Sanxhaku I Dibrës

Kryeqyteti i saj ishte Dibra, Maqedoni (Maqedonia e Veriut e sotme). Sot, pjesa perëndimore e territorit të saj i përket Shqipërisë (Dibra e Poshtme dhe Mati) dhe pjesa lindore Maqedonisë së Veriut (Reka dhe Dibra).

Krahas Dibrës, territori i sanxhakut të Dibrës përfshinte një pjesë të |Shqipërisë veriore, përkatësisht Krujën dhe zonat midis lumenjve Mat dhe Drinit të Zi. Në vitin 1440, Skënderbeu u emërua sanxhakbej i sanxhakut të Dibrës.

Që nga mesi i shekullit XIX, sanxhaku i Dibrës përbëhej nga dy kazatë: Dibra dhe Reka. Në kohën e shpërbërjes së saj më 1912 kishte katër kaza: Dibër, Rekë, Mat dhe Dibër të Poshtme.

Në periudhën e vonë osmane, sanxhaku i Dibrës kishte një popullsi prej 200 mijë banorësh. Dibra, qyteti kryesor dhe kryeqyteti, kishte 20,000 banorë, 420 dyqane, 9 xhami, 10 medrese, 5 teqe, 11 shkolla fillore të drejtuara nga qeveria, 3 shkolla fillore të krishtera, 1 shkollë të mesme dhe 1 kishë. Për shkak të pozicionit strategjik si selia e një sanxhaku, një divizion i ushtrisë osmane ishte vendosur brenda qytetit.

Fiset shqiptare të njohura si "Tigrat e Dibrës" mbanin pushtetin në zonat malore të sanxhakut, së bashku me pjesën më të madhe të luginës. Këto fise, të njohura si malësorët, ishin kryesisht myslimanë dhe vetëqeveriseshin sipas Kanunit, një grup ligjesh tradicionale shqiptare të kodifikuara nga Skënderbeu. Zakonet e këtyre malësorëve ishin thellësisht të zhytura në ndjenjën e nderit personal dhe dihej se i jepnin një vlerë të madhe konceptit të besës, dhe njiheshin edhe për gjakmarrjen.

Një nga fiset më të mëdha të malësorëve ishte fisi i Matit, me 1200 familje. Një nga familjet më të shquara të Matit ishin Zogolli, të cilët shquhen më shumë sepse janë fisi nga e kishte prejardhjen Ahmed Zogu, mbreti i ardhshëm i Shqipërisë. Shumë pashallarë (zyrtarë të lartë osmanë) ishin gjithashtu nga familja Zogolli.

Në vitet 1880, sanxhaku i Dibrës u klasifikua nga ana gjuhësore dhe kulturore si pjesë e Gegënisë.

Anketa demografike e vitit 1897

Në vitin 1897, konsulli rus në Vilajetin e Manastirit, A. Rostkovski, kreu një studim demografik shumë të kufizuar të sanxhakut të Dibrës. Shumica e pjesëve të sondazhit nuk mblidhen, dhe për t'u theksuar është numri shumë i pamundur i shqiptarëve të përfaqësuar në rajone të veçanta. Kjo mund t'i atribuohet një gabimi që rezulton nga kategorizimi i individëve sipas përkatësisë etnike dhe fetare; numri i përgjithshëm i shqiptarëve supozohet të jetë 52,144, por vetëm 9,408 prej tyre janë të përfaqësuar në nëntotalë për shkak të përkatësisë fetare, ndërsa pjesa tjetër nuk dihet.

Në vitin 1867, sanxhaku i Dibrës u bashkua me sanxhakun e Prizrenit dhe sanxhakun e Shkodrës për t'u bërë Vilajeti i Shkodrës. Në vitin 1871, ai u bashkua me sanxhakun e Prizrenit, sanxhakun e Shkupit dhe sanxhakun e Nishit në një vilajet, Vilajetin e Prizrenit, i cili më vonë u bë pjesë e Vilajetit të Kosovës në vitin 1877.

Sanxhaku i Dibrës u nda nga Vilajeti i Kosovës dhe iu bashkua Vilajetit të Manastirit pas Kongresit të Berlinit më 1878. Sanxhaku u lidh mirë me pjesën tjetër të Vilajetit të Manastirit dhe në periudhën para shpërbërjes së tij, më shumë se gjysma e importeve vinte nga Shkupi dhe një e katërta nga Manastiri.

Më 4 shtator 1912, kryengritja e suksesshme shqiptare e vitit 1912 bëri që një pjesë e sanxhakut të Dibrës të lejohej të zhvendosej në Vilajetin e propozuar shqiptar, si rezultat i kërkesës së kryengritësve për autonomi më të madhe. Megjithatë, Vilajeti Shqiptar nuk do të realizohej, për shkak të shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike (1912-1913), një muaj më vonë.

Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, sanxhaku i Dibrës u pushtua nga Mbretëria e Serbisë, së bashku me pjesën tjetër të sanxhaqeve që do të bëheshin Vilajeti i propozuar Shqiptar. Për shkak të pushtimit, udhëheqësit shqiptarë i bënë peticion perandorit Franc Jozef I të Austro-Hungarisë për mbështetje për pavarësinë e Shqipërisë, por gjithçka që ai pranoi ishte mbështetja për autonominë shqiptare brenda Perandorisë Osmane.

Pavarësisht kësaj, në vitin 1912 Shqipëria e Pavarur u shpall në Kongresin Mbarëshqiptar dhe ajo bëri kërkesë në Konferencën e Londrës të vitit 1913 për njohje në bazë të të drejtave etnike të shqiptarëve, por pretendimet e saj për sovranitet më të gjerë u shpërfillën.

Në Traktatin e Londrës (1913), shumë nga sanxhakët shqiptarë u ndanë midis Mbretërisë së Greqisë, Mbretërisë së Malit të Zi dhe Mbretërisë së Serbisë. Si pasojë, sanxhaku i Dibrës u shpërbë dhe territori i tij u nda midis Serbisë dhe Principatës së sapokrijuar të Shqipërisë.

• Skënderbeu (1440–nëntor 1443)
• Moisi Golemi (1455–?)
• Abdullah Pasha (fl. 1897)