Mbretëria E Ilirisë

Nga shekulli VIII p.e.s. e deri në shekullin V p.e.s. në zonën e bregdetit lindor të Detit Adriatik dhe brigjeve të Detit Jon, vërehet një ndikim i konsiderueshëm i qendrave kulturore nga Greqia antike dhe Roma e lashtë (Italia e Jugut) si rezultat i së cilës fillon të ndryshojë edhe mënyra e jetës, përmbajtja e saj dhe nevojat e përditshme. Si pjesë e nevojave, kishte ndryshime gjithashtu edhe në organizimin shoqëror dhe forcimin e strukturave fisnore.

Perandoria e Ilirisë
Ekzistoi 650 vite
Stema
Perandoria e Ilirisë nën udhëheqjen e Bardhylit
Gjendja	Perandori
Kryeqyteti	Skodrinon (Shkodra) 42°4′5″N 19°30′43″E / 42.06806°N 19.51194°E / 42.06806; 19.51194
Gjuhët e zakonshme	Gjuha ilire
Besimi	Politeizmi (Mitologjia ilire)
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Perandori
Perandor
• 678-640 p.e.s •437-423 p.e.s •423–393 p.e.s •393–358 p.e.s •358–356 p.e.s •356–335 p.e.s •335–295 p.e.s •295–290 p.e.s •290–270 p.e.s •270–260 p.e.s •260-250 p.e.s •250–231 p.e.s •231–227 p.e.s •222-219 p.e.s •218-205 p.e.s •205-181 p.e.s •181-168 p.e.s •167-135 p.e.s	Galauri Grabosi I Syrra Bardhyli Grabosi II Pleurati I Glauku Bardhyli II Monuni I Mytili Pleurati II Agroni Teuta Dhimitër Fari Skerdilaidi Pleurati III Genti Ballai
Epoka historike	Antikiteti klasik
• Themeluar	Shek.VII p.e.s
• Shpërbërë	135 p.e.s
Sipërfaqja
• Gjithsej	450,000 km2 (170,000 sq mi)
Ekonomia
Monedha	Monedhat ilire
Të dhëna të tjera
Pasuar nga Perandoria Romake
Sot pjesë e	Shqipëria Kosova Mali i Zi Bosnja dhe Hercegovina Kroacia

Të gjitha burimet historike (Thukididi, Teopompi, Diodori), pa përjashtim, flasin për mbretërinë në veriperëndim të Maqedonisë antike dhe në brigjet e Detit Adriatik. Historianët e sotëm janë të prirur ta quajnë këtë mbretëri sipas dinastive të fiseve përkatëse: Mbretëria e enkelejëve dhe/ose e taulantëve, Mbretëria e dardanëve, Mbretëria e ardianëve dhe/ose e labeatëve, etj.

Në Ilirinë e Jugut organizimet e para shtetërore u formuan pak më herët se në viset e tjera të këtij rajoni. Një nga dinastitë më të vjetra të njohura ilire është ajo e enkelejve, e cila me sa duket kishte arritur kulmin e saj mes shekujve VIII-VII p.e.s., por dinastia në fjalë ra nga pushteti dominues rreth shekullit VI pes. Dobësimi i dinastisë së enkelejëve rezultoi në asimilimin, shkrirjen dhe përfshirjen e tyre në një dinasti tjetër ilire të krijuar më së voni në shekullin V p.e.s., duke shënuar kështu shfaqjen e dasaretëve, të cilët duket se kanë zëvendësuar enkelejët në zonat përreth Liqenit të Lyhnidit.

Dobësimi i dinastisë së enkelejëve ndodhi edhe si rezultat i forcimi të një dinastie tjetër ilire të themeluar në afërsi të saj, ajo e taulantëve, e cila për disa kohë ka ekzistuar së bashku me atë të enkelejëve. Taulantët, një fis tjetër midis grupeve më të njohura të fiseve ilire, jetonin në bregdetin Adriatik të Ilirisë Jugore (Shqipëri), duke dominuar në periudha të ndryshme pjesën më të madhe të fushës midis Drinit dhe Vjosës, që përfshin zonën përreth Epidamnit/Dyrrhachium.  Kur përshkruan pushtimin ilir të Maqedonisë të sunduar nga Argaeu I, diku midis viteve 678–640 p.e.s., historiani Polieni (Polyaenus) (shekulli II p.e.s) përmend mbretin më të vjetër të supozuar në Iliri, Galauri ose Galabri, një sundimtar i taulantëve që mbretëroi në pjesën e fundit të shekullit VII p.e.s. Disa studiues e konsiderojnë vërtetësinë e pasazhit të Polienit ende të diskutueshëm. Pavarësisht, nëse ky tregim është i besueshëm historikisht dhe pavarësisht nga interesimi i Polienit për anekdotën, ai nënkupton mendimin e përhapur përgjatë antikitetit për një armiqësi domethënëse midis maqedonasve dhe ilirëve që në shekullin VII p.e.s, nëse konsensusi në studimet moderne në datimin e periudhës së mbretërimit të Argeut I është i saktë.  Në shekullin VII p.e.s, taulantët kërkuan ndihmën e Korkyrës dhe Korintit në një luftë kundër liburnëve. Pas disfatës dhe dëbimit nga rajoni i liburnëve, korkyreanët themeluan në vitin 627 p.e.s në Gadishullin Ilirik një koloni të quajtur Epidamnus, që mendohet se ka qenë emri i një mbreti ilir (barbar) të rajonit. Një qendër tregtare në lulëzim u shfaq dhe qyteti u rrit me shpejtësi. Taulantët vazhduan të luanin një rol të rëndësishëm në historinë ilire midis shekujve V dhe IV-III p.e.s dhe në veçanti në historinë e Epidamnit, si fqinjë dhe si pjesë e popullsisë së tij. Veçanërisht ata ndikuan në çështjet e konflikteve të brendshme midis aristokratëve dhe demokratëve. Dinastia taulantiane duket se ka arritur kulmin e saj gjatë sundimit të mbretit Glauku në vitet midis 335 dhe 302 p.e.s.

Sipas një numri studiuesish modernë, dinastia e Bardhylit, dinastia e parë e vërtetuar dardane, në fakt, ishte dinasti dasaretiane. Nga ana tjetër ekziston edhe një rindërtim tjetër historik që e konsideron Bardhylin një sundimtar dardan, i cili gjatë zgjerimit të sundimit të tij përfshiu edhe rajonin e dasaretëve në kuadër të mbretërisë së tij, por ky interpretim është kundërshtuar nga ata historianë të cilët e konsiderojnë Dardaninë shumë të largët në veri për ngjarjet që përfshijnë mbretin ilir Bardhyli dhe dinastinë e tij.

Pasi Filipi II i Maqedonisë mundi Bardhylin (358 p.e.s.), grabët nën udhëheqjen e Grabit u bënë shteti më i fortë në Iliri. Filipi II gjatë luftës me ilirët vrau rreth 7000 ilirë në një fitore të madhe dhe aneksoi territorin deri në Liqenin e Ohrit. Më pas, Filipi II reduktoi territorin e grabëve dhe më pas u drejtzua kah ardianët, mundi triballët (339 p.e.s. ) dhe luftoi me Pleurin (337 p.e.s.).

Në kohën e mbretërve Pleurati dhe më vonë Agroni, ardianët zhvilluan fuqinë e tyre detare dhe qendra e gravitetit të shtetit brenda disa dekadave u zhvendos përgjithmonë nga brendësia kontinentale në brigjet e Adriatikut. Pas vdekjes se Pleuratit në vitin 250 p.e.s. erdhi në fron i biri i tij, Agroni, i cili sundoi për 20 vjet. Agroni shfrytëzoi rënien e Epirit pas vdekjes së Pirros dhe pasardhësve të tij. Ai më vonë pushtoi pjesë të Epirit, Korfuzit, Durrësit dhe Hvarit një nga një ku edhe vendosi vartësit e tij. Nën emrin e tij, Hvari u sundua nga Dhimitër Hvari, i cili më vonë, në konfliktin midis romakëve dhe ilirëve, do të tradhtonte Mbretëreshën Teuta, gruan e dytë të Agronit dhe do të bëhej vasal romak. Nga të gjitha dinastitë tjera, kjo ishte dinastia më e fuqishme e cila drejtoi shtetin ilir në histori.

Pas vdekjes së Agronit në krye të shtetit erdhi gruaja e tij Teuta, e cila nuk ndryshoi politikën e jashtme të shtetit ilir. Duke mbajtur aleancën me Maqedoninë, Teuta në vitin 230 p.e.s. nisi kundër Epirit ushtrinë dhe flotën Ilire. Ekspedita përfundoi me sukses dhe Republika e Epirit hyri në varësinë e Mbretërisë ilire. Në vitin 229 p.e.s. Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare. Meqenëse Dyrrahu dhe Visa rezistuan, flota ilire nën komandën e Dhimitër Farit iu drejtua Korkyrës dhe pasi shpartalloi flotën greke, e pushtoi atë. Këto fitore e bënë Mbretërinë ilire një nga fuqitë më të mëdha të pellgut të Mesdheut.

Në vitin 229 p.e.s. filloi konflikti mes Mbretërisë ilire dhe Perandorisë romake në kohën e Mbretëreshës Teuta. Pas një dekade (220 - 219 p.e.s.) u zhvillua lufta e dytë iliro - romake e nisur nga Dhimitër Fari dhe e përfunduar nga Skerdilaidi. Pesë dekada më vonë (170 - 167 p.e.s.) zhvillohet lufta e tretë iliro - romake e ku u dallua sidomos mbreti ilir Genti. Kjo luftë përfundoi me thyerjen e plotë të ushtrisë ilire, ndërsa Genti u dorëzua me gjithë familjen dhe u dërgua si rob në Romë. (Varri i tij ndodhet në Gubio - Itali).

Pas Gentit në skenën politike ilire paraqitet mbreti Ballai i cili sundoi deri në vitin 135 p.e.s. Si duket në kohën e sundimit të tij territori i shtetit ilir është ngushtuar dukshëm pasi që mbretin Ballai e njohim kryesisht përmes monedhave të tij të prera në Korkura dhe Risan. Me këtë edhe merr fund pavarësia politike dhe ekonomike e shtetit ilir.

Dinastia enkeleo-taulantiane

• Galauri: mbreti ilir i dinastisë së taulantëve. Pushtoi pa sukses Maqedoninë midis viteve 678–640 para Krishtit.
• Grabi I (shekulli V para Krishtit): është dëshmuar në një mbishkrim athinas, ai ka shumë të ngjarë të ketë qenë një personalitet me përgjegjësi të mëdha politike. Ai ndoshta ishte gjyshi i Grabos II.
• Sirra (437–390 para Krishtit), sundimtar në rajonin e Lyncestis.
• Grabi II (r. 358–356 para Krishtit): hyri në aleancën athinase për t'i rezistuar fuqisë së Filipit në vitin 356 para Krishtit.
• Pleurati I (r. 356-335 para Krishtit): mbretëroi pranë bregdetit Adriatik në Ilirinë jugore. Në një përpjekje të tij në 344 para Krishtit, u përpoq të pengonte përparimet e Filipit në Iliri.
• Pleurati (rc 337/336 pes): sundimtari ilir që bëri fushatë kundër Filipit II rreth vitit 337 para Krishtit. Ai konsiderohet nga disa studiues si mbret i autariatëve, taulantëve, ose dardanëve. Disa kanë sugjeruar se ai ishte i njëjtë me Pleuratus I; Pleurias përmendet vetëm nga Diodorus (16.93.6), përndryshe ishte i paprovuar në burimet e lashta.
• Kliti, i biri i Bardhylit I (sundoi mes viteve 335 – 295 para Krishtit): organizatori i rrethimit ilir të Pelionit në vitin 335 para Krishtit kundër Aleksandrit të Madh .
• Glauku: mbreti ilir i dinastisë së taulantëve. Ai ndihmoi Kleitin në Betejën e Pelionit në vitin 335 para Krishtit, rriti dhe edukoi Pirron e Epirit dhe u përfshi në ngjarje të tjera në Ilirinë jugore në fund të shekullit IV para Krishtit.
• Beroja, mbretëreshë, bashkëshortja e Glaukut. E birësoi, e rriti dhe edukoi Pirron e Epirit.
• Monuni I, (r. 290–270 pes): mbretëroi gjatë sulmeve galike të vitit 279 p.e.s. Ai preu monedhat e tij prej argjendi në Dyrrhachion.
• Mytili, pasardhësi i Monunit I dhe ndoshta djali i tij (r. 270–?). Zhvilloi luftë kundër Epirit në 270 para Krishtit. Ai preu monedhat e tij prej bronzi në Dyrrhachion.

Dinastia ardiano-labeatane

• Pleurati II: mbretëroi mes viteve 260 - 250 p.e.s. në një kohë paqeje dhe prosperiteti për Mbretërinë Ilire.
• Teuta (regjente e Pineit): u detyrua të pajtohej me romakët në vitin 227 p.e.s.
• Dhimitër Fari: sundoi mes viteve 222 - 219 p.e.s. u dorëzohet romakëve në ishullin Hvar në vitin 218 p.e.s. dhe pastaj ikën në Maqedoni.
• Skerdilaidi: sundoi mes viteve 218 - 206 p.e.s. ishte aleat me Romën për të mposhtur Maqedoninë në vitin 208 p.e.s.
• Pinej Ardiani: sundoi mes viteve 230 ~ 217 p.e.s. por duke qenë se ishte shumë i ri për t'u bërë mbret; sundoi nën regjencën e Teutës, Dhimitrit dhe Skerdilaidit.
• Pleurati III: sundoi mes viteve 205 p.e.s ~ 181 p.e.s. është shpërblyer nga romakët në vitin 196 p.e.s. me tokat e aneksuara nga maqedonasit.
• Genti: sundoi mes viteve 181 - p.e.s 168, u mund nga romakët në vitin 168 p.e.s. gjatë Luftës së Tretë iliro-romake; më këtë Mbretëria ilire e humb famën e dikurshme, ndërsa mbreti u zu rob dhe u dërgua në Romë ku edhe vdiq.
• Ballai (greqishtja e lashtë: Βαλλαῖος, latinisht: Ballaios) ishte mbreti i fundit ilir i cili udhëhoqi Mbretërinë ilire në periudhën mes viteve 167 - 135 p.e.s. Kryeqendra e tij ndodhej në qytetin Rhizon (sot qyteti Risan në Grykën e Kotorrit, në Mal të Zi)

Mbretër të vegjël

Histria

• Epuloni, sundimtari i Histrisë: pengoi përparimet romake në gadishullin Istrian deri në vdekjen e tij në 177 para Krishtit.

Dalmacia

• Verzi, sundimtari i Dalmatëve: mori qytetin e Promonas nga Liburni në mënyrë që t'i zinte pritë Oktavianit në 34-ën para Krishtit.
• Tutimi (Testimi), sundimtar i Dalmatëve: i mundur nga romakët në 33 para Krishtit; pas së cilës Dalmacia u përfshi në Republikën Romake.

Mesapia

• Opisi, sundimtari i Messapëve: sulmuar nga Taras në 460 para Krishtit në Hyria, në të cilën ai vdiq.

Panonia

• Pinei i Panonisë: udhëhoqi panonët në revoltën e madhe ilire nga viti 6 pas Krishtit.

Visi

• Mbreti Jon: sundoi mbi ishullin Vis (Isa) dhe rajonin përreth në gjysmën e parë të shekullit IV para Krishtit, ndoshta pas rënies së Dionisit të Sirakuzës në 367 para Krishtit.

Maqedoni

• Caeria: mbretëreshë ilire që sundoi në 344/343 para Krishtit.

• Iliria
• Dardania
• Detaria ilire
• Mbretëria Dardane
• Prefektura e Ilirikut
• Lista e fiseve antike ilire

• Libri iliria dhe fiset e saj nga Driton Rashani
• Grup autorësh (1979) Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Redaksia e Botimeve "Rilindja", Prishtinë
• Papazoglu, Fanula (1978). The Central Balkan Tribes in Pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians (në anglisht). Amsterdam, The Netherlands: Adolf M. Hakkert. ISBN 90-256-0793-4.
• Stipčević, Aleksandar (2002). Ilirët: Historia, Jeta, Kultura, Simbolet e Kultit. Tirana, Albania: Toena. ISBN 99927-1-609-6.
• Wilkes, John J. (1969). History of the Provinces of the Roman Empire (në anglisht). London, United Kingdom: Routledge and Kegan Paul.
• Wilkes, John J. (1995). The Illyrians (në anglisht). Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishers Limited. ISBN 0-631-19807-5.
• Wilkes, John (2005). Ilirët. Tiranë: Bacchus. ISBN 9992783338.
• Imamovic, Enver. "On elements of political organization of illyrian communities". 'Prilozi', 30, Sarajevo, 2001., pages. 25-41 (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2016.
• Zippel G. 1877. Die Römische Herrschaft in Illyrien
• Pierre Cabanes: Les illyriens de Bardulis à Genthios (IVe–IIe siècles avant J.-C.). Paris: SEDES. 1988. = Regard sur l’histoire, 65. ISBN 2718138416
• Neritan Ceka: The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. 2013. ISBN 9789928407467
• N. G. L. Hammond: The kingdoms of Illyria circa 400–167 B.C. The Annual of the British School at Athens, LXI. évf. (1966) 239–253.
• Papazoglou 1965: Fanoula Papazoglou: Les origines et la destinée de l’État illyrien: Illyrii proprie dicti. Historia – Zeitschrift für Alte Geschichte, XIV. évf. 2. sz. (1965. ápr.) 143–179.
• Luan Përzhita: Skerdilaidi – komandant ushtarak dhe sundimtar i shtetit ilir (217–205 para Krishtit) / Skerdilaid – military leader and ruler of the Illyrian state (B.C. 217–205). Iliria, XXXVI. évf. (2012) 109–122.
• Stefanaq Pollo – Arben Puto: The history of Albania from its origins to the present day. Ass. by Kristo Frasheri, Skënder Anamali; transl. by Carol Wiseman, Ginni Hole. London: Routledge & Kegan. 1981. ISBN 071000365X
• Marjeta Šašel Kos: The Roman conquest of Illyricum (Dalmatia and Pannonia) and the problem of the northeastern border of Italy. Studia Europaea Gnesnensia, VII. évf. (2013) 169–200.
• Cabanes, Pierre (1988). Les illyriens de Bardylis à Genthios (në frëngjisht). Amazon Paperback.