Guherîna Avhewayê

Her çend di serdemên berê de guherîna avhewayê hebin jî lê ji nîvê sedsala 20an û vir ve jiber pîşesaziyên ku zirarê dide sîstema evhewayê bandoreke neyînî ya bêmînak li ser sîstema avhewayê pêk aniye. Di demên dawiyê de guhertina avhewayê li hinek deverên cîhanê wekî zêdebûna baranê û zêdebûna germahiyê pêk aniye û guhertinên bi vî awayî di asta global de pêk hatiye.

Sedema herî mezin a germbûnê, belavkirina gazên serayê ye ku bi giranî karbondîoksîd (CO
2) û gazê metan e. Bi tevkariyên zêde yên çandinî, bêdaristanî û reaksiyonên kîmyewî yên di hinek pêvajoyên hilberînan de, bikaranîna şewata sotemeniya fosîl (komir, petrol û gaza xwezayî) ku ji bo xerckirina enerjiyê tê bikaranîn, çavkaniya sereke ya van emîsyonan e. Heta îro sedemên ku rasterast bi destê mirovan a guheztina avhewa ji aliyê ti saziyek zanistî ya neteweyî an navneteweyî ve nehatiye nîqaşkirin. Germahiya germê, berga berfê ku germahiya rojê tê li ser rûyê erdê paşve vedigerine winda dike, sînorên erd û okyanûsa û karbonê zêde dike. Li bejahiyê, ku germahî bi qasî du caran, bi qasî navîna gerdûnî zêdetir bilind bûye, çol berfireh dibin, pêlên germahiyê û şewata li daristanan belav dibin. Zêdebûna germa îro li Antarktîkayê jî ku bûye sedema helandina permafrostê û windabûna qeşa ya deryayê, zêde bûye. Ji ber zêdebûna germê rêjeya dûkela avê zêde bûye û ev jî dibin sedemên bahoz û bûyerên hewayî ya zêde. Zêdebûna germê bandoreke xerab li ser ekosîsteman dike. Ji ber germahiya zêde celebên ajalan ku li Antarktîkayê dijîn ji ber koçbûnî yê xelas dibin.

Beriya salên 1980î de ne diyar bû ka germbûna gazên serayê serdestiya sarbûna aerosolê bike yan na. Zanyaran pişt re gelek caran ji bo ku behsa bandora mirovî ya li ser avhewayê bikin, modîfîkasyona avhewayê ya bêserûber bi kar anîn. Di salên 1980î de mijarên di warê germbûna gerdûnî û guherîna avhewayê de, populer bû; yekem, tenê behsa zêdebûna germahiya serayê dihate kirin, ya duyem bandora tevahiya gazên serayê ya li ser avhewayê dihate axaftin. Germbûna global, piştî ku zanyarê avhewayê yê NASA James Hansen di şahidiya xwe ya sala 1988an de li Senatoya DYAyê de bi kar anî, bû mijara herî populer. Behsa germbûna gerdûnî, bi gelemperî behsa germbûna ku mirovan bûne sedem, tê kirin û di heman demê de guherîna avhewayê wek guherîna xwezayî û antropojenîk hatiye binavkirin. Ev her du terîm bi gelemperî bi hev re hatine bikaranîn. Zanyar, siyasetmedar û kesayetên medyayê yên cihêreng şertên krîza avhewa an rewşa awarte ya avhewa pejirandin, ku li ser germbûna gerdûnî li şûna guheztina avhewa û germbûna gerdûnî biaxivin. Sernivîserê polîtîkayê yê The Guardian got ku wan vî zimanî xistine nav rêwerzên edîtoriya xwe "ji bo ku em ji hêla zanistî ve rast bin, di heman demê de bi xwendevanan re jî li ser vê mijara pir girîng bi eşkereyî danûstendinê bikin". Ferhenga Oxfordê rewşa awarte ya avhewayê wekî peyva salê ya sala 2019an hilbijart.

 

 

Datasetên amûran ên ku bi awayekî serbixwe hatine hilberandin, nîşan didin ku pergala avhewayê germ dibe. Deh salên 2011-2020 li gorî dema bingehîn a berî pîşesaziyê a salên 1850-1900an, 1,09 °C cîhan germ bûye. Germahiya rûyê erdê ji bo deh salan 0,2 °C zêde bûye û di sala 2020an de bi zêdebûna pîşesaziyê re germahiya rûyê erdê 1,2 °C bilind dibe. Ji sala 1950an û vir ve hejmara roj û şevên sar kêm dibe û hejmara roj û şevên germ zêde bûne.

Di navbera sedsala 18an û heya nîvê sedsala 19an de germahiya torê zêde çênebû. Proksiyonên avhewayê, çavkaniyên agahiyên avhewayê yên ji arşîvên xwezayî yên wekî dar û qalibên qeşayê, nîşan didin ku guherînên xwezayî bandorên destpêkê yên Serdema Pîşesaziyê, kêm dike. Qeydên termometrê di sala 1850an de dest bi vegirtina gerdûnî kirin. Modelên dîrokî yên germbûn û sarkirinê, mîna Anomaliya Avhewayê ya Serdema Navîn û Serdema Cemedê ya Biçûk, di heman demê de li herêmên cuda neqewimîn, lê dibe ku germahî bi qasî yên dawiya sedsala 20an de li herêmên bi sînor gihaştine asta bilind. Germahiya wekî demên pêşdîrok, Paleocene-Eocene Thermal Maximum, xelekên berê yên germbûna gerdûnî pêk hatine. Lê zêdebûna germê û CO
2 ya nûjen tê dîtin du kombûn ew qas bilez e ku tewra bûyerên jeofizîkî yên nişkayî yên ku di dîroka Erdê de qewimîne jî nêzî rêjeyên heyî nabin.

Delîlên germbûna ji pîvandinên germahiya hewayê, bi gelek çavdêriyên din têne tespît kirin. Bi dijwariya barîna zêde, helîna berf û cemeda axê û zêdebûna şilbûna atmosferê de zêde bûye. Flora û fauna jî bi awayekî li gorî germbûnê tevdigerin; Mînak, nebat zûtir di biharê da kulîlkan vedikin. Nîşaneyeke din a bingehîn jî sarbûna atmosfera jorîn e, ku nîşan dide gazên serayê li nêzî rûyê erdê germê dibarînin û nahêlin li fezayê biweşin.

 

Jîngeha fizîkî

Bandorên hawirdorê yên guherîna avhewayê berfireh û belav in ku bandorê li deryayê, qeşa û hewayê dikin. Dibe ku guhertin hêdî an jî ji nişk ve pêk werin. Delîlên van bandoran, ji lêkolîna guherîna avhewayê ya berê, ji modelbûn kirinê û ji çavdêriyên modern tên. Ji salên 1950î û vir ve bi zêdebûna ziwabûn û pêlên germê bi hevre derketin holê. Bûyerên gelekî şil an jî ziwa yên di dema mûsonê de li Hindîstan û Rojhilatê Asyayê zêde bûn. Ji ber van yekan dibe ku rêjeya baranê û dijwariya bahoz û tayfûnan zêde bibe. Di encama guherîna avhewayê de frekansa sîklonên tropîkal zêde nebûye. Asta deryayê ya global di encama helîna qeşayê, helîna astên qeşayê yên li Grînlenda û Antarktîkayê û berfirehbûna termal de bilind dibe. Di navbera salên 1993 û 2020an de bilindbûn bi demê re zêde bû û her salê 3,3 ± 0,3 mm zêde bû. Di sedsala 21ê de, projeyên IPCCyê yên ku di senaryoyeke gelekî bilind a emîsyonê de asta deryayê dikare 61-110 cm bilind bibe. Germahiya deryayê ya zêde dibe û gefan dixwe ku qeşayê yên Antarktîkayê ji hev veqetîne û rîska helîna mezin a qeşayê û îhtîmal heye ku bi emîsyonên zêde bilindbûna asta deryayê heta sala 2100î 2 mêtre bilind bibe. Guherîna avhewayê rê li ber tenikbûn û nermbûna bi dehan salan a cemeda deryayê ya Arktîk vekir. Dema ku tê payîn havînên cemedê yên bê cemed di germahiya 1,5 C pileyî de kêm be jî, tê destnîşankirin ku di asta germbûnê ya 2,0 C de her sê-deh salan de carekê rû dide. CO
2 atmosferek bilindtir 2 konsantrasyonan di kîmyaya deryayê de rê li ber guhertinan vekir. CO
2 atmosfera ya bilindtir 2 konstrasyon bûne sedema guherînên kîmyaya deryayê. Wekî din, ji ber ku oksîjen di ava germtir de kêm tir şil dibe, asta oksîjenê kêm dibe. Herêmên mirî yên li deryayê, herêmên ku oksîjena wan gelekî kêm e, jî zêde dibin.

Bandorên demdirêj

Germbûna global çiqasî mezin be, rîska derbasbûna ji "xalên tippingê" ewqasî mezin dibe, bendên ku hinek bandorên wê kêm bibin jî êdî nikarin xwe ji vê xalê bigirin. Mînakek hilweşîna pelên qeşayên Antartîka Rojavayî û Gronland e, ku germahiyek ji 1.5 heta 2.0 ° C zêde dibe. Dibe ku pelên qeşayê biherikin, her çend pîvana dema helandinê ne diyar e û bi germbûna pêşerojê ve girêdayî ye. Hinek guhertinên mezin ku dikarin di demeke kurt de pêk werin, wekî hilweşîna Gera Mediyonal a Atlantîkê ku guhertinên mezin ên avhewayê li Atlantîka Bakur, Ewropa û Bakurê Amerîkayê pêk bîne. Di nava bandorên demdirêj ên guherîna avhewayê de bêhtir helîna qeşayê, germbûna okyanûsan, bilindbûna asta deryayê û asîdbûna deryayê hene. Di asta demê ya sedsalan de heta hezar salan, di serî de mezinahiya guherîna avhewayê ji aliyê antropojenîk CO
2 ve were diyarkirin. Hilgirtina CO
2 ji Deryayê ew qas hêdî ye ku asîdbûna okyanûsê bi sed û hezaran salan bidome. Tê texmînkirin ku texrîbatên di navbera qeşayan de çêbûye ku ji nûve bê qeşa girtin, herî kêm bi 100 hezar berxwe dide. Bilindbûna asta deryayê dê di gelek sedsalan de berdewam bike û piştî 2000 salan bi texmînî bilindbûna asta deryayê 2.3 mêtre ye.

Xweza û jiyana ajalan

 

Germbûna vê dawiyê gelek cureyên avên şîrîn û terrasîst ber bi bilindahiya cemserê ve ajotiye. CO
2 atmosferek bilindtir ast û demsaleke mezinbûnê ya dirêjbûyî bi şînbûna gerdûnî bi encam bû, di heman demê de pêlên germê û ziwabûnê li hinek herêman hilberîna ekosîstemê kêm kir. Hevsengiya pêşerojê ya van bandorên dijber ne diyar e. Guherîna avhewayê, ji ber berfirehbûna herêmên avhewayê yên ziwatir, weke berfirehbûna çolên subtropîkan, tevkarî kir. Mezinahî û leza germbûna gerdûnî, di ekosîsteman da guhertinên ji nişke ve çêdike û bi giştî, tê payin ku guherîna avhewayê bibe sedema tinebûna gelek cureyan.

 

Her çiqas derya ji axê hêdîtir germ bibe jî lê belê nebat û ajalên deryayê ji cureyên li ser rûyê erdê zûtir ber bi cemserên sar ve koç bûne. Mîna li ser axê, pêlên germê yên li deryayê ji ber guherîna avhewayê bi sixletî rû didin. Bi bandorên zerarî li ser gelek organîzmayên wekî mircan, kelp û teyrên deryayî hatine dîtin. Asîda zêde ya deryayê bandorê li organîzmayên ku qalik û îskeletan hildiberînin, organîzmayên wekî mûsûl û beraz û resîfên mircanan dike. Resîfên mircanan piştî pêlên germahiyê, sipîbûneke berfireh dîtin. Kulîlka algên zirardar ku ji ber guherîna avhewayê û okofîkasyonê zêde dibe, dibe sedema anoksîa, xerabûna torên xwarinê û mirinên mezin ên jiyana deryayî. Ekosîstemên peravê bi taybetî di bin stresê da ne, ji ber guherîna avhewayê û bandorên din ên mirovî hema hema nîvê erdên bi av îhtîmal heye ku holê rade.

Bandorên guherîna avhewayê ya li ser mirovan, piranî ji ber germbûn û guherînên di baranê de, li seranserê cîhanê hatin tespîtkirin. Bandorên herêmî yên guherîna avhewayê niha li hemû parzemînan û li seranserê herêmên deryayê têne çavdêrîkirin. Qadên bi kêm-hêlî, kêm pêşkeftî bi rîska herî mezin re rû bi rû ne. Germbûna domdar a di pergala avhewayê de ji bo mirov û ekosîsteman dibe xwedî "bandorên giran, berbelav û bêveger". Rîskên guherîna avhewayê bi awayekî bêserûber tên belavkirin.

Xwarin û tenduristî

Bandorên tenduristî hem bandorên rasterast ên hewaya giran, dibe sedema birîndarbûn û windabûna jiyanê û herweha bandorên nerasterast ên wekî kêmbûna xwarinê ji ber têkçûnên çandinî çêdibin. Nexweşiyên cuda yên enfeksiyonê, di avhewayeke germtir de, weke taya dendikê ya ku herî zêde bandorê li zarokan dike û malîayê dike, bi hêsanî tên veguhastin. Bandora herî zêde li ser zarokên biçûk ku ku kêmxwarin dimînîn û li ser mirovên temenmezin, çêdibe. Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê diyar kir ku di navbera salên 2030-2050 de tê texmînkirin ku guhertina avhewayê ji ber germa zêde mirovên extiyar bi nexweşiyên îskanê, malîa, deng û zarokên ku bi kêmxwarinê têne xwedî kirin her sal bi qasî 250 hezar mirinên zêde dibe, rû dide. Ji 500 hezarî zêdetir mirinên zêde yên extiyaran, ji ber kêmbûna xwarinê û kalîteyê, salane heta sala 2050yan tê texmînkirin.

Guherîna avhewayê bandorê li ewlehiya xwarinê dike. Di navbeyna salên 1981-2010an de bûye sedema kêmbûna berhema navgîna gerdûnî ya garis, genim û soyayê. Germbûna pêşerojê dikare hilberîna gerdûnî bi awayekî mezin kêm bike. Dibe ku hilberîna çandiniyê li welatên hêlîpana başûrê bandorek neyînî bike, di heman demê de bandorên li welatên hêlîpana bakur erênî an neyînî bin, ne diyar e. Li seranserî cîhanê heta 183 milyon kesên din, bi taybetî kesên ku dahata wan kêmtir e, ji ber van bandoran di bin rîska birçîbûnê de ne. Bandorên germbûnê yên li ser okyanûsan bandorê li stokên masiyan dike, bi kêmbûna gerdûnî re potansiyela herî zêde ya girtinê heye. Tenê stokên cemserî potansiyeleke zêde nîşan didin. Herêmên girêdayî ava qeşayê, herêmên ku jixwe ziwa ne û giravên biçûk ji ber guherîna avhewayê rîska stresa avê zêde dibin.

Jêderka aboriyê

 

Dibe ku zirarên aborî yên ji ber guherîna avhewayê giran bin û îhtîmalek a bûyerên xetereya xirabên li pey hev hene. Guhertina avhewayê dibe ku ji niha ve newekheviya aboriyê ya global zêde kiriye û tê texmînkirin ku ev meyl dewam bike. Tê texmînkirin ku piraniya bandorên giran ên wekê Afrîkayê û Başûrê rojhilata Asyayê, ku xizaniya heyî ji niha ve lê zêde bûye, rû bidin. Banka Cîhanê texmîn dike ku guherîna avhewayê dikare heta sala 2030yê zêdetirê 120 mîlyon mirovî bixe nava xizaniyê. Newekheviyên heyî yên di navbera mêr û jinan de, di navbera dewlemend û nedaran de, û di navbera etnîsîteyên cihêreng de têne dîtin ku ji ber guheztina avhewa û bi guherîna avhewa re xirabtir dibin. Di encama nirxandineke pisporan de hat destnîşankirin ku rola guhertina avhewayê li gorî şerê çekdarî û faktorên newekheviya sosyo-ekonomîkê biçûk be jî lê germbûna siberojê wê rîskên zêde bi xwe re bîne. Giravên nizm û civakên peravê, bi rîskên ji ber bilindbûna asta deryayê, mîna lehiyê û jêrzemîna daîmî, tên tehdîtkirin. Ev yek ji bo nifûsa li welatên giravê yên weke Maldîv û Tûvalû dikare rê li ber bêdewletiyê veke. Li hinek herêman, bilindbûna germahî û hewaya şil ji bo ku mirov adapte bibin, pir giran be. Bi guherîna avhewayê ya herî xirab re, projeya modelên ku hema bêje yek ji sêyan yekê mirovatiyê dikare di avhewaya gelekî germ û bêmirov de bijî, dişibe avhewaya heyî ya ku li Saharayê hatiye dîtin. Ev faktor, herweha rewşa hewayê ya zêde, dikare koçberiya hawirdorê hem di nav xwe da hem jî di navbera welatan de biajo. Di encama hewaya zêde, bilindbûna asta deryayê û pevçûna ji ber zêdebûna hevrikiya li ser çavkaniyên xwezayî, tê payîn ku jicîhbûna mirovan zêde bibe. Guheztina avhewayê dibe ku xeternakiyê zêde bike, dibe sedema "gelên dorpêçkirî" yên ku ji ber nebûna çavkaniyan nikarin tevbigerin.

Salên 1980–2000

Hajêbûna germbûna cihanê di salên 80î an de li deverên cîhanê belav bû. Heta sala 1981ê, nêzîkî sêyekê niştecihên amerîkî germbûna gerdûnî bihîstibû. Rojnameya New York Times cara yekem di rûpela xwe ya yekemîn de gotarek li ser germbûna gerdûnî nivîsî. Qenala televîzyonê ya Îngilîzî ITV, di 8ê kanûna 1981ê de dokûmanterek efsûnî li ser guhertina avhewayê weşand. Di derbarê guhertina avhewayê di sala 2017an de fîlmên agahdariyê hatin weşandin. Di sala 1988an de hejmara gotarên li rojnameyên amerîkî yên li ser germahiya gerdûnî, li gorî sala bihurî bi faktoreke ji dehan zêde bû. Ji bo gelek rêxistinên hawirdorparêz, kêmkirina emêsyona gaza serayê bû yek ji mijarên herî girîng ên rojevê.

Sedsala 21an

Reklama Protokola Kyotoyê ya di sala 2005an de, germbûna gerdûnî anî ber nîqaşeke berfireh tir a gel. Di sala 2006an da filmê An Inconvenient Truth "Rastiyeke Neguncav" piştrast kir ku hema hema her amerîkî germbûna gerdûnî ya cîhanê bihîstiye. Hajêbûna di derbarê germbûna gerdûnî li cîhana rojavayî zêde bibe jî, di sala 2009an de derket holê ku bi qasî sê parên nifûsa cîhanê hêjî ji germahiya gerdûnî bêagahî ne. Di sala 2009an de, rêjeyek mezin a nifûsa li Ewrûpayê bawer dikirin ku sedema germbûna gerdûnî encamên faalên mirovan zêde yê li Dewletên yekbûyî ye. Di sala 2014an de di lêkolîna Ipsos MORI'yê de ku li bîst welatan lêkolîn hatiye kirin, piraniya fikran jibo germbûna gerdûnî ev e; "germahiya gerdûnî ji ber aktîvîteyên mirovan û ev germbûn dikare bandorên xirab li hawirdorê bike".

Niqaşên jibo guherînê

Nakokiyên cûrbecûr li ser germbûna gerdûnî ku di çapemeniya populer de ji aliyê hejmarek hindik rexnegiran ve di derbarê sedem, encam û çareseriyên li ser guherîna avhewa de têne gotin, derketiye holê. Di nav nakokiyên din da texmînên hesasiyeta avhewayê, pêşbîniyên germbûna zêde û encamên germbûna gerdûnî dê çi ne? Tenê beşek bi sînorkirî di kovarên peer-reviewed de hatine weşandin, nîşan dide ku nirxa zanistî ya rexneyê kêm e. Çend lêkolîn nîşan didin ku ji %97ê zanyarên avhewayê dipejirînin ku avhewa diguhere û sedema wî jî encamên ku ji aliyê mirovan ve derketiye holê ye. Rêjeya zanyarên ku dibêjin guhertina avhewayê ya heyî ji ber mirovan pêk tê, di serdema salên 1991 û 2011an de gihîştine vî biryarê. Çend lêkolînên ji wê demê ve nîşan didin ku sektorên neftê û enerjiyê baş dizanin ku guherîna avhewayê berî çend deh salan e.