LiBhayibheli, liyitsatsa njengencwadzi lendze lokumatima kuyicondza ngaletinye tikhatsi.
Leligama Libhayibheli, liphindze libitwe ngekutsi Libhayibheli Lelingcwele, lingasho linye nobe mabili kulamabhuku enkholo layinhlitiyo yenkholo yebuJuda kanye nebuKristu - Mibhalo Lengcwele yeMahebheru kanye neBuKristu ngekuhlonipheka.
Libhayibheli lisilundza sekucala semlandvo wakudzala wase-Isirayeli. Kepha libhayibheli akusilo nje libhuku lemlandvo, kepha mabhuku alo kusuka ku-Joshuwa kuye tukweTikronike tesibili msebenti lowabhalwa bafundzi bemlandvo wakudzala waka-Israyeli. Bafundzi bemlandvo baka-Israyeli babhala lomlandvo ngelwati lebalibona liliciniso ngekwemlandvo. Njengebabhali bemlandvo banyalo, babhali beliBhayibheli bebavamise kuniketa tizatfu ngekwemlandvo nobe lwati lwangaphambilini ngetintfo lebebabhala ngato (e.g., 1Samuel 28:31 Sam. 28:3, 1Kings 18:3, 1 Kings 18:3, 2Kings 9:14b-15, 2 Kings 9:14b-15a, 2Kings 13:5-6, 2Kings 15:12, 2Kings 17:7-23).
BuJuda busebentis incenye yinye yalamabhuku leyatiwangekutsi yi-Tanakh, Libhayibheli lemaHebheru, livamiswe kuhlukwaniswa tincenye letintsatfu: i-Torah ("infundziso" nobe "umtsetfo"), i-Nevi'im ("bapholofethi"), ne-Ketuvim ("imibhalo").
Lelibhayibheli lelifundvwa Makrestu lihlukene tigaba letibili letiliThestamente Lelidzala neliThestamente Lelisha. Kuma kwemibhalo yeliThestamente Lelidzala kuphikiswana ngako emkhatsini wemacembu eBukristu: ma-Protestants atsatsa onke mabhuku siHebheru njengemabhuku lekungiwo lekufanele abe tukweliThestamente Lelidzala. Makhatokila aseRoma kanye nema-Orthodox aseMpumalanga angeta mabhuku e-deuterocanonical, mabhuku emaJuda, njengemibhalo lekufanele ifakwe tukweli-Thestamente Lelidzala. LiThestamente Lelisha lakhiwe maGosbheli ("tindzaba letimnandzi"), Tento tebaPostoli, ma-Epistles (timcwadzi), kanye neLibhuku leSambulo.
Ngalesinye sikhatsi leligama "libhayibheli" like lisetshentiswe uma kukhulunya ngalamanye mabhuku lamikhaba yanobe nguyiphi inkholo, nobe uma kukhulunya ngencwadzi lechaza kabanti ngesihloko tsite.
Template:Main
I-Nevi'im, nobe "Bapholofethi," ikhuluma ngekukhula kwebuso wemaHebheru, kuhlukana kwawo ube tigaba letibili, nebapholofeti la, ngeligama Lasimakadze, bacwayisa makhosi kanye nebaNtfwana bakaIsrayeli ngepanishiwa nguSimakadze. Kugcina ngekuncotshwa kweBukhosi baka-Isirayeli ba-Assyrians, kuncotshwa kwebukhosi bakaJuda maBhabhin, kanye nekuwa kweliThempeli laseJerusalema. Tincenye talamabhuku alabapholofethi afundvwa maJuda ngeliSabatha (Shabbat). Libhuku la Jonah lifundvwa nge-Yom Kippur.
Ngekwelisiko emaJuda, i-Nevi'im ihlukaniswe tigaba letisiphohlongo temabhuku. Kutolikwa lokusha kwato kuhlukaniswe tigaba letimashumi lamabili nakunye.
I-Nevi'im iphetse lamabhuku lasiphohlongo lalandzelayo:
Template:Main
Ketuvim, nobe "Imibhalo", kufanele kutsi yabhalwa ngesikhatsi nobe emva kwekuBanjwa maBhabhlona. Ngekusho kwemasiko esi-Rabbinic tradition kanye nato tihloko temaHubo, lamanyenti emahubo lasebhukwini lemaHubo abhalwa ngu-Davide; kutsenjwa kutsi Inkosi Solomoni yabhala Tihlabelelo Tetihlabelelo eminyakeni yakhe yebusha, Libhuku lemavi Lahlakaniphile eminyakeni yekhe yebudzala yemphilo, kanye neTicclesiastes ngesikhasi sekagugile; umpholofethi Jeremiya kukholelwa kutsi wabhala Lamentations. Libhuku la-Ruth ngilo kuphela libhuku lasebhayibhelini lelibukene nebantfu labangasi maJuda. Lilibhuku la-Ruth likhuluma ngendzaba yemuntfu lekangasilo liJuda (pheceleti, umMoabi lobekashade nemJuda lekwatsi ngekufa kwalomJuda, walandzela etindleni temaJuda; ngekusho kwelibhayibheli, lona wekunene bekangukhokhokati we-Nkosi Davide. Lasihlanu kulamabhuku labitwa ngekutsi "Tikroli Lenhlanu" (Megilot), afundvwa ngemaholide emaJuda: Tihlabelelo Tetihlabelelo nge Passover; Libhuku la-Ruth nge Shavuot; Lamentations ne Ninth of Av; Macclesiastes nge Sukkot; kanye ne-Libhulu la-Esta nge Purim. Konke nje, i-Ketuvim iphetse tinkhodlo temagama, mibono ngemphilo, kanye netindzaba tebapholofethi nalabanye baholi bemaJuda ngesikhatsi kubhaqwe eBhabhilona. Igcina ngemlayelo wasePheshiya lovumela maJuda kutsi abuyele eJerusalema kuyo wakha liThempeli.
I-Ketuvim iphetse lamabhuku lalishumimi nakuye lalandzelayo, ahlukasiwe kumabhuku latolikiwe anyala agcine sekalishuma nakubili ngekuhlukana kwa Ezra naNehemiya:
Ngekusho kwalamanye maJuda ngesikhatsi se-Hellenistic, njenge baSajusi, i-Torah yayitfolakala ngekutolikwa lokuncane ngekwemlomo, lebekunga chubekeli ngekwekuvisiseka kwelibhayibheli. Ngekusho kweBafarisi, Simakadze waveta i-Torah lebeyibhaliwe kanye ne-Torah leyakhulunywa kuMosi, le-Torah leyakhulunywa beyiphetse tindzaba kanye nemitsetfo. TukwebuJuda bebu-Rabbinic, le-Torah leyakhulunywa ibalulekile ekuvisiseni le-Torah Lebhaliwe ngekwekukhuluma. (ngoba lite bonkamisa, nabongwaca, kanye nesihlukasi magama) ne-exegetically. Le-Torah leyakhulunywa inetigaba letihlukene, sicalo Halacha (imitsetfo), ne-Aggadah (tindzaba), kanye ne-Kabbalah (lwati lolu-esoteric). Tigaba letinkhulu taloMtsetfo Lokhulunyiwe setagcina tibhalwe phansi, sibonelo yi-Mishnah; ne-Tosefta; Midrash, nane-Midrash Rabbah, ne-Sifre, ne-Sifra, kanye ne-Mechilta; kanye ne-Talmud yemaBhabhilona nemaJerusalema futsi.
buJuda bebu-Orthodox buyachubeka nekwamukela i-Torah Leyakhulunywa njengoba injalo. Masorti ne-maJuda langalamukelilushintsho batsi i-Torah Leyakhulunywa yabusiswa moya loyingcwele, kepha bayakushaya indiva kuphikisana kwalo lapha nalapha. BuJuda lobubuyisanako nabo bamukela i-Talmud lephetse imibhalo ye-Torah Leyakhulunywa, kepha, njenge-Torah leyabhalwa, tindzawana letilawulwe, kepha tingaka ndlovukelwa, nguSimakadze. BuJuda Bekwakhiwa buyabuphika kuchumana ne-Torah, Lebhaliwe kanye naLeyakhulunywa, naSimakadze.
Lombhalo longe Mibono yemaJuda ngeLibhayibheli icoca ngekutsi alivisisa njani Libhayibheli maJuda, kufaka ekhatsi ticephu tembono telibhayibheli takudzala Targums kuya ku-Rabbinic literature, imibhalo ye-midrash, nemibhalo lebalulekile ye-medieval commentators, kanye nemibono yesimanje yemaJuda ngelibhayibheli.
This article uses material from the Wikipedia SiSwati article LiBhayibheli, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Content is available under CC BY-SA 4.0 unless otherwise noted. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki SiSwati (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.