցանց, որ նախատեսված են եղել հրեաների ոչնչացման համար։ 1942-1944 թվականներին այդ ճամբարներում սպանվել է 3 միլիոն հրեա։

Ներկայում Մարլիր առանձնատանը տեղակայված է Հոլոքոստի հիշատակի կենտրոն։

2001 թվականին թողարկվել է Ֆրենկ Փիրսոնի «Դավադրություն» ֆիլմը՝ նվիրված Վանզեի կոնֆերանսին։ Գլխավոր դերերը կատարում են Քեննեթ Բրանան (Հեյդրիխ), Սթենլի Տուչին (Էյխման) և Քոլին Ֆերթը (Շտուկարտ)։

Կոնֆերանսը հիշատակվում է Ռոբերտ Հարիսի «Ֆաթերլանդ» (1992) վեպում, որ նվիրված է այլընտրանքային պատմության թեմային։ Ըստ վեպի սյուժեի՝ պատերազմում հաղթած նացիստներն իրականացնում են հրեաների լիկվիդացիան Եվրոպայում, և Միացյալ Նահանգների նախագահ Ժոզեֆ Քենեդու այցից առաջ, որի նպատակն էր միության պայմանագիր կնքել Հիտլերի հետ, գեստապոն նախաձեռնում է կոնֆերանսի մասնակիցների լիկվիդացումը՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել վկաներին։ Գրքի հիման վրա նկարահանվել է համանուն ֆիլմը։

• Հրեական հարցի վերջնական լուծում

• Залесский К. А. НСДАП. Власть в Третьем рейхе. — М.: Эксмо, 2005. — 672 с. — 4000 экз. — ISBN 5-699-09780-5.
• Михман Д. Ванзейская конференция // Катастрофа европейского еврейства. — 1. — Тель-Авив: Открытый университет Израиля, 2001. — Т. 3. — ISBN 965-06-0233-X
• Christopher Browning The Origins of the Final Solution The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. — Lincoln, 2004. — 616 p. — ISBN 978-0-8032-1327-2

• Վանզեի թանգարանի պաշտոնական կայքը Արխիվացված 2015-12-25 Wayback Machine
• Վանզեի կոնֆերանսն ու եվրոպական հրեաների ցեղասպանությունը Արխիվացված 2016-10-20 Wayback Machine (pdf)
• Minutes from the Wannsee conference Արխիվացված 2018-09-19 Wayback Machine, archived by the Progressive Review

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վանզեի կոնֆերանս» հոդվածին։