Holokausto

Kadagiti siam a riwriw a Hudio a nagtaeng idiay Europa sakbay ti Holokausto, agarup a dua apagkatlo ti nakanibusan. A naisangsangayan, dagiti sumurok a maysa a riwriw a Hudio nga ub-ubing ket pinatay iti Holokausto, a kas dagiti pay agarup a dua ariwriw a Hudio a babbai ken tallo a riwriw a Hudio a lallaki.

Adda dagiti eskolar a namatmati a ti panakailawlawag ti Holokausto kent nasken a mairaman ti panagpaty ti puli dagiti Nazi kadagiti riwriw a tatao kadagiti sabsabali a grupo, a mairaman ti Romani, dagiti kumanigid, Sobiet a balud iti gubat, Polako ken dagiti Sobiet a paisano, dagiti bakla, dagiti tattao a nabaldado, Saksi ni Hehoba ken dagiti dadduma pay a politiko ken relihiosa a kinasuppiat, a rimsua nga awan ti giddiatan no dagitoy ket Aleman wenno saan nga Aleman nga etniko a taudan. Ti panagusar daytoy a panagipalpalawag, ti dagup a bilang dagiti biktima ti Holokausto ket nagbaetan ti 11 a riwriw ken 17 a riwriw a tattao.

Ti panagdadames ken panagpatay ti puli ket naiyaddang a naaramid. Dagiti nadumaduma alinteg a mangikkat kadagiti Hudio manipud iti sibil a kagimongan, most a naisangsangayan ti Linlinteg a Nuremberg, ket inaramid ti Nazi nga Aleaman sakbay ti rugi ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Dagiti konsetrasion a kampo ket naipatakder a dagiti naibalud ket naisuheto kadagiti obra a panagtagabu aginggana dagitoy ket natayda iti panakabannog wenno sakit. Kadagiti baro a lugar a pinarukma ti Alemania idiay dumaya a Europa, dagiti espesial a unit a tinawtawgan a ti Einsatzgruppen ket pimmatay kadagiti Hudio ken dagiti politiko a kasupiat kadagiti masa a panagpaltuog. Dagiti simmakop ket nagitunton kadagiti Hudio ken Romana maibalud kadagiti napunno ti tao a gueto sakbal a maipatulod dagitoy babaen ti tren kadagiti pagpatayana kampo , no dagitoy nga agbiagda kadagiti panagbanniaga, kaaduan kadagitoy ket pinatay kadagiti alingasaw a kamara.

Tunngal maysa a ima ti burokrasia ti Nazi nga Alemania ket nairaman kadagiti [[lohistiko] a nangiturong kadagiti pinakapatay ti puli, a nagpabalin ti Maikatlo a Reich ti tinawtawagan ti maysa a Holokausto nga eskolar iti "maysa a panagpatay ti puli nga estado". Adda dagiti paggiddiatan ti kapanunotan no mano kadagita populasion ti Alemania ti nakaammo iti daytoy a pannakikumplot ti gobierno para iti Hudsio a populasion. Kaaduan kadagiti historiador ket nagitunton a dagiti sibil a populasion ket saanda nga ammo dagiti dakes a nararamid, a naipangpangruna dagiti panagipatayan a kampo, a dagitoy ket mabirukan iti ruar ti Alemania a nasakupan ti Nazi nga Europa. Ti historiador a ni Robert Gellately, ket nupay kasta, ket nangtunton a ti gobierno ket saana nagilimed iti daytoy a pannakikumplot babaen ti midia, ken dagiti paisano ket ammoda dagiti tunggal maysa nga aspeto malaksid para iti panagusar ti alingasaw a kamara. Dagiti naisangsangayan a naipakasaritaan nga ebidensia ket mangitudo ti kapanunutan a ti kaaduan kadagiti biktima ti Holokausto, sakbay ti panakaitalawda kadagiti kampo, ket saanda nga ammo iti gasat nga agur-uray kaniada, wenno saanda a namatmati; naregtada a namatmati nga isuda ket maiyakar kadagiti sabali a pagnaedan.

Ti termino a holokausto ket manipud iti Griego a balikas a holókauston, timaysa a ayup a sakripisio a maidaton ti maysa a dios a ti sibubukel nga (holos) ayup ket kompleto a mapuoran (kaustos). Pra kadagiti ginasot a tawtawen, ti balikas a "holokausto" ket inus-usar di ti Ingles a mangitudo kadagiti nalatak a nadawel a panagpapatay, ngem manipud idi panawen ti 1960, ti termino ket nagbalin nga inusar baben dagiti eskolar ken nadayeg a mannurat a nailaslasin a panagpatay ti puli dagiti Hudio. Ti menor a seria a pabuya a Holokaustot ket naipammadayawan ti panangiyamammo ti daytoy a termino kadagiti sapasap a panangisao manipud idi 1978.

Ti bibliko a balikas a Shoah (שואה) (naipaletra pay a Sho'ah ken Shoa), a kayatna a sawen ket "kalamidad", ket nagbalin a pagalagadan ti Hebreo a termino para iti Holokausto a naspsapa ngem idi panawen ti 1940, a naipangpangruna idiay Europa ken Israel. Ti Shoah ket kakaykata babaen dagiti adu a Hudio gapu kadagiti adu a rason, a mairaman ti makapagura a teolohiko a tabas ti balikas a "holokausto", nga itudoda ti Griego a pagano nga ugali.

Dagiti Nazi ket nagus-usar ti maysa a eupemistiko a panangisao, ti "Kinaudi a Papakailawlawagan ti Hudio a Saludsod" (Aleman: Endlösung der Judenfrage), ken ti panangisao a "Kinaudi a Papakailawlawagan" ket nawatiwat a naus-usar a kas termino para iti panagpatay ti puli kadaigit Hudio. Dagiti Nazi ket inus-usarda pay ti panagisao a "lebensunwertes Leben" (Biag a di napateg ti Biag) iti panangpadas a panagitag-ay dagiti panagpapatay.