Toskët

Tosk mund t'i referohet popullsisë shqiptare toskishtfolëse të Shqipërisë së Jugut dhe nëngrupet e brendshme përfshijnë Myzeqarët e Myzeqesë. Labët e Labërisë dhe çamët e Çamërisë janë nëngrupe të veçanta të shqipes jugore që nganjëherë përfshihen edhe në kategorinë e toskëve për shkak të ngjashmërive etnokulturore dhe dialektore. Arvanitët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë janë kryesisht pasardhës të kolonëve toskëfolës, ashtu si edhe banorët origjinalë të fshatit Mandrica të Bullgarisë. Vetë emri Toskëria përdoret shpesh për të emërtuar pjesë të tëra toskërishtfolëse të Shqipërisë, në ndryshim nga Gegëria veriore.

Toskët në Shqipëri jetojnë treguesisht në jug të lumit Shkumbin. Kjo trevë njihet gjerësisht nga shqiptarët si Toskëri dhe nga të huajt si Toskeria. Termi turk osman, i përdorur gjatë kohës kur Shqipëria përfshihej në perandori, ishte Toskalık që do të thotë tokë e toskëve. Gjatë periudhës së vonë osmane, përveç termit Arnavudluk (Shqipëri) që përdorej për viset shqiptare, emërtimi Toskalık përdorej edhe në dokumente nga osmanët. Në vitet 1880, shqiptarët e përkufizuan rajonin më të gjerë të Toskalık (Toskland) si njësitë administrative osmane të sanxhakut Ergiri (Gjirokastër), Preveza, Berat dhe Janina, pjesë e vilajetit të Janinës (provincë) me Görice (Korçë), Manastir (Bitola) dhe sanxhakët e Elbasanit të vilajetit të Manastirit. Zona më e gjerë e Toskalik ishte e ndarë në tre rajone të veçanta. I pari ishte Toskalık, i dyti Laplık (Labëria) që përbëhet nga zonat Delvine (Delvinë), Avlonja (Vlorë), Tepdelen (Tepelenë), Kurules (Kurvelesh) dhe Ergiri (Gjirokastër). Camlık i tretë (Çamëria) përfshinte zonat e Margalic (Margariti), Aydonat (Paramithi) dhe Filat (Filiates).

 

Toskët flasin toskërishten, një nga dy dialektet kryesore të shqipes.

Në periudhën e vonë osmane, shtresat e larta dhe të mesme të shoqërisë toske, përveçse flisnin shqip, dinin greqisht dhe pak turqishten osmane. Meqenëse kulturat shqiptare dhe greke dominonin në vilajetin e Janinës, në shtëpi ata flisnin shqip, në shkollë greqisht dhe jashtë përdornin shqip ose greqisht dhe shumë më pak në turqishten osmane për shkak të numrit të vogël të zyrtarëve qeveritarë në zonë. Fshatarët shqiptarë të fshatit flisnin kryesisht gjuhën shqipe si gjuhë amtare, veçanërisht nëse ishin myslimanë. Duke qenë se shqiptarët ishin të punësuar në të gjitha nivelet e qeverisjes në vilajetin e Janinës, popullsia vendase që kishte njohuri në gjuhën shqipe mund ta fliste atë gjatë ndërveprimeve të tyre me autoritetet osmane. Me kalimin e kohës fjalët greke janë përfshirë edhe në fjalorin e dialektit toskë. Shqiptarët gegë dhe toskë janë në gjendje të kuptojnë njëri-tjetrin.

Brenda një Shqipërie të pavarur, regjimi komunist shqiptar e bazoi gjuhën standarde shqipe kryesisht në toskërishten. Kjo praktikë është kritikuar, veçanërisht nga Arshi Pipa, i cili pretendonte se ky vendim e privoi gjuhën shqipe nga pasuria e saj në kurriz të gegëve, dhe e quajti gjuhën letrare shqipe si një “monstruozitet” të prodhuar nga udhëheqja komuniste toske e cila pushtoi ushtarakisht Shqipërinë antikomuniste të veriut dhe u imponoi gegëve dialektin e tyre toskërisht. Edhe pse shkrimtarët shqiptarë në ish-Jugosllavi ishin pothuajse të gjithë gegë, ata zgjodhën të shkruanin në toskërisht për arsye politike. Ky ndryshim i gjuhës letrare ka pasoja të rëndësishme politike dhe kulturore, sepse gjuha është kriteri kryesor për vetëidentifikimin e shqiptarëve. Me gjithë përpjekjet për njësimin e gjuhës shqipe në disa raste gegët nga viset e thella veriore nuk mund të bisedojnë me toskët nga jugu i mëtejshëm.

Fillimisht popullsia e Shqipërisë ishte e krishterë ortodokse, por në mesin e shekullit të 13-të gegët u konvertuan në katolicizëm. Megjithëse shumë toskë mbetën të krishterë ortodoksë, ndjenja e ndarjes së fortë midis shqiptarëve katolikë dhe shqiptarëve ortodoksë nuk u zhvillua deri në mesin e shekullit të 18-të. Shumica e toskëve janë ose të krishterë ortodoksë ose bektashi në sfond. Ortodoksët janë më mbizotërues në rajonet rreth Gjirokastrës, rreth Leskovikut dhe në rajonin e Myzeqesë (që përfshin zonat rreth Fierit, Kuçovës dhe Lushnjës) dhe në rajonin e Dangëllisë (rreth Përmetit) ndërsa bektashinjtë dhe janë më të përqendruar rreth Vlorës, Tepelenë, Mallakastër, Pogradec dhe në Skrapar, Ersekë dhe Gramsh. Sekte të tjera të Islamit janë të pranishme gjithashtu, me sunitë të pranishëm kryesisht në qytete dhe në rajonet e largëta lindore (veçanërisht në Maqedoni dhe Devoll) ndërsa ka edhe Halveti në Berat. Megjithatë, pothuajse në të gjitha këto zona, të krishterët, bektashinjtë dhe nganjëherë sekte të tjera të myslimanëve jetojnë krah për krah. Të krishterët dhe myslimanët historikisht (rreth kohës së rënies së Perandorisë Osmane) ishin të shpërndarë pothuajse në mënyrë të barabartë në rrethin e Korçës dhe në zonën brenda dhe përreth qyteteve të Beratit dhe Lushnjës.

Si rezultat i sundimit komunist, shumica e toskëve nuk janë fetarë dhe një popullsi kryesisht jofetare dhe laike mbetet e përhapur në pjesën më të madhe të Shqipërisë së Jugut.