Προμηθέας: μυθικό πρόσωπο

Γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας ή Κλυμένης, και παππούς του Έλλην. Αδέλφια του ήταν οι Ιαπετίδες Επιμηθέας, Άτλας και Μενοίτιος.

Τιτάνας Προμηθέας
Σύζυγος-οι	Pronoia, Κελαινώ, Αξιοθέα και Κλυμένη
Γονείς	Τιτάνας Ιαπετός και Ωκεανίδα Κλυμένη ή Ασία
Αδέλφια	Τιτάνας Άτλας, Τιτάνας Επιμηθέας και Τιτάνας Μενοίτιος
Τέκνα	Δευκαλίων
wikidata (π)

Το όνομά του σημαίνει «συνετός», «προνοητικός». Παράγεται από την πρόθεση «προ» και το ουσιαστικό «μῆτις» (=σκέψη). Από τον Ησίοδο αποκαλούνταν αιολομήτις.

Στην ελληνική μυθολογία, ο Προμηθέας είναι Τιτάνας, θεός της φωτιάς. Ο Προμηθέας συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση του ανθρώπινου γένους. Αψήφησε τους θεούς κλέβοντας τη φωτιά και δίνοντάς την στην ανθρωπότητα για να δημιουργήσει πολιτισμό. Ο Προμηθέας είναι γνωστός για την ευφυΐα του και για τις ευεργετικές του πράξεις για το ανθρώπινο είδος και γενικά θεωρείται ως ο εμπνευστής των ανθρώπινων τεχνών και επιστημών. Μερικές φορές παρουσιάζεται ως ο πατέρας του Δευκαλίωνα, του ήρωα της ιστορίας του κατακλυσμού

Η τιμωρία του Προμηθέα λόγω της κλοπής της φωτιάς και η δωρεά της στους ανθρώπους αποτελούν δημοφιλές θέμα του αρχαίου και του σύγχρονου πολιτισμού. Ο Δίας καταδίκασε τον Προμηθέα σε αιώνια βασανιστήρια για την παράβασή του. Ο Προμηθέας ήταν δεμένος σε έναν βράχο και ένας γυπαετός - το έμβλημα του Δία - έτρωγε το συκώτι του μια φορά την ημέρα (στην αρχαία Ελλάδα, το συκώτι θεωρούνταν συχνά η έδρα των ανθρώπινων συναισθημάτων). Το συκώτι του ξαναμεγάλωνε τη νύχτα και ο γυπαετός έτρωγε το συκώτι του την ημέρα. Ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τον Ηρακλή. Πέρα από τους συμβολισμούς, κάποιοι θεωρούν ότι ο Προμηθέας φυλακίστηκε στο Ελμπρούς ή στο όρος Καζμπέκ, δύο ηφαίστεια στο Καύκασο, περιοχές τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι ήταν μέρος της χώρας των Βαρβάρων.

Σε έναν άλλο μύθο, ο Προμηθέας καθιέρωσε την πρακτική της θυσίας ζώων, χαρακτηριστικό έθιμο στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Δεν υπάρχουν ενδείξεις διαδεδομένης λατρείας των αρχαίων Ελλήνων για τον Προμηθέα. Λατρευόταν κυρίως στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με την Αθηνά και τον Ήφαιστο, τους θεούς των δημιουργικών δεξιοτήτων και της τεχνολογίας.

Στη δυτική κλασική παράδοση, ο Προμηθέας συμβολίζει την ανθρώπινη προσπάθεια (ιδιαίτερα την αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης) και τον κίνδυνο να πέσει κάποιος σε υπερβολικές ή ακούσιες συνέπειες. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της εποχής του ρομαντισμού θεωρούταν ότι ενσάρκωνε τη μοναδική ιδιοφυΐα της οποίας οι προσπάθειες για τη βελτίωση της ανθρώπινης ύπαρξης θα μπορούσαν επίσης να οδηγήσουν σε τραγωδία: η Μαίρη Σέλλεϋ έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας το 1818.

Η ετυμολογία του θεωνυμίου αμφισβητείται. Η συνήθης άποψη είναι αυτή που θεωρεί ότι συμβολίζει "αυτόν που σκέφτεται πριν κάνει κάτι", ενώ το όνομα του Επιμηθέα συμβολίζει "αυτόν που σκέφτεται αφού κάνει κάτι". Ο Ησύχιος της Αλεξάνδρειας δίνει στο Προμηθέα το όνομα Ίθας, και προσθέτει τη φράση «αυτόν που οι άλλοι αποκαλούν Ίθαντα».Ο Ούγγρος Κάρολι Κέρενι θεωρεί ότι αυτά τα ονόματα δεν είναι διαφανή, και μπορεί να αποτελούν διαφορετικές προσεγγίσεις του ίδιου ονόματος, ενώ το όνομα Προμηθέας είναι περιγραφικό.

Θεωρείται επίσης ότι το όνομα προέρχεται από την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα που παράγει τη ρίζα «πραμάθ» (= κλέβω), δίνοντας το όνομα «πραμαθιούς» (κλέφτης) ομόρριζη λέξη με τον Προμηθέα. Ο βεδικός μύθος για την κλοπή της φωτιάς από τον Ματαρισβάν είναι μια αναλογία με τον ελληνικό μύθο. Πραμάντ λέγεται το εργαλείο που χρησιμοποιείται για το άναμμα της φωτιάς. Η θεωρία ότι ο Προμηθέας αναφέρεται στον «άνθρωπο-εφευρέτη των κλαδιών με τα οποία ανάβεται η φωτιά» ανάγεται στον Διόδωρο τον Σικελό τον 1ο αιώνα π.Χ. Η αναφορά γίνεται και πάλι στα κλαδιά της φωτιάς, μια πρωτόγονη μέθοδο ανάμματος της φωτιάς μέσω της τριβής δύο κλαδιών.

Κατά τη διάρκεια της Τιτανομαχίας ο Προμηθέας τάχθηκε υπέρ του Δία και γι' αυτό δεν τιμωρήθηκε όπως οι άλλοι Τιτάνες. Η συμβολή του στην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους ήταν πολύ σημαντική. Κατά τον Λουκιανό, ο Προμηθέας, με την αρωγή της θεάς Αθηνάς, δημιουργεί τον πρώτο άνθρωπο (Χρυσό Γένος) από πηλό και φωτιά (κατά άλλους με το νερό του ήρωα Πανοπέα της Φωκίδας) και με μορφή όμοια με αυτή των θεών. Αυτό έλαβε χώρα μετά την Τιτανομαχία. Κατά τους Ορφικούς αυτός ο πηλός ήταν το χώμα που ποτίστηκε από το αίμα των Τιτάνων. Αναφερόμενος στη δημιουργία του ανθρώπου, ο Πλάτωνας μας μεταφέρει την εικόνα ενός όντος σφαιρικού, που διακρίνονταν σε τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό και μεικτό) και είχε διπλή σειρά από μέλη και όργανα. Αργότερα ο Δίας, επειδή εξοργίστηκε από την αλαζονεία τους και φοβήθηκε τη δύναμή τους, τα χώρισε στα δύο. Τα ζώα δημιουργήθηκαν την ίδια περίοδο (μετά την Τιτανομαχία), αλλά από μίξη υλικών της Γης και της φωτιάς. Η δημιουργία των όντων και του ανθρώπου έγινε μέσα στη γη. Όταν κλήθηκαν όλα τα όντα της Γης να βγουν στο φως, ανατέθηκε στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα να δώσουν στο κάθε ον τα χαρακτηριστικά που έπρεπε να έχει. Ο Επιμηθέας έπεισε τον αδελφό του να του επιτρέψει να αναλάβει μόνος αυτή τη δουλειά. Έτσι ο Επιμηθέας ονομάτισε και απέδωσε στο κάθε ον τα χαρακτηριστικά που ήθελε ο ίδιος, με τρόπο ώστε να μην μπορούν να αλληλοκαταστραφούν (αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε, Πλάτων, Πρωταγόρας 321α). Όταν έφτασε στο τέλος η ώρα του Ανθρώπου, δεν είχε να του δώσει παρά λίγες τρίχες και νύχια ευπαθή και ανίσχυρα. Από αυτό το λάθος ο Προμηθέας ανέλαβε την προστασία του Ανθρώπου.

 

Βλέποντας την κατάντια του ανθρώπινου γένους και την αδυναμία του απέναντι στη φύση, ο Προμηθέας αποφασίζει να του χαρίσει τη φωτιά. Έτσι, επισκεπτόμενος το εργαστήρι του θεού Ήφαιστου, τοποθετεί τη φωτιά σε ένα κούφιο βλαστό νάρθηκα και τη δίνει κρυφά στους ανθρώπους. Ως τόπος παράδοσης της φωτιάς αναφέρεται η πόλη Σικυώνα της Πελοποννήσου.

Ο Προμηθέας έμαθε τους ανθρώπους να χειρίζονται τη φωτιά, να δημιουργούν εργαλεία και τους έμαθε τις Επιστήμες (που έκλεψε από τη θεά Αθηνά) και τα Γράμματα. Για να γλυτώσει την ανθρωπότητα από το μένος των θεών, την έμαθε να τους λατρεύει και να τους προσφέρει θυσίες.

Όταν έμαθαν οι άνθρωποι να κάνουν θυσίες στους θεούς τέθηκε θέμα για το ποια κομμάτια του ζώου θα ανήκαν στους θεούς και ποια στους θνητούς. Τότε ο Δίας συμφώνησε με τον Προμηθέα να δώσει το λόγο του πως όποιο μερίδιο διαλέξει, αυτό θα παίρνουν οι θεοί και το άλλο οι άνθρωποι. Έτσι, κατά μια μαρτυρία στη Σικυώνα, κατέβηκε ο Δίας να κάνει το ξεδιάλεγμα. Όμως ο Προμηθέας έντεχνα στο ένα μερίδιο έβαλε κόκαλα και τα σκέπασε με λαχταριστό λίπος και στο άλλο κρέας που το σκέπασε με δέρμα. Ο Δίας επέλεξε αυτό με το λίπος και όταν έμαθε την απάτη ήταν πλέον αργά, είχε δώσει το λόγο του.

Οργισμένος ο Δίας ζητά από τον Ήφαιστο να του φτιάξει μια Γυναίκα. Έτσι δημιουργείται η Πανδώρα, από ξηρά και θάλασσα. Ονομάστηκε έτσι επειδή έλαβε πολλά χαρίσματα και δώρα από τους θεούς. Μαζί με αυτά παρέλαβε και ένα κουτί. Τέλος ο Ερμής την οδήγησε στον Επιμηθέα και εκείνος, παρά τη συμβουλή του αδελφού του να μην δεχτεί δώρο από τον Δία, την έκανε γυναίκα του. Από το κουτί της Πανδώρας ξεχύθηκαν τα δεινά των ανθρώπων, ο θάνατος και η ελπίδα. Όμως ο Προμηθέας τους μαθαίνει την Ιατρική και τα βότανα.

Ο Δίας, θέλοντας να τιμωρήσει τους ανθρώπους που έγιναν κακοί και άδικοι αλλά και τον Προμηθέα, βρίσκει ευκαιρία να προκαλέσει κατακλυσμό. Η αφορμή ήταν οι γιοί του Λυκάονα, απόγονοι του Πελασγού. Κατά την επίσκεψή του στους γιους του Λυκάονα, με μεταμφίεση ταξιδιώτη, του προσφέρεται ως φίλεμα μια σούπα φτιαγμένη από τα μέλη του σκοτωμένου αδελφού τους, του Νύκτιμου. Εξοργισμένος τους μετατρέπει σε λύκους και ανασταίνει τον Νύκτιμο. Αποφασίζει να εξαφανίσει την ανθρωπότητα (Χάλκινο Γένος). Ο Προμηθέας ενημερώνει τον γιο του, Δευκαλίωνα, βασιλιά της Φθίας, για τις βουλές του Δία και τον προτρέπει να φτιάξει μια κιβωτό (λάρνακα), να τη γεμίσει με εφόδια και ζώα και να μείνει μέσα μαζί με τη γυναίκα του Πύρρα, κόρη του Επιμηθέα.

Πράγματι όταν έγινε ο Κατακλυσμός, σώθηκε ο Δευκαλίωνας με την Πύρρα που δημιούργησαν το Γένος των Ηρώων (Τέταρτο Γένος) και την ανθρωπότητα.

Φυσικά, αυτό εξόργισε τον Δία ο οποίος έδεσε τον Προμηθέα σε βράχια, στο όρος Καύκασο, και έβαλε έναν αετό να του τρώει το συκώτι κάθε πρωί. Επειδή ο Προμηθέας ήταν αθάνατος, κάθε βράδυ τα σπλάχνα του γιατρεύονταν. Στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου, μαθαίνουμε τη στάση του Τιτάνα απέναντι στην τιμωρία του και το μυστικό που κρατούσε από τον Δία. Τελικά ο Προμηθέας αποκαλύπτει το μυστικό που αφορούσε τη Θέτιδα, την οποία ποθούσε ο Δίας, σε αντάλλαγμα την απελευθέρωσή του. Πράγματι περνώντας από τον Καύκασο ο Ηρακλής, με κατεύθυνση τη Χώρα των Εσπερίδων, σκοτώνει τον αετό και σπάει τις αλυσίδες του Ήφαιστου. Ο Προμηθέας, από ευγνωμοσύνη προς τον ημίθεο, του λέει πως θα πάρει τα χρυσά μήλα.

• Ο αστεροειδής 1809 Προμηθεύς (1809 Prometheus), που ανακαλύφθηκε το 1960, πήρε το όνομά του από τον Τιτάνα αυτό, ενώ ο «επόμενος» είναι ο 1810 Επιμηθεύς.
• Προμηθεϊσμός
• Τίτυος, ένας γίγαντας αλυσοδεμένος στον Τάρταρο, με θεϊκή τιμωρία να του τρώνε δύο όρνια το συκώτι του το οποίο αναγεννιέται.

• ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ από το αρχείο της ΕΡΤ
• Προμηθέας γλυπτική ζωγραφική