Lufta E Bosnjës

Lufta ka filluar më 6 prill 1992, pas një numri incidentesh të dhunshme të mëparshme. Lufta përfundoi më 14 dhjetor 1995 kur u nënshkrua marrëveshja e Dejtonit. Ndërluftuesit kryesorë ishin forcat e Republikës së Bosnjë-Hercegovinës, Herceg-Bosnjës dhe Republika Srpska, protoshtete të udhëhequra dhe të furnizuara nga Kroacia dhe Serbia.

Lufta ishte pjesë e shpërbërjes së Jugosllavisë. Pas shkëputjes sllovene dhe kroate nga Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë në vitin 1991, Republika Socialiste e Bosnjë dhe Hercegovinës – e cila ishte e banuar nga kryesisht boshnjakë myslimanë (44%), serbë ortodoksë (32.5%) dhe kroatë katolikë (17 %), miratoi një referendum për pavarësi më 29 shkurt 1992. Përfaqësuesit politikë të serbëve të Bosnjës bojkotuan referendumin dhe kundërshtuan rezultatin e tij. Duke parashikuar rezultatin e referendumit të bojkotuar nga shumica e serbëve të Bosnjës, Asambleja e Popullit Serb në Bosnje dhe Hercegovinë miratoi Kushtetutën e Republikës Serbe të Bosnjë dhe Hercegovinës më 28 shkurt 1992. Pas shpalljes së pavarësisë së Bosnje dhe Hercegovinës (e cila fitoi njohje ndërkombëtare) dhe pas tërheqjes së Alija Izetbegoviq nga plani Cutileiro i nënshkruar më parë (i cili propozonte ndarjen e Bosnjës në kantone etnike), serbët e Bosnjës, të udhëhequr nga Radovan Karaxhiç dhe të mbështetur nga qeveria serbe e Sllobodan Millosheviçit]] dhe nga ushtria popullore jugosllave (JNA), mobilizuan forcat e tyre brenda Bosnje dhe Hercegovinës për të siguruar territorin etnik serb. Pastaj lufta u përhap shpejt në të gjithë vendin, e shoqëruar me spastrim etnik.

Konflikti fillimisht ishte midis njësive të Ushtrisë Jugosllave në Bosnje, e cila më vonë u shndërrua në Ushtrinë e Republika Srpska (VRS) nga njëra anë, dhe Ushtrisë së Republikës së Bosnje dhe Hercegovinës (ARBiH), e përbërë kryesisht nga boshnjakë, dhe forcat kroate në Këshillin Kroat të Mbrojtjes (HVO) në anën tjetër. Tensionet midis kroatëve dhe boshnjakëve u rritën gjatë fundit të vitit 1992, duke rezultuar në përshkallëzimin e luftës kroato-boshnjake në fillim të vitit 1993. Lufta e Bosnjës u karakterizua nga luftime të ashpra, granatime pa dallim të qyteteve dhe qytezave, spastrim etnik dhe përdhunime masive sistematike, kryesisht të kryera nga forcat serbe dhe në një masë më të vogël nga forcat kroate dhe boshnjake. Ngjarjet si rrethimi i Sarajevës dhe masakra e Srebrenicës më vonë u bënë ikonë e konfliktit.

Serbët, edhe pse fillimisht ushtarakisht superiorë për shkak të armëve dhe burimeve të siguruara nga JNA, përfundimisht humbën vrullin pasi boshnjakët dhe kroatët u bashkuan kundër Republikës Srpska në 1994 me krijimin e Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës pas marrëveshjes së Uashingtonit. Pakistani injoroi ndalimin e OKB-së për furnizimin e armëve dhe dërgoi raketa antitanke për myslimanët boshnjakë, ndërsa pas masakrave të Srebrenicës dhe Markale, NATO ndërhyri në 1995 me Operacionin Forca e Qëllimshme që synonte pozicionet e Ushtrisë së Republikës Srpska, e cila rezultoi kyçe. në përfundimin e luftës. Lufta përfundoi pas nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë të Përgjithshme për Paqe në Bosnje dhe Hercegovinë në Paris më 14 dhjetor 1995. Negociatat e paqes u mbajtën në Dejton, dhe u finalizuan më 21 nëntor 1995.

Në fillim të vitit 2008, Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë dënoi 45 serbë, 12 kroatë dhe 4 boshnjakë për krime lufte në lidhje me luftën në Bosnje. Vlerësimet sugjerojnë se rreth 100.000 njerëz u vranë gjatë luftës. Mbi 2.2 milionë njerëz u zhvendosën, duke e bërë atë, në atë kohë, konfliktin më shkatërrues në Evropë që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore. Për më tepër, rreth 12,000–50,000 gra u përdhunuan, kryesisht të kryera nga forcat serbe, ku shumica e viktimave ishin gra boshnjake.

Përplasjet midis myslimanëve, kroatëve dhe serbëve në Bosnje filluan në fund të shkurtit 1992 dhe "armiqësitë në shkallë të plotë kishin shpërthyer deri më 6 prill", në të njëjtën ditë që Shtetet e Bashkuara dhe Komuniteti Ekonomik Evropian (EEC) njohën Bosnjën dhe Hercegovinën. Misha Glenny jep një datë 22 Mars, Tom Gallagher jep 2 Prill, ndërsa Mary Kaldor dhe Laura Silber dhe Allan Little japin 6 Prill. Philip Hammond pretendoi se pikëpamja më e zakonshme është se lufta filloi më 6 prill 1992.

Serbët e konsiderojnë vrasjen e dasmës në Sarajevë, kur babai i një dhëndëri u vra në ditën e dytë të referendumit të pavarësisë së Bosnjës, 1 mars 1992, si vdekjen e parë të luftës. Vrasjet e serbëve në Sijekovac ndodhën më 26 mars dhe masakra e Bijeljinës (kryesisht e boshnjakëve) më 1–2 prill. Më 5 prill, pasi protestuesit iu afruan një barrikade, një demonstrues u vra nga forcat serbe.

Lufta u përfundua nga Marrëveshja e Përgjithshme Kuadër për Paqen në Bosnje dhe Hercegovinë, e negociuar në bazën e Forcave Ajrore Wright-Patterson në Dayton, Ohio midis 1 dhe 21 nëntor 1995 dhe e nënshkruar në Paris më 14 dhjetor 1995.

Shpërbërja e Jugosllavisë

Lufta në Bosnje dhe Hercegovinë erdhi si rezultat i shpërbërjes së Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë. Një krizë u shfaq në Jugosllavi si rezultat i dobësimit të sistemit konfederativ në fund të Luftës së Ftohtë. Në Jugosllavi, partia nacional-komuniste, Lidhja e Komunistëve të Jugosllavisë, humbi fuqinë ideologjike. Ndërkohë, nacionalizmi etnik përjetoi një rilindje në vitet 1980 pas dhunës në Kosovë. Përderisa qëllimi i nacionalistëve serbë ishte centralizimi i Jugosllavisë, nacionalitetet e tjera në Jugosllavi aspironin federalizimin dhe decentralizimin e shtetit.

Bosnja dhe Hercegovina, një ish krahinë osmane, ka qenë historikisht një shtet multietnik. Sipas regjistrimit të vitit 1991, 44% e popullsisë e konsideronte veten myslimane (boshnjake), 32.5% serbe dhe 17% kroate, me 6% që e përshkruanin veten si jugosllavë.

Mars 1989, kriza në Jugosllavi u thellua pas miratimit të amendamenteve në Kushtetutën e Serbisë që lejuan qeverinë e Serbisë të dominojë provincat e Kosovës dhe Vojvodinës. Deri atëherë, vendimmarrja e Kosovës dhe e Vojvodinës ishte e pavarur dhe secila krahinë autonome kishte gjithashtu një votë në nivelin federal jugosllav. Serbia, nën presidentin e sapozgjedhur Slobodan Millosheviç, fitoi kontrollin mbi tre nga tetë vota në presidencën jugosllave. Me vota shtesë nga Mali i Zi, Serbia mundi kështu të ndikojë shumë në vendimet e qeverisë federale. Kjo situatë shkaktoi kundërshtime nga republikat e tjera dhe thirrje për reformimin e Federatës Jugosllave.

Në Kongresin e 14-të të Jashtëzakonshëm të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, më 20 janar 1990, delegacionet e republikave nuk arritën të bien dakord për çështjet kryesore me të cilat përballej federata jugosllave. Si rezultat, delegatët sllovenë dhe kroatë u larguan nga Kongresi. Delegacioni slloven, i kryesuar nga Milan Kuçan, kërkoi ndryshime demokratike dhe një federatë më të lirshme, ndërsa delegacioni serb, i kryesuar nga Millosheviqi, e kundërshtoi.

Në zgjedhjet e para shumëpartiake në Bosnje dhe Hercegovinë, në nëntor 1990, votat u hodhën kryesisht sipas përkatësisë etnike, duke çuar në suksesin e Partisë Boshnjake të Veprimit Demokratik (SDA), Partisë Demokratike Serbe (SDS) dhe asaj kroate. Bashkimi Demokratik (HDZ BiH).

Partitë e ndanë pushtetin sipas linjave etnike, kështu që Presidenti i Presidencës së Republikës Socialiste të Bosnjë-Hercegovinës ishte një boshnjak, presidenti i Parlamentit ishte një serb dhe kryeministri një kroat. Partitë nacionaliste separatiste arritën pushtetin në republika të tjera, duke përfshirë Kroacinë dhe Slloveninë.

Fillimi i Luftërave Jugosllave

Në fillim të vitit 1991 u mbajtën takime midis udhëheqësve të gjashtë republikave jugosllave dhe dy rajoneve autonome për të diskutuar krizën e vazhdueshme në Jugosllavi. Udhëheqja serbe favorizonte një zgjidhje federale, ndërsa udhëheqja kroate dhe sllovene favorizonin një aleancë të shteteve sovrane. Udhëheqësi boshnjak Alija Izetbegoviç propozoi një federatë asimetrike në shkurt, ku Sllovenia dhe Kroacia do të mbanin lidhje të lirshme me katër republikat e mbetura. Menjëherë pas kësaj, ai ndryshoi pozicionin e tij dhe zgjodhi një Bosnje sovrane si parakusht për një federatë të tillë.

Më 25 mars, Franjo Tuxhman dhe presidenti serb Slobodan Millosheviq mbajtën një takim në Karagjorgjevë. Takimi ishte i diskutueshëm për shkak të pretendimeve të disa politikanëve jugosllavë se të dy presidentët ranë dakord për ndarjen e Bosnjë dhe Hercegovinës.

Më 6 qershor, Izetbegoviç dhe presidenti maqedonas Kiro Gligorov propozuan një konfederatë të dobët midis Kroacisë, Sllovenisë dhe një federate të katër republikave të tjera. Kjo u refuzua nga administrata e Millosheviqit.

Më 25 qershor 1991, Sllovenia dhe Kroacia shpallën pavarësinë, duke çuar në një konflikt të armatosur në Slloveni të quajtur Lufta Dhjetë Ditore dhe përshkallëzimin e Luftës Kroate për Pavarësi në zonat me një popullsi të konsiderueshme etnike serbe. Në gjysmën e dytë të vitit 1991, lufta u intensifikua në Kroaci. Ushtria Popullore Jugosllave (JNA) sulmoi gjithashtu Kroacinë nga Bosnja dhe Hercegovina.

Në korrik 1991, përfaqësuesit e Partisë Demokratike Serbe (SDS), duke përfshirë presidentin e SDS-së Radovan Karaxhiq, Muhamed Filipoviç dhe Adil Zulfikarpashiq nga Organizata Myslimane Boshnjake (MBO), hartuan një marrëveshje të njohur si marrëveshja Zulfikarpashiq-Karaxhiq. Kjo do ta linte SR Bosnjën dhe Hercegovinën në një bashkim shtetëror me SR Serbinë dhe SR Malin e Zi. Marrëveshja u denoncua nga partitë politike kroate. Edhe pse fillimisht e mirëpriti iniciativën, administrata e Izetbegoviqit më vonë e hodhi poshtë marrëveshjen.

Midis shtatorit dhe nëntorit 1991, SDS organizoi krijimin e gjashtë "Rajoneve Autonome Serbe" (SAO). Kjo ishte në përgjigje të hapave të boshnjakëve drejt shkëputjes nga Jugosllavia. Hapa të ngjashëm ndërmorën edhe kroatët e Bosnjës.

Në gusht 1991, Komuniteti Ekonomik Evropian priti një konferencë në një përpjekje për të parandaluar rrëshqitjen e Bosnjës dhe Hercegovinës në luftë.

Më 25 shtator 1991, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara miratoi Rezolutën 713, duke vendosur një embargo të armëve në të gjitha territoret e ish-Jugosllavisë. Embargo kishte pak efekt mbi APJ-në dhe forcat serbe. Në atë kohë, forcat kroate kapën sasi të mëdha armatimi nga APJ gjatë Betejës së Kazermës. Embargo pati një ndikim të rëndësishëm në Bosnje dhe Hercegovinë në fillimin e Luftës së Bosnjës. Forcat serbe trashëguan armatimin dhe pajisjet e APJ-së, ndërsa forcat kroate dhe boshnjake morën armë përmes Kroacisë në kundërshtim me embargon.

Më 19 shtator 1991, JNA zhvendosi trupa shtesë në zonën përreth qytetit të Mostarit. Kjo u protestua nga pushteti vendor. Më 20 shtator 1991, APJ-ja transferoi trupat në frontin e Vukovarit nëpërmjet rajonit të Vishegradit të Bosnjës verilindore. Si kundërpërgjigje, kroatët dhe boshnjakët vendas ngritën barrikada dhe posta mitralozësh. Ata ndaluan një kolonë prej 60 tankesh të JNA, por u shpërndanë me forcë të nesërmen. Më shumë se 1000 njerëz u detyruan të largoheshin nga zona. Ky veprim, gati shtatë muaj para fillimit të Luftës së Bosnjës, shkaktoi viktimat e para të Luftërave Jugosllave në Bosnje. Në ditët e para të tetorit, JNA sulmoi dhe rrafshoi fshatin kroat Ravno në Hercegovinën lindore, në rrugën e tyre për të sulmuar Dubrovnikun në Kroacinë jugore.

Më 6 tetor 1991, presidenti i Bosnjës Alija Izetbegoviç dha një deklaratë televizive të neutralitetit, ku përfshihej deklarata "nuk është lufta jonë". Ndërkohë, Izetbegoviç bëri deklaratën e mëposhtme para parlamentit boshnjak më 14 tetor në lidhje me APJ-në: "Mos bëni asgjë kundër Ushtrisë. (...) prania e Ushtrisë është një faktor stabilizues për ne, dhe ne duhet ajo Ushtri (...) Deri më tani nuk kemi pasur probleme me Ushtrinë dhe nuk do të kemi probleme më vonë”.

Gjatë gjithë vitit 1990, Plani RAM u zhvillua nga SDB dhe një grup oficerësh të përzgjedhur serbë të Ushtrisë Popullore Jugosllave (JNA) me qëllim të organizimit të serbëve jashtë Serbisë, konsolidimit të kontrollit të partive të reja SDS dhe pozicionimit të armëve dhe municioneve.

Plani kishte për qëllim të përgatiste kornizën për një Jugosllavi të tretë në të cilën të gjithë serbët me territoret e tyre do të jetonin së bashku në të njëjtin shtet.

Gazetari Giuseppe Zaccaria përmblodhi një takim të oficerëve të ushtrisë serbe në Beograd në vitin 1992, duke raportuar se ata kishin miratuar një politikë të qartë për të synuar gratë dhe fëmijët si pjesë të cenueshme të strukturës fetare dhe sociale myslimane. Sipas disa burimeve, plani RAM u hartua në vitet 1980. Ekzistenca e saj u zbulua nga Ante Marković, Kryeministri i Jugosllavisë, një kroat etnik nga Bosnja dhe Hercegovina. Ekzistenca dhe zbatimi i mundshëm i tij alarmoi qeverinë boshnjake.

Kriza e fundit politike

Më 15 tetor 1991, parlamenti i Republikës Socialiste të Bosnjë-Hercegovinës në Sarajevë miratoi një "Memorandum mbi Sovranitetin e Bosnje-Hercegovinës" me shumicë të thjeshtë. Memorandumi u kundërshtua ashpër nga anëtarët serbë të Bosnjës të parlamentit, duke argumentuar se Amendamenti LXX i Kushtetutës kërkonte masa mbrojtëse procedurale dhe një shumicë prej dy të tretash për çështje të tilla. Memorandumi gjithsesi u debatua, duke çuar në bojkotimin e parlamentit nga serbët e Bosnjës dhe gjatë bojkotit u miratua legjislacioni. Përfaqësuesit politikë serbë shpallën Kuvendin e Popullit Serb të Bosnjës dhe Hercegovinës më 24 tetor 1991, duke deklaruar se populli serb dëshiron të mbetet në Jugosllavi. Partia e Veprimit Demokratik (SDA), e udhëhequr nga Alija Izetbegoviç, ishte e vendosur të ndiqte pavarësinë dhe u mbështet nga Evropa dhe SHBA. SDS e bëri të qartë se nëse shpallej pavarësia, serbët do të shkëputeshin pasi ishte e drejta e tyre për të ushtruar vetë- vendosmëri.

HDZ BiH u krijua si një degë e partisë në pushtet në Kroaci, Bashkimi Demokratik Kroat (HDZ). Ndërsa bëri thirrje për pavarësinë e vendit, pati një ndarje në parti me disa anëtarë që mbronin shkëputjen e zonave me shumicë kroate. Në nëntor 1991, udhëheqja kroate organizoi komunitete autonome në zonat me shumicë kroate. Më 12 nëntor 1991, Komuniteti Kroat i Posavinës Boshnjake u krijua në Bosanski Brod. Ai mbulonte tetë komuna në Bosnjën veriore. Më 18 nëntor 1991, Komuniteti Kroat i Herceg-Bosnjës u krijua në Mostar. Kryetar i saj u zgjodh Mate Boban. Dokumenti themelues i saj thoshte: "Komuniteti do të respektojë qeverinë e zgjedhur në mënyrë demokratike të Republikës së Bosnje dhe Hercegovinës për aq kohë sa ekziston pavarësia shtetërore e Bosnje dhe Hercegovinës në raport me ish-Jugosllavinë ose ndonjë tjetër".

Kujtimet e Borisav Jović-it tregojnë se më 5 dhjetor 1991 Millosheviqi urdhëroi që trupat e JNA-së në BeH të riorganizoheshin dhe personeli i saj jo-boshnjak të tërhiqej, në rast se njohja do të rezultonte në perceptimin e APJ-së si një forcë e huaj; Serbët e Bosnjës do të mbeten për të formuar bërthamën e një ushtrie serbe të Bosnjës. Prandaj, deri në fund të muajit vetëm 10–15% e personelit në APJ në BeH ishte nga jashtë republikës. Silber dhe Little vënë në dukje se Millosheviqi fshehurazi urdhëroi të gjithë ushtarët e JNA me origjinë boshnjake të transferoheshin në BiH. Kujtimet e Joviqit sugjerojnë se Millosheviqi kishte planifikuar një sulm ndaj Bosnjës shumë më përpara.

Më 9 janar 1992, serbët e Bosnjës shpallën "Republikën e Popullit Serb në Bosnje-Hercegovinë" (SR BiH, më vonë Republika Srpska), por nuk e shpallën zyrtarisht pavarësinë. Komisioni i Arbitrazhit i Konferencës së Paqes për Jugosllavinë në Opinionin e tij nr. 4 të 11 janarit 1992 për Bosnje dhe Hercegovinën deklaroi se pavarësia e Bosnjë dhe Hercegovinës nuk duhet të njihet sepse vendi nuk kishte mbajtur ende një referendum për pavarësinë.

Më 25 janar 1992, një orë pas ndërprerjes së seancës së parlamentit, parlamenti bëri thirrje për një referendum për pavarësinë më 29 shkurt dhe 1 mars. Debati kishte përfunduar pasi deputetët serbë u tërhoqën pasi delegatët e shumicës boshnjako-kroatë hodhën poshtë një mocion që çështja e referendumit të vendosej përpara Këshillit ende të pa krijuar të Barazisë Kombëtare. Propozimi për referendum u miratua në formën e propozuar nga deputetët myslimanë, në mungesë të anëtarëve të SDS-së. Siç theksojnë Burg dhe Shoup, "vendimi e vendosi qeverinë boshnjake dhe serbët në një rrugë përplasjeje". Referendumi i ardhshëm shkaktoi shqetësim ndërkombëtar në shkurt.

Lufta Kroate do të rezultonte me Rezolutën 743 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara më 21 shkurt 1992, e cila krijoi Forcën Mbrojtëse të Kombeve të Bashkuara (UNPROFOR).

Gjatë bisedimeve në Lisbonë më 21-22 shkurt u prezantua një plan paqeje nga ndërmjetësi i KE-së José Cutileiro, i cili propozonte që shteti i pavarur i Bosnjës të ndahej në tre njësi përbërëse. Marrëveshja u denoncua nga udhëheqja boshnjake më 25 shkurt. Më 28 shkurt 1992, Kushtetuta e SR BiH deklaroi se territori i asaj republike përfshinte "territoret e rajoneve dhe qarqeve autonome serbe dhe të entiteteve të tjera etnike serbe në Bosnje dhe Hercegovinë, duke përfshirë rajonet në të cilat populli serb mbeti në minoriteti për shkak të gjenocidit të kryer ndaj tij në Luftën e Dytë Botërore”, dhe u shpall pjesë e Jugosllavisë.

Anëtarët e asamblesë serbe të Bosnjës i këshilluan serbët që të bojkotojnë referendumet e mbajtura më 29 shkurt dhe 1 mars 1992. Pjesëmarrja në referendum u raportua si 63.7%, me 92.7% të votuesve që votuan në favor të pavarësisë (duke nënkuptuar se serbët e Bosnjës, që përbënin afërsisht 34% e popullsisë, kryesisht e bojkotoi referendumin). Udhëheqja politike serbe përdori referendumet si pretekst për të vendosur postblloqe në shenjë proteste. Pavarësia u shpall zyrtarisht nga parlamenti boshnjak më 3 mars 1992.

Trazirat e marsit 1992

Gjatë referendumit të 1 marsit, Sarajeva ishte e qetë me përjashtim të një të shtënash në një dasmë serbe. Dridhja e flamujve serb në Bašcharšija u pa nga myslimanët si një provokim i qëllimshëm në ditën e referendumit. Nikolla Gardoviq, babai i dhëndrit, u vra dhe një prift ortodoks serb u plagos. Dëshmitarët e identifikuan vrasësin si Ramiz Delalić, i njohur gjithashtu si "Ćelo", një gangster i mitur i cili ishte bërë një kriminel gjithnjë e më i pacipë që nga rënia e komunizmit dhe gjithashtu u deklarua se ishte anëtar i grupit paraushtarak boshnjak "Beretat e Gjelbra". Ndaj tij dhe një sulmuesi tjetër të dyshuar janë lëshuar urdhër-arresti. SDS denoncoi vrasjen dhe pretendoi se mosarrestimi i tij ishte për shkak të bashkëpunimit të SDA ose qeverisë boshnjake. Një zëdhënës i SDS-së deklaroi se ishte dëshmi se serbët ishin në rrezik vdekjeprurës dhe do të ishte më tej në një Bosnje të pavarur, gjë që u refuzua nga Sefer Haliloviç, themeluesi i Lidhjes Patriotike, i cili deklaroi se nuk ishte një martesë por një provokim dhe akuzoi të ftuar në dasmë të të qenit aktivistë të SDS-së. Barrikadat u shfaqën herët në mëngjes në pikat kryesore të tranzitit në të gjithë qytetin dhe u drejtuan nga mbështetës të armatosur dhe të maskuar të SDS-së.

Pas shpalljes së pavarësisë së Bosnjë-Hercegovinës nga Jugosllavia më 3 mars 1992, shpërthyen luftime sporadike midis serbëve dhe forcave qeveritare në të gjithë territorin.

Më 18 mars 1992, të tre palët nënshkruan Marrëveshjen e Lisbonës: Alija Izetbegoviq për boshnjakët, Radovan Karaxhiq për serbët dhe Mate Boban për kroatët. Megjithatë, më 28 mars 1992, Izetbegoviç, pas takimit me ambasadorin e atëhershëm amerikan në Jugosllavi Warren Zimmermann në Sarajevë, tërhoqi nënshkrimin e tij dhe deklaroi kundërshtimin e tij ndaj çdo lloj ndarjeje etnike të Bosnjës.

Çfarë është thënë dhe nga kush mbetet e paqartë. Zimmerman mohon që ai i tha Izetbegoviçit se nëse ai tërhiqte nënshkrimin e tij, Shtetet e Bashkuara do të njihnin Bosnjën si një shtet të pavarur. Ajo që është e padiskutueshme është se Izetbegoviq, po atë ditë, tërhoqi nënshkrimin dhe hoqi dorë nga marrëveshja.

Në fund të marsit 1992, pati luftime midis serbëve dhe forcave të kombinuara kroate e boshnjake në dhe afër Bosanski Brod, duke rezultuar në vrasjen e fshatarëve serbë në Sijekovac. Paraushtarakët serbë kryen masakrën e Bijeljinës, shumica e viktimave të së cilës ishin boshnjakë, më 1–2 prill 1992.

Kishte 3 fraksione në Luftën e Bosnjës:

• Boshnjak (kryesisht etnikisht boshnjak), besnik ndaj Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës
• Kroat, besnik ndaj Republikës Kroate të Herceg-Bosnjës dhe Kroacisë
• Serb (ose jugosllav), besnik ndaj Republika Srpska dhe FR Jugosllavi

Të 3 grupet etnike kryesisht mbështetën fraksionin e tyre përkatës etnik ose kombëtar: boshnjakët kryesisht ARBiH, kroatët HVO, serbët VRS. Në çdo fraksion kishte vullnetarë të huaj.

Boshnjake

Boshnjakët kryesisht u organizuan në Ushtrinë e Republikës së Bosnje dhe Hercegovinës (Armija Republike Bosne i Hercegovine, ARBiH) si forca të armatosura të Republikës së Bosnje dhe Hercegovinës. Forcat e Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës u ndanë në pesë korpuse. Korpusi i Parë operoi në rajonin e Sarajevës dhe Gorazhdes, ndërsa Korpusi i 5-të më i fortë u pozicionua në xhepin perëndimor të Bosanska Krajina, i cili bashkëpunoi me njësitë e HVO në dhe rreth Bihaqit. Forcat qeveritare boshnjake ishin të pajisura keq dhe të papërgatitura për luftë.

Sefer Haliloviç, shefi i shtabit të Mbrojtjes Territoriale të Bosnjës, pretendoi në qershor 1992 se forcat e tij ishin 70% myslimanë, 18% kroatë dhe 12% serbë. Përqindja e ushtarëve serbë dhe kroatë në Ushtrinë Boshnjake ishte veçanërisht e lartë në Sarajevë, Mostar dhe Tuzla. Zëvendës komandanti i Shtabit të Ushtrisë Boshnjake, ishte gjenerali Jovan Divjak, serb i rangut më të lartë etnik në Ushtrinë Boshnjake. Gjenerali Stjepan Šiber, një kroat etnik ishte zëvendëskomandanti i dytë. Izetbegoviç caktoi gjithashtu kolonelin Blaž Kraljević, komandant i Forcave Kroate të Mbrojtjes në Hercegovinë, për të qenë anëtar i Shtabit të Ushtrisë Boshnjake, shtatë ditë para vrasjes së Kraljević, në mënyrë që të mblidhte një front mbrojtës multietnik pro-boshnjak. Ky diversitet do të zvogëlohej gjatë rrjedhës së luftës.

Qeveria boshnjake loboi për heqjen e embargos së armëve, por kjo u kundërshtua nga Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Rusia. Propozimet e SHBA-së për të ndjekur këtë politikë njiheshin si ngritja dhe goditja. Kongresi amerikan miratoi dy rezoluta që kërkonin heqjen e embargos, por të dyja u vendosën veto nga Presidenti Bill Clinton nga frika e krijimit të një përçarjeje midis SHBA-së dhe vendeve të lartpërmendura. Megjithatë, Shtetet e Bashkuara përdorën transportin "e zi" të C-130 dhe kanalet e pasme, duke përfshirë grupet islamike, për të kontrabanduar armë për forcat boshnjake-muslimane, si dhe lejuan që armët e furnizuara nga Irani të kalonin tranzit përmes Kroacisë në Bosnje. Megjithatë, në dritën e kundërshtimit të gjerë të NATO-s ndaj përpjekjeve amerikane (dhe ndoshta turke) në koordinimin e "fluturimeve të zeza të Tuzlës", Mbretëria e Bashkuar dhe Norvegjia shprehën mosmiratimin e këtyre masave dhe efektet e tyre kundërproduktive në zbatimin e NATO-s të embargos së armëve.

Inteligjenca ndër-shërbimesh e Pakistanit gjithashtu luajti një rol aktiv gjatë viteve 1992-1995 dhe i furnizoi fshehurazi luftëtarët myslimanë me armë, municione dhe raketa të drejtuara kundër tankeve për t'u dhënë atyre një shans luftimi kundër serbëve. Pakistani po sfidonte kështu ndalimin e OKB-së për furnizimin me armë për myslimanët boshnjakë dhe gjenerali Javed Nasir më vonë pretendoi se ISI kishte dërguar raketa të drejtuara antitank në Bosnje, gjë që përfundimisht e ktheu valën në favor të muslimanëve boshnjakë dhe i detyroi serbët të heqin rrethimi.

Në librin e tij The Clinton Tapes: Wrestling History with the President nga 2009, historiani dhe autori Taylor Branch, mik i Presidentit të SHBA Bill Clinton, bëri publike më shumë se 70 seanca të regjistruara me presidentin gjatë presidencës së tij nga viti 1993 deri në vitin 2001. Sipas një seanca e regjistruar më 14 tetor 1993, thuhet se:

Clinton tha se aleatët e SHBA-së në Evropë bllokuan propozimet për të rregulluar ose hequr embargon. Ata e justifikuan kundërshtimin e tyre mbi baza të mundshme humanitare, duke argumentuar se më shumë armë vetëm do të nxisnin gjakderdhjen, por privatisht, tha presidenti, aleatët kryesorë kundërshtuan se një Bosnjë e pavarur do të ishte "e panatyrshme" si i vetmi komb mysliman në Evropë. Ai tha se ata favorizuan embargon pikërisht sepse ajo mbylli në disavantazhin e Bosnjës. [..] Kur shpreha tronditje për një cinizëm të tillë, që të kujton diplomacinë me sy qorr në lidhje me gjendjen e rëndë të hebrenjve të Evropës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Presidenti Clinton vetëm ngriti supet. Ai tha se presidenti François Mitterrand i Francës kishte qenë veçanërisht i hapur duke thënë se Bosnja nuk i përket dhe se zyrtarët britanikë folën gjithashtu për një restaurim të dhimbshëm, por realist të Evropës së krishterë. Kundër Britanisë dhe Francës, tha ai, kancelari gjerman Helmut Kohl ndër të tjera kishte mbështetur lëvizjet për të rishqyrtuar embargon e armëve të Kombeve të Bashkuara, duke dështuar pjesërisht sepse Gjermania nuk mbante një vend në Këshillin e Sigurimit të OKB-së. — Dega Taylor, The Clinton Tapes: Wrestling History with President

Kroate

Kroatët filluan organizimin e forcave të tyre ushtarake në fund të vitit 1991. Më 8 prill 1992, Këshilli Kroat i Mbrojtjes (Hrvatsko vijeće obrane, HVO) u themelua si "organi suprem i mbrojtjes kroate në Herzeg-Bosnje". HVO u organizua në katër Zona Operative me seli në Mostar, Tomislavgrad, Vitez dhe Orašje. Në shkurt 1993, Shtabi Kryesor i HVO vlerësoi fuqinë e HVO në 34,080 oficerë dhe burra. Armatimi i saj përfshinte rreth 50 tanke kryesore luftarake, kryesisht T-34 dhe T-55, dhe 500 armë të ndryshme artilerie.

Në fillim të luftës, qeveria kroate ndihmoi në armatosjen e forcave kroate dhe boshnjake. Qendrat logjistike u krijuan në Zagreb dhe Rijekë për rekrutimin e ushtarëve për ARBiH. Garda Kombëtare Kroate (Zbor Narodne Garde, ZNG), e quajtur më vonë zyrtarisht në Ushtri Kroate (Hrvatska vojska, HV) u angazhua në Posavinën e Bosnjës, Hercegovinën dhe Bosnjën Perëndimore kundër forcave serbe. Gjatë konfliktit kroato-boshnjak, qeveria kroate ofroi armë për HVO dhe organizoi dërgimin e njësive vullnetarësh, me origjinë nga Bosnja dhe Hercegovina, në HVO.

Forcat Kroate të Mbrojtjes (HOS), krahu paraushtarak i Partisë Kroate të të Drejtave, luftuan kundër forcave serbe së bashku me HVO dhe ARBiH. HOS u shpërbë menjëherë pas vdekjes së komandantit të tyre Blazh Kraljević dhe u përfshi në HVO dhe ARBiH.

Serbe

Ushtria e Republika Srpska (Vojska Republike Srpske, VRS) u krijua më 12 maj 1992. Ajo ishte besnike ndaj Republikës Srpska, pjesës serbe të Bosnjës e cila nuk dëshironte të shkëputej nga FR Jugosllavia. Udhëheqësi politik serb i Bosnjës, Radovan Karaxhiq, tha: "Optimumi ynë është një Serbi e Madhe, dhe nëse jo kjo, atëherë një Jugosllavi Federale".

Serbia i ofroi VRS-së mbështetje logjistike, para dhe furnizime. Serbët e Bosnjës kishin përbërë një pjesë të konsiderueshme të korpusit të oficerëve të JNA-së. Millosheviqi u mbështet te serbët e Bosnjës për ta fituar luftën vetë. Shumica e zinxhirit komandues, armatimit dhe personelit ushtarak të rangut më të lartë, duke përfshirë gjeneralin Ratko Mlladiq, ishin nga APJ.

Paraushtarake dhe vullnetare

Njësi të ndryshme paraushtarake operuan gjatë Luftës së Bosnjës: "Shqiponjat e Bardha" (Beli Orlovi) dhe "Garda Vullnetare Serbe" (Srpska Dobrovoljačka Garda), të njohura gjithashtu si "Tigrat e Arkanit"; "Lidhja Patriotike" e Bosnjës (Liga Patriotska) dhe "Beretat e Gjelbra" (Zelene Beretke); dhe "Forcat e Mbrojtjes Kroate" kroate (Hrvatske Obrambene Snage), etj. Paraushtarakët serbë dhe kroatë përfshinin vullnetarë nga Serbia dhe Kroacia, dhe u mbështetën nga partitë politike nacionaliste në ato vende.

Lufta tërhoqi luftëtarë dhe mercenarë të huaj nga vende të ndryshme. Vullnetarët erdhën për të luftuar për një sërë arsyesh, duke përfshirë besnikërinë fetare ose etnike dhe në disa raste për para. Si rregull i përgjithshëm, boshnjakët morën mbështetje nga vendet islame, serbët nga vendet ortodokse lindore dhe kroatët nga vendet katolike. Prania e luftëtarëve të huaj është e dokumentuar mirë, megjithatë asnjë nga këto grupe nuk përbënte më shumë se 5 përqind të forcës totale të fuqisë punëtore të ndonjë prej ushtrive përkatëse.

Serbët e Bosnjës morën mbështetje nga luftëtarët sllavë të krishterë nga vende të ndryshme të Evropës Lindore, duke përfshirë vullnetarë nga vende të tjera të krishtera ortodokse. Këtu përfshiheshin qindra rusë, rreth 100 grekë dhe disa ukrainas dhe rumunë. Disa vlerësojnë deri në 1000 vullnetarë të tillë. Vullnetarët grekë të Gardës Vullnetare Greke u raportuan se kishin marrë pjesë në Masakrën e Srebrenicës, me flamurin grek që u ngrit në Srebrenicë kur qyteti ra në duart e serbëve.

Disa individë nga vende të tjera evropiane dolën vullnetarë për të luftuar për palën kroate, duke përfshirë neo-nazistët si Jackie Arklöv, i cili u akuzua për krime lufte pas kthimit të tij në Suedi. Më vonë ai pranoi se kishte kryer krime lufte ndaj civilëve myslimanë boshnjakë në kampet Heliodrom dhe Dretelj si pjesëtar i forcave kroate.

Boshnjakët morën mbështetje nga grupet myslimane. Pakistani e mbështeti Bosnjën duke ofruar mbështetje teknike dhe ushtarake. Inteligjenca ndër-shërbimesh e Pakistanit (ISI) dyshohet se drejtoi një program aktiv të inteligjencës ushtarake gjatë Luftës së Bosnjës, e cila filloi në 1992 duke zgjatur deri në vitin 1995. Ekzekutuar dhe mbikëqyrur nga gjenerali pakistanez Javed Nasir, programi siguronte furnizime logjistike dhe municioni për grupe të ndryshme të muxhahidëve boshnjakë gjatë luftë. Sipas historianit britanik Mark Curtis, kontingjenti boshnjak ISI u organizua me ndihmën financiare të ofruar nga Arabia Saudite.

Sipas The Washington Post, Arabia Saudite siguroi 300 milion dollarë armë për forcat qeveritare në Bosnje me dijeninë dhe bashkëpunimin e heshtur të Shteteve të Bashkuara, një pretendim i mohuar nga zyrtarët amerikanë. Luftëtarët e huaj myslimanë u bashkuan gjithashtu me radhët e muslimanëve boshnjakë, duke përfshirë nga organizata guerile libaneze Hezbollah dhe organizata globale al-Kaeda.

Gjatë luftës në Kroaci, armët ishin derdhur në Bosnje. JNA armatosi serbët e Bosnjës dhe Forca Kroate e Mbrojtjes armatosi kroatët e Hercegovinës. Beretat e gjelbra myslimane të Bosnjës dhe Lidhja Patriotike u krijuan tashmë në vjeshtën e vitit 1991 dhe hartuan një plan mbrojtjeje në shkurt 1992. Përllogaritet se 250–300,000 boshnjakë ishin të armatosur dhe se rreth 10,000 po luftonin në Kroaci. Deri në mars 1992, ndoshta tre të katërtat e vendit u pretenduan nga nacionalistët serbë dhe kroatë. Më 4 prill 1992, Izetbegoviç urdhëroi të gjithë rezervistët dhe policinë në Sarajevë që të mobilizoheshin dhe SDS bëri thirrje për evakuimin e serbëve të qytetit, duke shënuar "çarjen definitive midis qeverisë boshnjake dhe serbëve". Bosnja dhe Hercegovina mori njohjen ndërkombëtare më 6 prill 1992. Mendimi më i zakonshëm është se lufta filloi atë ditë.

1992

Lufta në Bosnje u përshkallëzua në prill. Më 3 prill, Beteja e Kupresit filloi midis APJ-së dhe një force të kombinuar HV-HVO që përfundoi me një fitore të APJ-së. Më 6 prill, forcat serbe filluan të bombardojnë Sarajevën dhe në dy ditët e ardhshme kaluan Drinën nga Serbia dhe Zvorniku, Vishegradi dhe Foça e rrethuar me shumicë myslimane. Sipas Gjykatës Ndërkombëtare Penale për ish-Jugosllavinë, në vitin 1992, pas kapjes së Zvornikut, trupat serbe të Bosnjës vranë disa qindra myslimanë dhe detyruan dhjetëra mijëra të largohen nga zona. E gjithë Bosnja u përfshi në luftë nga mesi i prillit. Më 23 prill, JNA evakuoi personelin e saj me helikopter nga kazermat në Çapljina, e cila ishte e bllokuar që nga 4 marsi. Ka pasur disa përpjekje për të ndalur dhunën. Më 27 prill, qeveria boshnjake urdhëroi që JNA të vihej nën kontrollin civil ose të dëbohej, gjë që u pasua nga një seri konfliktesh në fillim të majit midis të dyve. Prijedori u mor nga serbët më 30 prill. Më 2 maj, Beretat e Gjelbra dhe anëtarët e bandës lokale luftuan kundër një sulmi të çorganizuar serb që synonte të ndante Sarajevën në dysh. Më 3 maj, Izetbegoviç u rrëmbye në aeroportin e Sarajevës nga oficerët e JNA-së dhe u përdor për të siguruar kalimin e sigurt të trupave të APJ-së nga qendra e Sarajevës. Megjithatë, forcat boshnjake sulmuan autokolonën në nisje të JNA, e cila hidhëroi të gjitha anët. Një armëpushim dhe një marrëveshje për evakuimin e APJ-së u nënshkrua më 18 maj dhe më 20 maj, presidenca boshnjake e shpalli APJ-në forcë pushtuese.

Ushtria e Republikës Srpska u krijua rishtas dhe u vu nën komandën e gjeneralit Ratko Mlladiq, në një fazë të re të luftës. Granatimet në Sarajevë më 24, 26, 28 dhe 29 maj iu atribuuan Mlladiqit nga Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së Boutros Boutros-Ghali. Viktimat civile të një bombardimi të qytetit të 27 majit çuan në ndërhyrjen perëndimore, në formën e sanksioneve të vendosura më 30 maj përmes Rezolutës 757 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Po atë ditë forcat boshnjake sulmuan kazermat e JNA në qytet, e cila u pasua nga të rënda granatimet. Më 5 dhe 6 qershor, personeli i fundit i APJ-së u largua nga qyteti gjatë luftimeve të rënda në rrugë dhe granatimeve. Armëpushimi i 20 qershorit, i ekzekutuar me qëllim që OKB-ja të merrte aeroportin e Sarajevës për fluturime humanitare, u prish ndërsa të dyja palët luftonin për kontrollin e territorit midis qytetit dhe aeroportit. Kriza e aeroportit çoi në ultimatumin e Boutros-Ghalit më 26 qershor, që serbët të ndalojnë sulmet në qytet, të lejojnë OKB-në të marrë kontrollin e aeroportit dhe të vendosë armët e tyre të rënda nën mbikëqyrjen e OKB-së. Ndërkohë, mediat raportuan se Bush mendoi përdorimin e forcës në Bosnje. Opinioni publik botëror ishte "në mënyrë të vendosur dhe të përhershme kundër serbëve" pas raportimeve të mediave për snajperimin dhe granatimin e Sarajevës.

Jashtë Sarajevës, sukseset e luftëtarëve ndryshonin shumë në vitin 1992. Serbët kishin pushtuar qytetet me shumicë myslimane përgjatë lumenjve Drina dhe Sava dhe kishin dëbuar popullsinë e tyre myslimane brenda disa muajsh. Një ofensivë e përbashkët boshnjake-HVO në maj, duke përfituar nga konfuzioni pas tërheqjes së APJ-së, përmbysi përparimet serbe në Posavinë dhe Bosnjën qendrore. Ofensiva vazhdoi drejt jugut, duke rrethuar Dobojn, duke prerë kështu forcat serbe në Bosanska Krajina nga Semberija dhe Serbia. Në mes të majit, Srebrenica u rimor nga forcat boshnjake nën drejtimin e Naser Oriçit. Forcat serbe pësuan një disfatë të kushtueshme në Bosnjën lindore në maj, kur sipas rrëfimeve serbe, forca e Avdo Paliqit u zu në pritë pranë Srebrenicës, duke vrarë 400. Nga maji në gusht, Goražde u rrethua nga VRS, derisa rrethimi u thye nga ARBiH më 1. shtator. Në prill 1992, Këshilli Kroat i Mbrojtjes (HVO) hyri në qytetin e Orašje dhe, sipas burimeve kroate, filloi një fushatë masive ngacmimi kundër civilëve lokalë serbë, duke përfshirë torturat, përdhunimet dhe vrasjet.

Më 15 maj 1992, një kolonë e APJ-së ra në pritë në Tuzla. Brigada e 92-të e motorizuar e APJ-së (e vendosur në kazermën "Husinska buna" në Tuzla) mori urdhër të largohej nga qyteti i Tuzlës dhe Bosnje-Hercegovinës dhe të hynte në Serbi. U arrit një marrëveshje me qeverinë boshnjake që njësitë e APJ-së do të lejoheshin deri më 19 maj të largoheshin paqësisht nga Bosnja. Pavarësisht marrëveshjes, kolona u sulmua në rrethin Brčanska Malta të Tuzlës me pushkë dhe raketahedhës; Gjatë gjurmës së tij u vendosën edhe mina. 52 ushtarë të APJ-së u vranë dhe mbi 40 u plagosën, shumica prej tyre serbë etnikë.

Republika e Bosnjës dhe Hercegovinës u pranua si shtet anëtar i Kombeve të Bashkuara më 22 maj 1992.

Nga maji deri në dhjetor 1992, Ministria e Brendshme e Bosnjës (BH MUP), Këshilli Kroat i Mbrojtjes (HVO) dhe më vonë Forcat e Mbrojtjes Territoriale të Bosnjës (TO RBiH) operuan kampin e burgut Čelebići. Ai u përdor për të ndaluar 700 të burgosur serbë të Bosnjës të arrestuar gjatë operacioneve ushtarake që synonin të zhbllokonin rrugët për në Sarajevë dhe Mostar në maj 1992, të cilat më parë ishin bllokuar nga forcat serbe. Nga këta 700 të burgosur, 13 vdiqën në robëri. Të burgosurit në kamp iu nënshtruan torturave, sulmeve seksuale, rrahjeve dhe trajtimeve të tjera mizore dhe çnjerëzore. Disa të burgosur u qëlluan dhe u vranë ose u rrahën për vdekje.

Më 6 maj 1992, Mate Boban u takua me Radovan Karaxhiqin në Graz, Austri, ku ata arritën një marrëveshje për një armëpushim dhe diskutuan detajet e demarkacionit midis një njësie territoriale kroate dhe serbe në Bosnje dhe Hercegovinë. Megjithatë, armëpushimi u prish të nesërmen kur APJ-ja dhe forcat serbe të Bosnjës kryen një sulm ndaj pozicioneve të mbajtura nga kroatët në Mostar. Në qershor 1992, forcat serbe të Bosnjës sulmuan dhe goditën fshatin e vogël boshnjak Žepa, dhe do të çonin në rrethimin e gjatë trevjeçar të Žepës.

Deri në qershor 1992, numri i refugjatëve dhe personave të zhvendosur brenda vendit kishte arritur në 2.6 milionë. Deri në shtator të vitit 1992, Kroacia kishte pranuar 335,985 refugjatë nga Bosnja dhe Hercegovina, kryesisht civilë boshnjakë (duke përjashtuar meshkujt në moshën e hartimit). Numri i madh i refugjatëve rëndoi ndjeshëm ekonominë dhe infrastrukturën kroate. Pastaj-SHBA Ambasadori në Kroaci, Peter Galbraith, u përpoq të vinte numrin e refugjatëve myslimanë në Kroaci në një perspektivë të duhur në një intervistë më 8 nëntor 1993. Ai tha se situata do të ishte e barabartë me marrjen e 30,000,000 refugjatëve nga Shtetet e Bashkuara. Numri i refugjatëve boshnjakë në Kroaci në atë kohë ishte tejkaluar vetëm nga numri i personave të zhvendosur brenda vetë Bosnjë-Hercegovinës, në 588,000. Serbia pranoi 252,130 refugjatë nga Bosnja, ndërsa ish republikat e tjera jugosllave morën gjithsej 148,657 njerëz.

Në qershor 1992, serbët e Bosnjës filluan Operacionin e Korridorit në Bosnjën veriore kundër forcave HV–HVO, për të siguruar një rrugë të hapur midis Beogradit, Banja Lukës dhe Kninit. Vdekja e raportuar e dymbëdhjetë foshnjave të porsalindura në spitalin e Banja Lukës për shkak të mungesës së oksigjenit në shishe për inkubatorët u përmend si një shkak i menjëhershëm për veprimin, por vërtetësia e këtyre vdekjeve është vënë në pikëpyetje që atëherë. Borisav Jović, një zyrtar i lartë bashkëkohor serb dhe anëtar i Presidencës Jugosllave, ka pohuar se raporti ishte thjesht propagandë e kohës së luftës, duke thënë se Banja Luka kishte dy fabrika të prodhimit të oksigjenit në shishe në afërsi të saj dhe ishte praktikisht e pavarur në këtë drejtim. . Operacioni Korridori filloi më 14 qershor 1992, kur Brigada e 16-të e Motorizuar e Krajinës e VRS, e ndihmuar nga një kompani tankesh VRS nga Doboj, filloi ofensivën pranë Derventës. VRS pushtoi Modriçën më 28 qershor, Derventën më 4–5 korrik dhe Oxhakun më 12 korrik. Forcat HV–HVO u reduktuan në pozicione të izoluara rreth Bosanski Brod dhe Orašje, të cilat u mbajtën gjatë gushtit dhe shtatorit. VRS arriti të thyente linjat e tyre në fillim të tetorit dhe të kapte Bosanski Brod. Shumica e forcave kroate të mbetura u tërhoqën nga veriu në Kroaci. HV–HVO vazhdoi të mbante enklavën Orašje dhe ishte në gjendje të zmbrapste një sulm të VRS në nëntor.

Më 21 qershor 1992, forcat boshnjake hynë në fshatin serb të Bosnjës Ratkovići afër Srebrenicës dhe vranë 24 civilë serbë.

Në qershor 1992, UNPROFOR-i, i vendosur fillimisht në Kroaci, iu zgjat mandati në Bosnje dhe Hercegovinë, fillimisht për të mbrojtur Aeroportin Ndërkombëtar të Sarajevës. Në shtator, roli i UNPROFOR-it u zgjerua për të mbrojtur ndihmën humanitare dhe për të ndihmuar shpërndarjen e ndihmave në të gjithë Bosnje dhe Hercegovinën, si dhe për të ndihmuar në mbrojtjen e refugjatëve civilë kur kërkohej nga Kryqi i Kuq.

Më 4 gusht 1992, Brigada e IV e Motorizuar e Kalorësve të ARBiH u përpoq të çante rrethin që rrethonte Sarajevën dhe një betejë e ashpër pasoi midis ARBiH dhe VRS në dhe rreth fabrikës së dëmtuar FAMOS në periferi të Hrasnicës. VRS zmbrapsi sulmin, por nuk arriti të merrte Hrasnicën në një kundërsulm vendimtar.

Më 12 gusht 1992, emri i Republikës Serbe të Bosnjë dhe Hercegovinës u ndryshua në Republika Srpska (RS). Deri në nëntor 1992, 1,000km2 e Bosnjës lindore ishte nën kontrollin mysliman.

Marrëdhëniet kroato-boshnjake në fund të vitit 1992

Aleanca kroato-boshnjake, e krijuar në fillim të luftës, shpesh nuk ishte harmonike. Ekzistenca e dy komandave paralele shkaktoi probleme në koordinimin e dy ushtrive kundër VRS. Një përpjekje për të krijuar një shtab të përbashkët ushtarak HVO dhe TO në mesin e prillit dështoi. Më 21 korrik 1992 u nënshkrua Marrëveshja për Miqësi dhe Bashkëpunim nga Tuxhman dhe Izetbegoviq, duke vendosur një bashkëpunim ushtarak midis dy ushtrive. Në një seancë të mbajtur më 6 gusht, Presidenca Boshnjake pranoi HVO si pjesë integrale të forcave të armatosura boshnjake.

Pavarësisht këtyre përpjekjeve, tensionet u rritën vazhdimisht gjatë gjysmës së dytë të vitit 1992. Një konflikt i armatosur ndodhi në Busovača në fillim të majit dhe një tjetër më 13 qershor. Më 19 qershor, në Novi Travnik shpërtheu një konflikt midis njësive të TO në njërën anë dhe njësive HVO dhe HOS në anën tjetër. Incidente u regjistruan gjithashtu në Konjic në korrik dhe në Kiseljak dhe vendbanimin kroat të Stup në Sarajevë gjatë gushtit. Më 14 shtator, Gjykata Kushtetuese e Bosnjë-Hercegovinës e shpalli shpalljen e Herceg-Bosnjës jokushtetuese.

Më 18 tetor, një mosmarrëveshje mbi një pikë karburanti pranë Novi Travnik që ndahej nga të dy ushtritë u përshkallëzua në konflikt të armatosur në qendër të qytetit. Situata u përkeqësua pasi komandanti i HVO Ivica Stojak u vra pranë Travnikut më 20 tetor. Në të njëjtën ditë, luftimet u përshkallëzuan në një postblloqe të ARBiH të vendosur në rrugën kryesore përmes Luginës së Lashvës. Përleshjet spontane u përhapën në të gjithë rajonin dhe rezultuan në pothuajse 50 viktima deri sa u negociua një armëpushim nga UNPROFOR më 21 tetor. Më 23 tetor, një betejë e madhe midis ARBiH dhe HVO filloi në qytetin Prozor në Hercegovinën veriore dhe rezultoi në një fitore të HVO.

Më 29 tetor, VRS pushtoi Jajcen. Qyteti mbrohej nga HVO dhe ARBiH, por mungesa e bashkëpunimit, si dhe një avantazh në madhësinë e trupave dhe fuqinë e zjarrit për VRS, çuan në rënien e qytetit. Refugjatët kroatë nga Jajce u larguan në Hercegovinë dhe Kroaci, ndërsa rreth 20,000 refugjatë boshnjakë u vendosën në Travnik, Novi Travnik, Vitez, Busovača dhe fshatra afër Zenicës. Megjithë konfrontimet e tetorit dhe kur secila palë fajësonte tjetrën për rënien e Jajces, nuk pati përplasje në shkallë të gjerë dhe një aleancë e përgjithshme ushtarake ishte ende në fuqi. Tugjman dhe Izetbegoviç u takuan në Zagreb më 1 nëntor 1992 dhe ranë dakord të krijonin një Komandë të Përbashkët të HVO dhe ARBiH.

1993

Më 7 janar 1993, ditën e Krishtlindjeve ortodokse, Njësia e 8-të Operative e Srebrenicës, një njësi e ARBiH-së nën komandën e Naser Oriçit, sulmoi fshatin Kravica afër Bratunacit. Në sulm vdiqën 46 serbë: 35 ushtarë dhe 11 civilë. 119 civilë serbë dhe 424 ushtarë serbë vdiqën në Bratunac gjatë luftës. Republika Srpska pretendoi se forcat e ARBiH dogjën shtëpitë serbe dhe masakruan civilë. Megjithatë, kjo nuk mund të verifikohej në mënyrë të pavarur gjatë gjyqeve të ICTY-së, të cilat doli në përfundimin se shumë shtëpi ishin shkatërruar më parë dhe se rrethimi i Srebrenicës shkaktoi urinë, duke i detyruar boshnjakët të sulmonin fshatrat e afërta serbe për të marrë ushqim dhe armë për të mbijetuar. Në vitin 2006, Oriç u shpall fajtor nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) me akuzën e mosparandalimit të vrasjes së serbëve, por më pas u lirua nga të gjitha akuzat në apel.

Më 8 janar 1993, forcat serbe vranë zëvendëskryeministrin e RBiH-së Hakija Turajlić pasi ndaluan kolonën e OKB-së që e transportonte atë nga aeroporti.

Më 16 janar 1993, ushtarët e ARBiH-së sulmuan fshatin serb të Bosnjës Skelani, afër Srebrenicës. 69 persona u vranë, 185 u plagosën. Mes viktimave ishin 6 fëmijë.

Një numër planesh paqeje u propozuan nga OKB-ja, Shtetet e Bashkuara dhe Komuniteti Evropian (KE), por ato patën pak ndikim në luftë. Këto përfshinin Planin e Paqes Vance-Owen, i zbuluar në janar 1993. Plani u prezantua nga i dërguari i posaçëm i OKB-së, Cyrus Vance dhe përfaqësuesi i KE-së, Dejvid Ouen. Ai e parashikonte Bosnjën dhe Hercegovinën si një shtet të decentralizuar me dhjetë provinca autonome.

Më 22 shkurt 1993, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara miratoi Rezolutën 808 që vendosi "që do të krijohet një gjykatë ndërkombëtare për ndjekjen penale të personave përgjegjës për shkelje të rënda të së drejtës ndërkombëtare humanitare". Më 15–16 maj, plani i paqes Vance-Owen u refuzua në një referendum.

Plani i paqes u pa nga disa si një nga faktorët që çoi në përshkallëzimin e konfliktit kroato-boshnjak në Bosnjën qendrore.

Më 25 maj 1993, Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) u krijua zyrtarisht me Rezolutën 827 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Më 31 mars 1993, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara nxori Rezolutën 816, duke u bërë thirrje vendeve anëtare të zbatojnë një zonë të ndaluar fluturimi mbi Bosnje-Hercegovinë. Më 12 prill 1993, NATO filloi Operacionin Deny Flight për të zbatuar këtë zonë të ndaluar fluturimi.

Në fund të korrikut, përfaqësuesit e tre fraksioneve ndërluftuese të Bosnjës hynë në një raund të ri negociatash. Më 20 gusht, ndërmjetësit e OKB-së Thorvald Stoltenberg dhe David Owen, treguan një hartë që do të krijonte terrenin që Bosnja të ndahej në tre shtete etnike. Serbëve të Bosnjës do t'u jepej 52 për qind e territorit të Bosnjës, myslimanëve do t'u jepej 30 për qind dhe boshnjako-kroatëve do të merrnin 18 për qind. Alija Izetbegoviq e hodhi poshtë planin më 29 gusht.

Shpërthimi i luftës kroato-boshnjake

Pjesa më e madhe e vitit 1993 u dominua nga Lufta Kroato-Boshnjake. Në fillim të janarit, HVO dhe ARBiH u përleshën në Gornji Vakuf në Bosnjën qendrore. Një armëpushim i përkohshëm u arrit pas disa ditë luftimesh me ndërmjetësimin e UNPROFOR-it. Lufta u përhap nga Gornji Vakuf në zonën e Busovaçës në gjysmën e dytë të janarit. Busovača ishte pika kryesore e kryqëzimit të linjave të komunikimit në Luginën e Lashvës. Deri më 26 janar, ARBiH mori kontrollin e disa fshatrave në zonë, duke përfshirë Kaćunin dhe Bilalovacin në rrugën Busovača-Kiseljak, duke izoluar kështu Kiseljakun nga Busovača. Në zonën e Kiseljakut, ARBiH siguroi fshatrat në verilindje të qytetit të Kiseljakut, por shumica e komunës dhe vetë qyteti mbetën nën kontrollin e HVO. Më 26 janar, gjashtë robër dhe një civil serb u vranë nga ARBiH në fshatin Dusinë, në veri të Busovaçës. Luftimet në Busovača çuan gjithashtu në një numër të viktimave civile boshnjake.

Më 30 janar, krerët e ARBiH dhe HVO u takuan në Vitez, së bashku me përfaqësues nga UNPROFOR dhe vëzhgues të tjerë të huaj, dhe nënshkruan një armëpushim në zonën e Bosnjës qendrore, e cila hyri në fuqi të nesërmen. Situata ishte ende e tensionuar kështu që Enver Hadžihasanović, komandant i Korpusit të 3-të të ARBiH-së dhe Tihomir Blaškić, komandant i Zonës Operative të HVO-së në Bosnjën Qendrore, patën një takim më 13 shkurt, ku u formua një komision i përbashkët ARBiH-HVO për të zgjidhur incidentet. Armëpushimi i janarit në Bosnjën qendrore u mbajt gjatë dy muajve në vijim dhe në javët e para të prillit, pavarësisht nga incidentet e shumta të vogla. Kroatët ia atribuan përshkallëzimin e konfliktit rritjes së politikës islame të boshnjakëve, ndërsa boshnjakët akuzuan palën kroate për separatizëm.

Bosnja Qendrore

Fillimi i prillit u shënua nga një seri incidentesh të vogla në Bosnjën qendrore midis civilëve dhe ushtarëve boshnjakë dhe kroatë, duke përfshirë sulme, vrasje dhe konfrontime të armatosura. Incidentet më të rënda ishin rrëmbimi i katër anëtarëve të HVO-së jashtë Novi Travnikut dhe i komandantit të HVO-së Zhivko Totiq pranë Zenicës nga muxhahidët. Përfaqësuesit e ARBiH mohuan çdo përfshirje në këto incidente dhe një komision i përbashkët ARBiH-HVO u formua për t'i hetuar ato. Personeli i HVO-së u këmbye më pas në maj për POW që u arrestuan nga HVO. Incidentet e prillit u përshkallëzuan në një konflikt të armatosur më 15 prill në zonën e Vitezit, Busovaçës, Kiseljakut dhe Zenicës. HVO-ja më e madhe në komunën e Zenicës u mund shpejt, e ndjekur nga një eksod i madh i civilëve kroatë.

Në komunën e Busovaçës, ARBiH fitoi disa terren dhe shkaktoi viktima të rënda në HVO, por HVO mbajti qytetin e Busovača dhe kryqëzimin Kaonik midis Busovača dhe Vitez. ARBiH nuk arriti të ndante enklavën e Kiseljakut të mbajtur nga HVO në disa pjesë më të vogla dhe të izolonte qytetin e Fojnicës nga Kiseljaku. Shumë civilë boshnjakë u arrestuan ose u detyruan të largoheshin nga Kiseljaku.

Në zonën e Vitezit, Blaškić përdori forcat e tij të kufizuara për të kryer sulme prishëse në ARBiH, duke penguar kështu ARBiH-në të priste rrugën Travnik-Busovača dhe të kapte fabrikën e eksplozivëve SPS në Vitez. Më 16 prill, HVO nisi një sulm të prishur në fshatin Ahmići, në lindje të Vitez. Pasi njësitë sulmuese shkelën linjat e ARBiH dhe hynë në fshat, grupe të njësive të parregullta HVO shkuan shtëpi më shtëpi, duke i djegur dhe vrarë civilë. Kur forcat kroate arritën në Ahmiqi, ata i lanë të gjithë kroatët vetëm dhe më pas masakruan myslimanët në fshat të cilët nuk mundën të iknin me kohë. Masakra në Ahmiqi rezultoi në më shumë se 100 civilë boshnjakë të vrarë. Masakra u zbulua nga trupat paqeruajtëse të Kombeve të Bashkuara të Batalionit të Parë, Regjimenti Cheshire, të tërhequr nga Ushtria Britanike, nën komandën e kolonelit Bob Stewart. Qeveria e Bosnjës bëri një monument kushtuar të 116 viktimave. Diku tjetër në zonë, HVO bllokoi forcat e ARBiH në lagjen Stari Vitez të Vitez dhe pengoi një përparim të ARBiH në jug të qytetit. Më 24 prill, forcat muxhahedine sulmuan fshatin Miletići në verilindje të Travnikut dhe vranë katër civilë kroatë. Pjesa tjetër e civilëve të kapur u dërguan në kampin Poljanice. Megjithatë, konflikti nuk u përhap në Travnik dhe Novi Travnik, megjithëse si HVO ashtu edhe ARBiH sollën përforcime nga kjo zonë. Më 25 prill, Izetbegoviç dhe Boban nënshkruan një marrëveshje armëpushimi. Shefi i Shtabit të ARBiH-së, Sefer Haliloviç dhe Shefi i Shtabit të HVO-së, Milivoj Petkoviç, u takuan çdo javë për të zgjidhur çështjet në vazhdim dhe për të zbatuar armëpushimin. Megjithatë, armëpushimi nuk u respektua në terren dhe forcat HVO dhe ARBiH ishin ende të angazhuara në zonën e Busovaçës deri më 30 prill.

Hercegovina

Lufta Kroato-Boshnjake u përhap nga Bosnja qendrore në Hercegovinën veriore më 14 prill me një sulm të ARBiH në një fshat të kontrolluar nga HVO jashtë Konjic. HVO u përgjigj duke pushtuar tre fshatra në verilindje të Jabllanicës. Më 16 prill, 15 civilë kroatë dhe 7 robër u vranë nga ARBiH në fshatin Trusinë, në veri të Jabllanicës. Betejat e Konjiçit dhe Jabllanicës zgjatën deri në maj, ku ARBiH mori kontrollin e plotë të dy qyteteve dhe fshatrave më të vegjël aty pranë.

Nga mesi i prillit, Mostari ishte bërë një qytet i ndarë me pjesën perëndimore me shumicë kroate të dominuar nga HVO, dhe pjesën lindore me shumicë boshnjake të dominuar nga ARBiH. Beteja e Mostarit filloi më 9 maj kur pjesët lindore dhe perëndimore të qytetit u vunë nën zjarr artilerie. Pasuan beteja të ashpra në rrugë, të cilat, pavarësisht armëpushimit të nënshkruar më 13 maj nga Milivoj Petković dhe Sefer Halilović, vazhduan deri më 21 maj. HVO krijoi kampe burgu në Dretelj pranë Çapljinës dhe në Heliodrom, ndërsa ARBiH formoi kampe burgu në Potoci dhe në një shkollë në Mostarin lindor. Beteja u rinovua më 30 qershor. ARBiH siguroi afrimet veriore për në Mostar dhe pjesën lindore të qytetit, por përparimi i tyre në jug u zmbraps nga HVO.

Ofensiva qershor-korrik

Në javën e parë të qershorit, ARBiH sulmoi selinë e HVO në qytetin e Travnik dhe njësitë e HVO të pozicionuara në vijën e frontit kundër VRS. Pas tre ditë luftimesh në rrugë, forcat më të mëdha të HVO-së u mundën, me mijëra civilë dhe ushtarë kroatë që u larguan në territorin e afërt të kontrolluar nga serbët pasi u shkëputën nga pozicionet e mbajtura të HVO-së. Ofensiva e ARBiH vazhdoi në lindje të Travnikut për të siguruar rrugën për në Zenicë, e cila u arrit deri më 14 qershor. Më 8 qershor, 24 civilë dhe robër kroatë u vranë nga muxhahidët pranë fshatit Bikoshi.

Një zhvillim i ngjashëm ndodhi në Novi Travnik. Më 9 qershor, ARBiH sulmoi njësitë HVO të pozicionuara në lindje të qytetit, përballë VRS në Donji Vakuf dhe të nesërmen pasuan luftime të rënda në Novi Travnik. Deri më 15 qershor, ARBiH siguroi zonën në veriperëndim të qytetit, ndërsa HVO mbajti pjesën verilindore të komunës dhe qytetin e Novi Travnik. Beteja vazhdoi në korrik me vetëm ndryshime të vogla në vijat e frontit.

HVO në qytetin e Kakanj u pushtua në mes të qershorit dhe rreth 13–15,000 refugjatë kroatë u larguan në Kiseljak dhe Varesh. Në enklavën e Kiseljakut, HVO ndaloi një sulm në Kreshevë, por humbi Fojnicën më 3 korrik. Më 24 qershor, Beteja e Zhepçes filloi që përfundoi me një disfatë të ARBiH-së më 30 qershor. Në fund të korrikut ARBiH mori kontrollin e Bugojnos, duke çuar në largimin e 15,000 kroatëve. Një kamp burgu u krijua në stadiumin e futbollit të qytetit, ku u dërguan rreth 800 kroatë.

Në fillim të shtatorit, ARBiH nisi një operacion të njohur si Operacioni Neretva '93 kundër HVO-së në Hercegovinë dhe Bosnjën qendrore, në një front të gjatë 200 km. Ishte një nga ofensivat e tyre më të mëdha në 1993. ARBiH zgjeroi territorin e saj në perëndim të Jabllanicës dhe siguroi rrugën për në Mostarin lindor, ndërsa HVO mbajti zonën e Prozorit dhe siguroi forcat e saj prapa në Mostarin perëndimor. Gjatë natës së 8/9 shtatorit, të paktën 13 civilë kroatë u vranë nga ARBiH në masakrën e Grabovicës. 29 civilë kroatë dhe një rob u vranë në masakrën e Uzdolit më 14 shtator.

Më 23 tetor, 37 boshnjakë u vranë nga HVO në masakrën e Stupni Do. Masakra u përdor si një justifikim për një sulm të ARBiH në enklavën e Vareshit të mbajtur nga HVO në fillim të nëntorit. Civilët dhe ushtarët kroatë e braktisën Vareshin më 3 nëntor dhe ikën në Kiseljak. ARBiH hyri në Varesh të nesërmen, i cili u plaçkit pas kapjes.

Maj–qershor 1993 Zgjerimi i Zonave të Sigurta të OKB-së

Në përpjekje për të mbrojtur civilët, roli i UNPROFOR-it u zgjerua më tej në maj 1993 për të mbrojtur "strehët e sigurta" që Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara kishte shpallur rreth Sarajevës, Gorazhdës, Srebrenicës, Tuzlës, Žepës dhe Bihaqit në Rezolutën 824 të 6 majit 1993. Më 4 qershor 1993, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 836 që autorizon përdorimin e forcës nga UNPROFOR-i në mbrojtjen e zonave të sigurta. Më 15 qershor 1993, operacioni Garda e mprehtë, një bllokadë detare në Detin Adriatik nga NATO dhe Bashkimi Evropian Perëndimor, filloi dhe vazhdoi derisa u hoq më 18 qershor 1996 me përfundimin e embargos së armëve të OKB-së.

HVO dhe ARBiH vazhduan të luftojnë krah për krah kundër VRS-së në disa zona të Bosnje dhe Hercegovinës, duke përfshirë xhepin e Bihaqit, Posavinën e Bosnjës dhe zonën e Tešanj. Pavarësisht nga disa armiqësi, një brigadë HVO prej rreth 1,500 ushtarësh luftoi gjithashtu së bashku me ARBiH në Sarajevë. Në zona të tjera ku aleanca u shemb, VRS herë pas here bashkëpunoi me HVO dhe ARBiH, duke ndjekur një politikë lokale balancuese dhe duke u bërë aleate me palën më të dobët.

1994

Dëbimet e detyruara të boshnjakëve nga territoret e kontrolluara nga serbët dhe kriza e refugjatëve që rezultoi, vazhduan të përshkallëzohen. Mijëra njerëz po largoheshin me autobus nga Bosnja çdo muaj, të kërcënuar për arsye fetare. Si rezultat, Kroacia u tensionua nga 500,000 refugjatë dhe në mesin e vitit 1994 autoritetet kroate ndaluan hyrjen në një grup prej 462 refugjatësh që iknin nga Bosnja veriore, duke detyruar UNPROFOR-in të improvizonte strehim për ta. Midis 30 marsit dhe 23 prillit 1994, serbët filluan një tjetër ofensivë të madhe kundër qytetit me objektivin kryesor të pushtimit të Gorazhdes. Më 9 prill 1994, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, duke përmendur Rezolutën e Sigurisë 836, kërcënoi me sulme ajrore mbi forcat serbe që po sulmonin enklavën e Gorazhdes. Për dy ditët në vijim, avionët e NATO-s kryen sulme ajrore kundër tankeve dhe postave serbe. Megjithatë, këto sulme bënë pak për të ndaluar Ushtrinë dërrmuese Serbe të Bosnjës. Ushtria Serbe e Bosnjës rrethoi 150 ushtarë të UNPROFOR-it peng në Gorazhde. Duke ditur se Gorazhde do të bjerë nëse nuk do të kishte ndonjë ndërhyrje të huaj, NATO u lëshoi një ultimatum serbëve dhe serbët u detyruan të binden. Në kushtet e ultimatumit, serbët duhej të tërhiqnin të gjitha milicitë në 3km nga qyteti deri më 23 prill 1994 dhe të gjithë artilerinë dhe mjetet e blinduara të tyre 20km nga qyteti deri më 26 prill 1994. VRS u pajtua.

Masakra e Markales

Më 5 shkurt 1994 Sarajeva pësoi sulmin e saj më vdekjeprurës të të gjithë rrethimit me masakrën e parë të Markales, kur një predhë mortaja 120 milimetra ra në qendër të tregut të mbushur me njerëz, duke vrarë 68 njerëz dhe duke plagosur 144 të tjerë. Më 6 shkurt, Sekretari i OKB-së Gjenerali Boutros Boutros-Ghali i kërkoi zyrtarisht NATO-s të konfirmonte se kërkesat e ardhshme për sulme ajrore do të kryheshin menjëherë.

Më 9 shkurt 1994, NATO autorizoi Komandantin e Forcave Aleate në Evropën Jugore (CINCSOUTH), admiralin amerikan Jeremy Boorda, për të nisur sulme ajrore - me kërkesë të OKB-së - kundër pozicioneve të artilerisë dhe mortajave në ose rreth Sarajevës të përcaktuara nga UNPROFOR si përgjegjës. për sulme kundër objektivave civile. Vetëm Greqia nuk arriti të mbështeste përdorimin e sulmeve ajrore, por nuk vuri veton ndaj propozimit.

NATO gjithashtu lëshoi një ultimatum për serbët e Bosnjës duke kërkuar heqjen e armëve të rënda rreth Sarajevës deri në mesnatën e 20-21 shkurtit, ose ata do të përballeshin me sulme ajrore. Më 12 shkurt, Sarajeva shijoi ditën e parë pa viktima që nga prilli 1992. Heqja në shkallë të gjerë e armëve të rënda serbo-boshnjake filloi më 17 shkurt 1994.

Marrëveshja e Uashingtonit

Lufta kroato-boshnjake përfundoi me nënshkrimin e një marrëveshjeje armëpushimi midis shefit të shtabit të HVO, gjeneral Ante Roso, dhe shefit të shtabit të ARBiH, gjeneral Rasim Delić, më 23 shkurt 1994 në Zagreb. Marrëveshja hyri në fuqi më 25 shkurt. Një marrëveshje paqeje e njohur si Marrëveshja e Uashingtonit, e ndërmjetësuar nga SHBA, u përfundua më 2 mars nga përfaqësuesit e Republikës së Bosnje dhe Hercegovinës, Kroacisë dhe Herceg-Bosnjës. Marrëveshja u nënshkrua më 18 mars 1994 në Uashington. Sipas kësaj marrëveshjeje, territori i kombinuar i mbajtur nga HVO dhe ARBiH u nda në kantone autonome brenda Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës. Tugjman dhe Izetbegoviç nënshkruan gjithashtu një marrëveshje paraprake për një konfederatë ndërmjet Kroacisë dhe Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës. Aleanca kroato-boshnjake u rinovua, megjithëse çështjet që i ndanin nuk u zgjidhën.

Përpjekja e parë ushtarake e koordinuar midis HVO dhe ARBiH pas Marrëveshjes së Uashingtonit ishte avancimi drejt Kupresit, i cili u rimor nga VRS më 3 nëntor 1994. Më 29 nëntor, HV dhe HVO nisën Operacionin Dimri '94 në Bosnjën jugperëndimore. Pas një muaji luftimesh, forcat kroate kishin marrë rreth 200 kilometra katrorë (77 milje katrorë) të territorit të mbajtur nga VRS dhe kërcënuan drejtpërdrejt rrugën kryesore të furnizimit midis Republika Srpska dhe Knin, kryeqyteti i Republikës së Krajinës Serbe. Objektivi kryesor i lehtësimit të presionit mbi xhepin e Bihaqit nuk u arrit, megjithëse ARBiH zmbrapsi sulmet e VRS në enklavë.

UNPROFOR dhe NATO

NATO u përfshi në mënyrë aktive kur avionët e saj rrëzuan katër avionë serbë mbi Bosnjën qendrore më 28 shkurt 1994 për shkelje të zonës së ndalim-fluturimit të OKB-së. Më 12 mars 1994, Forca Mbrojtëse e Kombeve të Bashkuara (UNPROFOR) bëri kërkesën e saj të parë për mbështetje ajrore të NATO-s, por mbështetja e ngushtë ajrore nuk u vendos, për shkak të një sërë vonesash të lidhura me procesin e miratimit. Më 20 mars, një kolonë ndihmash me pajisje mjekësore dhe mjekë arriti në Maglaj, një qytet me 100,000 banorë, i cili ishte nën rrethim që nga maji 1993 dhe kishte mbijetuar nga furnizimet ushqimore të hedhura nga avionët amerikanë. Një kolonë e dytë më 23 mars u rrëmbye dhe u plaçkit.

Më 10–11 prill 1994, UNPROFOR bëri thirrje për sulme ajrore për të mbrojtur zonën e sigurt të Gorazhdës, duke rezultuar në bombardimin e një poste komanduese ushtarake serbe pranë Gorazhdës nga dy avionë amerikanë F-16. Kjo ishte hera e parë në historinë e NATO-s që kishte kryer sulme ajrore. Si hakmarrje, serbët morën peng 150 pjesëtarë të personelit të OKB-së më 14 prill. Më 15 prill, linjat e qeverisë boshnjake rreth Gorazhdes u prishën dhe më 16 prill një anije britanike detare u qëllua mbi Gorazhde nga forcat serbe.

Rreth datës 29 prill 1994, një kontingjent danez (Nordbat 2) në detyrë paqeruajtëse në Bosnje, si pjesë e batalionit nordik të UNPROFOR-it të vendosur në Tuzla, u zu në pritë kur përpiqej të çlironte një post vëzhgimi suedez (Tango 2) që ishte nën zjarr të rëndë të artilerisë. Brigada e serbëve të Bosnjës Šekovici në fshatin Kalesija. Prita u shpërnda kur forcat e OKB-së u kundërpërgjigjën me zjarr të fortë në atë që do të njihej si Operacioni Bøllebank.

Më 12 maj, Senati i SHBA miratoi S. 2042, të prezantuar nga senatori Bob Dole, për të hequr në mënyrë të njëanshme embargon e armëve kundër boshnjakëve, por ai u hodh poshtë nga Presidenti Clinton. Më 5 tetor 1994, Pub. L. 103–337 u nënshkrua nga Presidenti dhe deklaroi se nëse serbët e Bosnjës nuk e kishin pranuar propozimin e Grupit të Kontaktit deri më 15 tetor, Presidenti duhet të paraqesë një propozim të Këshillit të Sigurimit të OKB-së për t'i dhënë fund embargos së armëve, dhe se nëse ai nuk miratohet nga Më 15 nëntor, vetëm fondet e kërkuara nga të gjithë anëtarët e OKB-së sipas Rezolutës 713 mund të përdoren për të zbatuar embargon, e cila në mënyrë efektive do t'i jepte fund embargos. Më 12–13 nëntor, SHBA hoqi në mënyrë të njëanshme embargon e armëve kundër qeverisë së Bosnjës.

Më 5 gusht, me kërkesë të UNPROFOR-it, avionët e NATO-s sulmuan një objektiv brenda Zonës së Përjashtimit të Sarajevës pasi armët u kapën nga serbët e Bosnjës nga një vend grumbullimi i armëve pranë Sarajevës. Më 22 shtator 1994, avioni i NATO-s kreu një sulm ajror kundër një tanku serb të Bosnjës me kërkesë të UNPROFOR-it. Operacioni Amanda ishte një mision i UNPROFOR-it i udhëhequr nga trupat paqeruajtëse daneze, me qëllim të rikuperimit të një posti vëzhgimi pranë Gradaçacit, Bosnjë dhe Hercegovinë, më 25 tetor 1994.

Më 19 nëntor 1994, Këshilli i Atlantikut të Veriut miratoi zgjerimin e mbështetjes së ngushtë ajrore për Kroacinë për mbrojtjen e forcave të OKB-së në atë vend. Avionët e NATO-s sulmuan aeroportin e Udbinës në Kroacinë e kontrolluar nga serbët më 21 nëntor, në përgjigje të sulmeve të nisura nga ai aeroport kundër objektivave në zonën e Bihacit të Bosnje-Hercegovinës. Më 23 nëntor, pas sulmeve të nisura nga një lokacion raketash tokë-ajër në jug të Otokës (Bosnja dhe Hercegovina veriperëndimore) ndaj dy avionëve të NATO-s, u kryen sulme ajrore kundër radarëve të mbrojtjes ajrore në atë zonë.

1995

Më 25 maj 1995, NATO bombardoi pozicionet e VRS në Pale për shkak të dështimit të tyre për të kthyer armët e rënda. VRS më pas bombardoi të gjitha zonat e sigurta, përfshirë Tuzlën. Rreth 70 civilë u vranë dhe 150 u plagosën. Gjatë prillit dhe qershorit, forcat kroate kryen dy ofensiva të njohura si Kërcimi 1 dhe Kërcimi 2. Me këto ofensiva, ata siguruan pjesën e mbetur të Luginës së Livnos dhe kërcënuan qytetin Bosansko Grahovo të mbajtur nga VRS.

Më 11 korrik 1995, forcat e Ushtrisë së Republikës Srpska (VRS) nën gjeneralin Ratko Mladić pushtuan "zonën e sigurt" të OKB-së të Srebrenicës në Bosnjën lindore ku më shumë se 8,000 burra u vranë në masakrën e Srebrenicës (shumica e grave u dëbuan në territorin boshnjak- ). Forca Mbrojtëse e Kombeve të Bashkuara (UNPROFOR), e përfaqësuar në terren nga një kontingjent prej 400 trupash paqeruajtëse holandeze, Dutchbat, nuk arriti të parandalonte kapjen e qytetit nga VRS dhe masakrën pasuese. ICTY e cilësoi këtë ngjarje si gjenocid në rastin Krstiq. Më 25 korrik 1995, serbët filluan "Operacionin Stupçanica 95" për të pushtuar "zonën e dytë të sigurt" të OKB-së, Zhepa. UNPROFOR dërgoi vetëm 79 paqeruajtës ukrainas në Zhepa.

Në përputhje me Marrëveshjen e Splitit të nënshkruar midis Tuxhmanit dhe Izetbegoviçit më 22 korrik, në Bosnjën perëndimore u zhvillua një ofensivë e përbashkët ushtarake nga HV dhe HVO e koduar Operacioni Vera '95. Forcat HV-HVO fituan kontrollin e Glamoçit dhe Bosansko Grahovo dhe izoluan Kninin nga Republika Srpska. Më 4 gusht, HV nisi Operacionin Stuhia që shpërbëu në mënyrë efektive Republikën e Krajinës Serbe. Me këtë, aleanca boshnjako-kroate mori iniciativën në luftë, duke marrë një pjesë të madhe të Bosnjës perëndimore nga VRS në disa operacione në shtator dhe tetor. Në Novi Grad, forcat kroate nisën Operacionin Una, i cili filloi më 18 shtator 1995, kur HV kaloi lumin Una dhe hyri në Bosnje. Në vitin 2006, autoritetet kroate filluan të hetojnë pretendimet për krime lufte të kryera gjatë këtij operacioni, veçanërisht për vrasjen e 40 civilëve në zonën e Bosanska Dubica nga trupat e Batalionit të Parë të Brigadës së 2-të të Gardës.

HV-HVO siguroi mbi 2,500 kilometra katrorë (970 milje katror) territor gjatë Operacionit Mistral 2, duke përfshirë qytetet Jajce, Shipovë dhe Drvar. Në të njëjtën kohë, ARBiH angazhoi VRS më në veri në Operacionin Sana dhe pushtoi disa qytete, duke përfshirë Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Kljuç dhe Sanski Most. Një kundërofensivë e VRS kundër ARBiH në Bosnjën perëndimore filloi më 23/24 shtator. Brenda dy javësh VRS ishte në afërsi të qytetit të Kljuçit. ARBiH kërkoi ndihmën kroate dhe më 8 tetor HV-HVO nisi Operacionin Lëvizja Jugore nën komandën e përgjithshme të gjeneralmajorit të HV Ante Gotovina. VRS humbi qytetin e Mrkonjić Grad, ndërsa njësitë HVO erdhën brenda 25 kilometrave (16 milje) në jug të Banja Lukës.

Më 28 gusht, një sulm me mortaja VRS në tregun e Sarajevës Markale vrau 43 njerëz. Në përgjigje të masakrës së dytë të Markales, më 30 gusht, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s njoftoi fillimin e Operacionit të Forcave të Qëllimshme, sulme ajrore të përhapura kundër pozicioneve serbe të Bosnjës të mbështetur nga sulmet artilerie të forcave të reagimit të shpejtë të UNPROFOR-it. Më 14 shtator 1995, sulmet ajrore të NATO-s u pezulluan për të lejuar zbatimin e një marrëveshjeje me serbët e Bosnjës për tërheqjen e armëve të rënda nga rrethi i Sarajevës. Dymbëdhjetë ditë më vonë, më 26 shtator, në qytetin e Nju Jorkut u arrit një marrëveshje e parimeve të mëtejshme themelore për një marrëveshje paqeje ndërmjet ministrave të jashtëm të Bosnjë-Hercegovinës, Kroacisë dhe RFJ-së. Një armëpushim 60-ditor hyri në fuqi më 12 tetor dhe më 1 nëntor filluan bisedimet e paqes në Dejton, Ohajo. Lufta përfundoi me Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit të nënshkruar më 21 nëntor 1995; versioni përfundimtar i marrëveshjes së paqes u nënshkrua më 14 dhjetor 1995 në Paris.

Pas Marrëveshjes së Dejtonit, një Forcë Zbatuese e udhëhequr nga NATO (IFOR) u vendos në Bosnje-Hercegovinë. Kjo njësi prej 80,000 personash, u dislokua me qëllim të zbatimit të paqes, si dhe detyrave të tjera si ofrimi i mbështetjes për ndihmën humanitare dhe politike, rindërtimi, sigurimi i mbështetjes për civilët e zhvendosur për t'u kthyer në shtëpitë e tyre, grumbullimi i armëve dhe minave dhe të pashpërthyera. pastrimin e zonave të prekura me armë.

Llogaritja e numrit të vdekjeve që rezultojnë nga konflikti ka qenë subjekt i një debati të konsiderueshëm, tejet të politizuar, ndonjëherë "të shkrirë me narrativa për viktimat", nga elitat politike të grupeve të ndryshme. Përllogaritjet e numrit të përgjithshëm të viktimave variojnë nga 25,000 në 329,000. Variacionet janë pjesërisht rezultat i përdorimit të përkufizimeve jokonsistente se kush mund të konsiderohet viktima e luftës, pasi disa kërkime llogaritën vetëm viktima të drejtpërdrejta të veprimtarisë ushtarake, ndërsa kërkime të tjera përfshinin ata që vdiqën nga uria, të ftohtit, sëmundjet ose kushte të tjera lufte. Mbinumërimi i hershëm ishte gjithashtu rezultat i shumë viktimave që ishin futur në listat civile dhe ushtarake, sepse një koordinim i vogël sistematik i atyre listave ndodhi në kushte lufte. Numri i të vdekurve fillimisht u vlerësua në rreth 200,000 në vitin 1994 nga Cherif Bassiouni, kreu i komisionit të ekspertëve të OKB-së që hetonte krimet e luftës.

Prof. Steven L. Burg dhe Prof. Paul S. Shoup, duke shkruar në vitin 1999, vëzhguan për shifrat e hershme të larta:

Shifra prej 200,000 (ose më shumë) të vdekur, të plagosur dhe të zhdukur është cituar shpesh në raportet e mediave për luftën në Bosnje deri në vitin 1994. Buletini i tetorit 1995 i Institutit Boshnjak për Shëndetin Publik të Komitetit të Republikës për Shëndetin dhe Mirëqenien Sociale shifrat i dhanë si 146.340 të vrarë dhe 174.914 të plagosur në territorin nën kontrollin e ushtrisë boshnjake. Mustafa Imamovic dha një shifër prej 144,248 të vdekur (përfshirë ata që vdiqën nga uria ose ekspozimi), kryesisht myslimanë. Kryqi i Kuq dhe UNHCR-ja, sipas njohurive tona, nuk kanë dhënë të dhëna për numrin e personave të vrarë dhe të plagosur gjatë luftës. Një memorandum i paklasifikuar i CIA-s i nëntorit 1995 vlerësoi 156,500 vdekje civile në vend (të gjitha, përveç 10,000 prej tyre në territoret e kontrolluara nga myslimanët ose kroatët), duke mos përfshirë 8,000 deri në 10,000 të zhdukur në atë kohë nga enklavat e Srebrenicës dhe Zepës. Kjo shifër për vdekjet e civilëve tejkaloi shumë vlerësimin në të njëjtin raport prej 81,500 trupash të vrarë (45,000 qeveria boshnjake; 6,500 kroatë boshnjakë dhe 30,000 serbë të Bosnjës).

Shifrat e RDC

Në qershor 2007, Qendra e Kërkimit dhe Dokumentacionit me bazë në Sarajevë botoi kërkime të gjera mbi vdekjet e luftës në Bosnje, e quajtur gjithashtu Libri Boshnjak i të Vdekurve, një bazë të dhënash që fillimisht zbuloi një minimum prej 97,207 emrash të qytetarëve të Bosnjës dhe Hercegovinës të konfirmuar si të vrarë ose të zhdukur. gjatë luftës së viteve 1992-1995. Kreu i Njësisë Demografike të gjykatës së OKB-së për krimet e luftës, Ewa Tabeau, e ka quajtur atë "bazën e të dhënave më të madhe ekzistuese për viktimat e luftës në Bosnje" dhe konsiderohet si tregimi më autoritar i humbjeve njerëzore në luftën në Bosnje. Më shumë se 240,000 të dhëna u mblodhën, u kontrolluan, u krahasuan dhe u vlerësuan nga një ekip ndërkombëtar ekspertësh për të prodhuar listën e vitit 2007 me 97,207 emrat e viktimave.

Shifrat e RDC 2007 deklaruan se këto ishin shifra të konfirmuara dhe se disa mijëra raste ishin ende duke u shqyrtuar. Të gjitha shifrat e RDC besohet të jenë një nënnumërim i lehtë pasi metodologjia e tyre varet nga një anëtar i familjes që ka mbijetuar për të raportuar të afërmin e zhdukur, megjithëse nënnumërimi nuk mendohet të jetë statistikisht i rëndësishëm. Të paktën 30 përqind e viktimave të konfirmuara civile boshnjake në vitin 2007 ishin gra dhe fëmijë.

RDC publikoi përditësime periodike të shifrave të saj deri në qershor 2012, kur publikoi raportin përfundimtar. Shifrat e vitit 2012 regjistruan gjithsej 101,040 të vdekur ose të zhdukur, nga të cilët 61.4 për qind ishin boshnjakë, 24.7 për qind ishin serbë, 8.3 për qind ishin kroatë dhe më pak se 1 për qind ishin të etnive të tjera, me 5 për qind të tjerë, përkatësia etnike e të cilëve nuk u deklarua.

Vdekjet civile u përcaktuan si 38,239, që përfaqësonin 37.9 për qind të totalit të vdekjeve. Boshnjakët përbënin 81.3 përqind të atyre vdekjeve civile, krahasuar me serbët 10.9 përqind dhe kroatët 6.5 përqind. Për më tepër, përqindja e viktimave civile është një minimum absolut sepse statusi i 5100 viktimave ishte i pavendosur dhe sepse të afërmit kishin regjistruar të dashurit e tyre të vdekur si viktima ushtarake për të marrë përfitimet financiare të veteranit ose për arsye "nderi".

Si RDC ashtu edhe njësia demografike e TPNJ-së aplikuan teknika statistikore për të identifikuar dyfishimin e mundshëm të shkaktuar nga një viktimë e caktuar duke u regjistruar në lista të shumta primare, dhe dokumentet origjinale më pas kontrollohen me dorë për të vlerësuar dyfishimin.

Rreth 30 kategori informacioni ekzistonin brenda bazës së të dhënave për çdo regjistrim individual, duke përfshirë informacionin bazë personal, vendin dhe datën e vdekjes dhe, në rastin e ushtarëve, njësinë ushtarake të cilës i përkiste individi. Kjo ka lejuar që databaza të paraqesë vdekjet sipas gjinisë, njësisë ushtarake, vitit dhe rajonit të vdekjes, përveç përkatësisë etnike dhe "statusit në luftë" (civil ose ushtar). Kategoria që synonte të përshkruante se cili formacion ushtarak shkaktoi vdekjen e secilës viktimë ishte më e paplota dhe u konsiderua e papërdorshme.

Shifrat e ICTY

Hulumtimi i kryer në vitin 2010 për Zyrën e Prokurorëve në Tribunalin e Hagës, të kryesuar nga Ewa Tabeau, vuri në dukje gabimet në shifrat e mëparshme dhe llogariti numrin minimal të viktimave si 89,186, me një shifër të mundshme prej rreth 104,732. Tabeau vuri në dukje se numrat nuk duhet të ngatërrohen me "kush vrau kë", sepse, për shembull, shumë serbë u vranë nga ushtria serbe gjatë bombardimeve të Sarajevës, Tuzlës dhe qyteteve të tjera shumë-etnike. Autorët e këtij raporti thanë se numri aktual i vdekjeve mund të jetë pak më i lartë.

Këto shifra nuk bazoheshin vetëm në "vdekje në betejë", por përfshinin vdekje aksidentale që ndodhnin në kushte beteje dhe akte të dhunës masive. Në mënyrë të veçantë u përjashtuan "rritja e vdekshmërisë pa dhunë" dhe "rritja e dhunës kriminale dhe e paorganizuar". Në mënyrë të ngjashme "vdekjet ushtarake" përfshinin vdekjet luftarake dhe jo luftarake.

Statistika të tjera

Nuk ka statistika që kanë të bëjnë në mënyrë specifike me viktimat e konfliktit kroato-boshnjak sipas linjave etnike. Megjithatë, sipas të dhënave të RDC-së për humbjet njerëzore në rajone, në Bosnjën Qendrore 62 përqind e 10,448 vdekjeve të dokumentuara ishin boshnjakë, ndërsa kroatët përbënin 24 përqind dhe serbët 13 përqind. Komunat Gornji Vakuf dhe Bugojno ndodhen gjeografikisht në Bosnjën Qendrore (e njohur si rajoni Gornje Povrbasje), por vdekjet e dokumentuara të rajonit prej 1,337 janë përfshirë në statistikat rajonale të Vrbas. Përafërsisht 70–80 për qind e viktimave nga Gornje Povrbasje ishin boshnjakë. Në rajonin e lumit Neretva, nga 6717 viktima, 54 për qind ishin boshnjakë, 24 për qind serbë dhe 21 për qind kroatë. Viktimat në ato rajone ishin kryesisht, por jo ekskluzivisht, pasojë e konfliktit kroato-boshnjak.

Sipas OKB-së, pati 167 vdekje në mesin e personelit të UNPROFOR-it gjatë mandatit të forcës, nga shkurti 1992 deri në mars 1995. Nga ata që vdiqën, tre ishin vëzhgues ushtarakë, 159 ishin personel tjetër ushtarak, një ishte një anëtar i civilëve policia, dy ishin staf civil ndërkombëtar dhe dy ishin staf vendor.

Në një deklaratë në shtator 2008 drejtuar Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, Haris Silajdžić tha se "Sipas të dhënave të KNKK-së, 200,000 njerëz u vranë, 12,000 prej tyre fëmijë, deri në 50,000 gra u përdhunuan dhe 2.2 milion u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre. Ky ishte një gjenocid dhe sociocid i vërtetë”. Megjithatë, Silajdžić dhe të tjerët janë kritikuar për rritjen e numrit të viktimave për të tërhequr mbështetjen ndërkombëtare. Një libër i KNKK-së i botuar në vitin 2010 citon numrin total të vrarë në të gjitha Luftërat Ballkanike në vitet 1990 si "rreth 140,000 njerëz".

Shumë nga 34,700 personat që u raportuan të zhdukur gjatë luftës në Bosnje mbeten të pagjetur. Në vitin 2012 Amnesty raportoi se fati i rreth 10,500 njerëzve, shumica e të cilëve ishin myslimanë boshnjakë, mbeti i panjohur. Trupat e viktimave janë ende duke u zbuluar dy dekada më vonë. Në korrik 2014, eshtrat e 284 viktimave, të zbuluara nga varri masiv i Tomashicës pranë qytetit të Prijedorit, u varrosën në një ceremoni masive në qytetin veriperëndimor të Kozaracit, ku morën pjesë të afërm.

UNCHR deklaroi se konflikti në Bosnje dhe Hercegovinë detyroi më shumë se 2.2 milionë njerëz të largoheshin nga shtëpitë e tyre, duke e bërë atë zhvendosjen më të madhe të njerëzve në Evropë që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore.

Sipas një raporti të përpiluar nga OKB-ja dhe i kryesuar nga M. Cherif Bassiouni, ndërsa të gjitha palët kryen krime lufte gjatë konfliktit, forcat serbe ishin përgjegjëse për nëntëdhjetë për qind të tyre, ndërsa forcat kroate ishin përgjegjëse për gjashtë për qind dhe forcat boshnjake katër. për qind. Raporti u bëri jehonë konkluzioneve të publikuara nga një vlerësim i Agjencisë Qendrore të Inteligjencës në vitin 1995. Në tetor 2019, një e treta e akuzave për krime lufte të ngritura nga prokuroria shtetërore e Bosnjës gjatë vitit u transferuan në gjykata të niveleve më të ulëta, gjë që shkaktoi kritika ndaj prokurorëve.

Spastrimi etnik

Spastrimi etnik ishte një fenomen i zakonshëm në luftë. Një numër i madh i muslimanëve boshnjakë (boshnjakëve) dhe kroatëve të Bosnjës u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre ose u dëbuan nga Ushtria e Republika Srpska dhe paraushtarakët serbë. Kjo përfshinte frikësimin, dëbimin me forcë ose vrasjen e grupit etnik të padëshiruar, si dhe shkatërrimin e objekteve të kultit, varrezave dhe ndërtesave kulturore dhe historike të atij grupi etnik. Për shkak të kësaj, dhjetëra mijëra u vranë, nga një deri në 1.3 milion u dëbuan ose u zhvendosën me forcë, dhe 12,000 deri në 20,000 gra u përdhunuan. Akademikët Matjaž Klemenčič dhe Mitja Žagar argumentojnë se: "Idetë e politikanëve etnikë nacionalistë që Bosnja dhe Hercegovina të riorganizohej në territore kombëtare homogjene kërkonin në mënyrë të pashmangshme ndarjen e territoreve etnikisht të përziera në pjesët e tyre serbe, kroate dhe myslimane". Sipas vendimeve dhe aktakuzave të shumta të ICTY-së, forcat serbe dhe kroate kryen spastrim etnik të territoreve të tyre për të krijuar shtete etnikisht të pastra (Republika Srpska dhe Herzeg-Bosnja). Forcat serbe kryen gjenocidin e Srebrenicës në fund të luftës. Agjencia Qendrore e Inteligjencës pretendoi, në një raport të vitit 1995, se forcat serbe të Bosnjës ishin përgjegjëse për 90 për qind të spastrimit etnik të kryer gjatë konfliktit.

Bazuar në provat e sulmeve të shumta të HVO-së, Dhoma Gjyqësore e ICTY-së përfundoi në rastin Kordiç dhe Čerkez se deri në prill 1993 udhëheqja kroate kishte konceptuar dhe ekzekutuar një plan ose plan të përbashkët për spastrimin etnik të boshnjakëve nga Lugina e Lashvës në Bosnjën Qendrore. Dario Kordiq, si lider politik lokal, u konstatua se ishte planifikuesi dhe nxitësi i këtij plani.

Edhe pse relativisht të rralla, ka pasur edhe raste të forcave boshnjake që detyronin grupet e tjera etnike të iknin gjatë luftës. Kishte gjithashtu raste sporadike të boshnjakëve dhe kroatëve që kryenin mizori kundër serbëve etnikë.

Gjenocidi

Një gjyq u zhvillua përpara Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, pas një padie të vitit 1993 nga Bosnja dhe Hercegovina kundër Serbisë dhe Malit të Zi që pretendonte gjenocid. Vendimi i GJND-së i 26 shkurtit 2007 përcaktoi në mënyrë indirekte natyrën e luftës si ndërkombëtare, megjithëse e pastronte Serbinë nga përgjegjësia e drejtpërdrejtë për gjenocidin e kryer nga forcat e Republika Srpska. Megjithatë, GJND-ja arriti në përfundimin se Serbia dështoi në parandalimin e gjenocidit të kryer nga forcat serbe dhe nuk arriti t'i ndëshkojë përgjegjësit dhe t'i sjellë ata para drejtësisë. Një telegram i dërguar në Shtëpinë e Bardhë më 8 shkurt 1994 dhe i shkruar nga ambasadori i SHBA-së në Kroaci, Peter W. Galbraith, thoshte se gjenocid po ndodhte. Telegrami përmendte "granatimet dhe të shtënat e vazhdueshme dhe pa dallim" të Sarajevës nga Ushtria Popullore Jugosllave e Karaxhiçit; ngacmimi i grupeve minoritare në Bosnjën Veriore "në përpjekje për t'i detyruar ata të largohen"; dhe përdorimi i të burgosurve "për të bërë punë të rrezikshme në vijën e parë" si dëshmi se po kryhej gjenocid. Në vitin 2005, Kongresi i Shteteve të Bashkuara miratoi një rezolutë që deklaronte se "politikat serbe të agresionit dhe spastrimit etnik përmbushin termat që përcaktojnë gjenocidin".

Pavarësisht dëshmive të shumë llojeve të krimeve të luftës të kryera njëkohësisht nga forca të ndryshme serbe në pjesë të ndryshme të Bosnjës dhe Hercegovinës, veçanërisht në Bijeljina, Sarajevë, Prijedor, Zvornik, Banja Luka, Vishegrad dhe Foçë, gjyqtarët vendosën se kriteret për gjenocid me Synimi specifik (dolus specialis) për të shkatërruar myslimanët boshnjakë u arrit vetëm në Srebrenicë ose Bosnjën Lindore në vitin 1995.

Gjykata arriti në përfundimin se krimet e kryera gjatë luftës së viteve 1992-1995, mund të përbëjnë krime kundër njerëzimit sipas ligjit ndërkombëtar, por që këto akte, në vetvete, nuk përbëjnë gjenocid në vetvete. Gjykata vendosi më tej se, pas shpalljes së pavarësisë së Malit të Zi në maj 2006, Serbia ishte e vetmja palë e paditur në këtë rast, por se "çdo përgjegjësi për ngjarjet e kaluara përfshinte në kohën përkatëse shtetin e përbërë të Serbisë dhe Malit të Zi".

Përdhunimet

Rreth 12,000–50,000 gra u përdhunuan, shumica prej tyre myslimane boshnjake, shumica e rasteve të kryera nga forcat serbe. Ky është referuar si "përdhunim masiv", veçanërisht në lidhje me përdorimin e koordinuar të përdhunimit si armë lufte nga anëtarët e VRS-së dhe policisë serbe të Bosnjës. Për herë të parë në historinë gjyqësore, Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) deklaroi se "përdhunimi sistematik" dhe "skllavërimi seksual" në kohë lufte ishte një krim kundër njerëzimit, i dyti vetëm pas krimit të luftës të gjenocidit. Përdhunimi ishte më sistematik në Bosnjën Lindore (p.sh. gjatë fushatave në Foça dhe Vishegrad), dhe në Grbavicë gjatë rrethimit të Sarajevës. Gratë dhe vajzat mbaheshin në qendra të ndryshme paraburgimi, ku u duhej të jetonin në kushte të patolerueshme johigjienike dhe u keqtrajtuan në shumë mënyra, duke përfshirë edhe përdhunimet e përsëritura. Një shembull famëkeq ishte “Shtëpia e Karamanit” në Foçë. Komplikimet e zakonshme midis grave dhe vajzave të mbijetuara përfshijnë çrregullime psikologjike, gjinekologjike dhe të tjera fizike, si dhe shtatzënitë e padëshiruara dhe sëmundjet seksualisht të transmetueshme.

Ndjekjet penale dhe procedimet ligjore

Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) u krijua në vitin 1993 si një organ i OKB-së për të ndjekur penalisht krimet e luftës të kryera gjatë luftërave në ish-Jugosllavi dhe për të gjykuar autorët e tyre. Gjykata është një gjykatë ad hoc e cila ndodhet në Hagë, Holandë.

Sipas ekspertëve ligjorë, që nga fillimi i vitit 2008, 45 serbë, 12 kroatë dhe 4 boshnjakë u dënuan për krime lufte nga ICTY në lidhje me luftërat ballkanike të viteve 1990. Si serbët ashtu edhe kroatët u paditën dhe u dënuan për krime sistematike të luftës (ndërmarrje e përbashkët kriminale), ndërsa boshnjakët u paditën dhe u dënuan për krime individuale. Shumica e udhëheqjes serbe të Bosnjës gjatë kohës së luftës – Biljana Plavshiq, Momçilo Krajišnik, Radoslav Brđanin dhe Dushko Tadiq – u paditën dhe u gjykuan fajtorë për krime lufte dhe spastrim etnik.

Ish-presidenti i Republikës Srpska Radovan Karaxhiq u mbajt në gjyq dhe u dënua me burgim të përjetshëm për krime, përfshirë krime kundër njerëzimit dhe gjenocid. Ratko Mlladiq u gjykua gjithashtu nga ICTY, i akuzuar për krime në lidhje me rrethimin e Sarajevës dhe masakrën e Srebrenicës. Mlladiq u shpall fajtor dhe u dënua gjithashtu me burgim të përjetshëm nga Haga në nëntor 2017. Udhëheqësi paraushtarak Vojislav Šešelj ishte në gjyq nga viti 2007 deri në 2018, i akuzuar si pjesë e një sipërmarrjeje të përbashkët kriminale për spastrimin etnik të zonave të mëdha të Bosnje-Hercegovinës nga jo -Serbët. Presidenti serb Slobodan Millosheviç u akuzua për krime lufte në lidhje me luftën në Bosnje, duke përfshirë shkelje të rënda të Konventave të Gjenevës, krime kundër njerëzimit dhe gjenocid, por vdiq në vitin 2006 para se të përfundonte gjyqi.

Pas vdekjes së Alija Izetbegoviç, Haga zbuloi se një hetim i ICTY-së për Izetbegoviç ishte në zhvillim e sipër, i cili përfundoi me vdekjen e tij. Boshnjakët që u dënuan ose u gjykuan për krime lufte përfshijnë Rasim Deliq, shefin e shtabit të Ushtrisë së Bosnjë dhe Hercegovinës, i cili u dënua me tre vjet burgim më 15 shtator 2008 për dështimin e tij për të parandaluar anëtarët e muxhahidëve boshnjakë të Bosnjës. ushtria nga kryerja e krimeve kundër civilëve të kapur dhe luftëtarëve të armikut. Enver Hadžihasanović, një gjeneral i Ushtrisë së Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës, u dënua me 3.5 vjet për autoritet mbi aktet e vrasjeve dhe shkatërrimit të qëllimshëm në Bosnjën Qendrore. Hazim Delić ishte zëvendëskomandanti boshnjak i kampit të burgut Čelebići, i cili ndalonte civilët serbë. Ai u dënua me 18 vjet nga Dhoma e Apelit e ICTY-së më 8 prill 2003 për vrasje dhe torturim të të burgosurve dhe për përdhunim të dy grave serbe. Komandanti boshnjak Sefer Haliloviç u akuzua për një akuzë për shkelje të ligjeve dhe zakoneve të luftës në bazë të përgjegjësisë penale superiore për incidentet gjatë Operacionit Neretva '93 dhe u shpall i pafajshëm. Serbët kanë akuzuar autoritetet e Sarajevës për praktikimin e drejtësisë selektive duke i ndjekur në mënyrë aktive serbët duke injoruar ose minimizuar krimet e luftës boshnjake.

Dario Kordiq, lideri politik i kroatëve në Bosnjën Qendrore, u dënua për krime kundër njerëzimit në Bosnjën Qendrore, pra spastrim etnik dhe u dënua me 25 vjet burg. Më 29 maj 2013, në një aktgjykim të shkallës së parë, ICTY e dënoi Prliqin me 25 vjet burg. Gjykata dënoi gjithashtu pesë udhëheqës të tjerë të kohës së luftës në gjyqin e përbashkët: ministrin e mbrojtjes të Herceg-Bosnjës Bruno Stojiq (20 vjeç), oficerët ushtarakë Slobodan Praljak (20 vjeç) dhe Milivoj Petkoviç (20 vjeç), komandantin e policisë ushtarake Valentin Ćorić (20 vjeç). vjet), dhe kreu i shkëmbimeve të të burgosurve dhe objekteve të paraburgimit Berislav Pushiq (10 vjet). Dhoma vendosi, me shumicë, me kundërshtuesin e gjyqtarit kryesues Jean-Claude Antonetti, se ata morën pjesë në një sipërmarrje të përbashkët kriminale (NPK) kundër popullsisë jo-kroate të Bosnjë-Hercegovinës dhe se NPK përfshinte presidentin kroat Franjo Tuxhman, Ministri i Mbrojtjes Gojko Shušak dhe gjenerali Janko Bobetko. Megjithatë, më 19 korrik 2016, Dhoma e Apelit në këtë rast njoftoi se "Dhoma Gjyqësore nuk bëri gjetje të qarta në lidhje me pjesëmarrjen e [Tudjman, Shushakut dhe Bobetkos] në NPK dhe nuk i gjeti [ata] fajtorë për ndonjë krim".

Gjenocidi në Srebrenicë është krimi më i rëndë i luftës për të cilin është dënuar çdo serb. Krimet kundër njerëzimit janë krimi më i rëndë i luftës për të cilin është dënuar çdo boshnjak apo kroat.

Pajtimi

Më 6 dhjetor 2004, presidenti serb Boris Tadiq kërkoi falje në Bosnjë dhe Hercegovinë për të gjithë ata që pësuan krime të kryera në emër të popullit serb.

Presidenti i Kroacisë Ivo Josipoviç kërkoi falje në prill 2010 për rolin e vendit të tij në Luftën e Bosnjës. Presidenti i atëhershëm i Bosnje dhe Hercegovinës, Haris Silajdžić nga ana e tij vlerësoi marrëdhëniet me Kroacinë, vërejtje që bien fare në kundërshtim me kritikat e tij të ashpra ndaj Serbisë një ditë më parë. “Më vjen thellësisht keq që Republika e Kroacisë ka kontribuar në vuajtjet e njerëzve dhe ndarjet që na rëndojnë ende sot”, tha Josipović në parlamentin e Bosnje-Hercegovinës.

Më 31 mars 2010, parlamenti serb miratoi një deklaratë "duke dënuar me termat më të ashpër krimin e kryer në korrik 1995 kundër popullsisë boshnjake të Srebrenicës" dhe duke u kërkuar falje familjeve të viktimave, e para e këtij lloji në rajon. Nisma për të miratuar një rezolutë erdhi nga presidenti Boris Tadiq, i cili e shtyu atë edhe pse çështja ishte politikisht e diskutueshme. Në të kaluarën, vetëm grupet e të drejtave të njeriut dhe partitë jo-nacionaliste e kishin mbështetur një masë të tillë.

Luftë civile apo një luftë agresioni

Për shkak të përfshirjes së Kroacisë dhe Serbisë, ka pasur një debat të gjatë nëse konflikti ishte një luftë civile apo një luftë agresioni ndaj Bosnjës nga shtetet fqinje. Akademikët Steven Burg dhe Paul Shoup argumentojnë se:

Që në fillim, natyra e luftës në Bosnje-Hercegovinë ishte subjekt i interpretimeve kontradiktore. Këto ishin të rrënjosura jo vetëm në fakte objektive në terren, por edhe në interesat politike të atyre që i artikulonin.

Nga njëra anë, lufta mund të shihet si "një rast i qartë i luftës civile - domethënë i luftës së brendshme midis grupeve që nuk janë në gjendje të bien dakord për marrëveshjet për ndarjen e pushtetit". David Campbell është kritik ndaj narrativave rreth "luftës civile", të cilat ai argumenton se shpesh përfshijnë atë që ai e quan "nivelim moral", në të cilin të gjitha palët "thuhen se janë njëlloj fajtore për mizoritë" dhe "theksojnë frikën e besueshme serbe si një arsyetim për veprimet e tyre”.

Në ndryshim nga shpjegimi i luftës civile, boshnjakët, shumë kroatë, politikanë perëndimorë dhe organizata të të drejtave të njeriut pohuan se lufta ishte një luftë e agresionit serb dhe kroat bazuar në marrëveshjet e Karagjorgjevës dhe Gracit, ndërsa serbët shpesh e konsideronin atë një luftë civile.

Serbët e Bosnjës dhe kroatët e Bosnjës gëzonin mbështetje të konsiderueshme politike dhe ushtarake nga Serbia dhe Kroacia, dhe vendimi për t'i dhënë Bosnjës njohjen diplomatike kishte gjithashtu implikime për interpretimin ndërkombëtar të konfliktit. Siç thonë Burg dhe Shoup:

Nga këndvështrimi i diplomacisë dhe ligjit ndërkombëtar...vendimi ndërkombëtar për të njohur pavarësinë e Bosnjë-Hercegovinës dhe për t'i dhënë anëtarësimin e saj në Kombet e Bashkuara dha një bazë për përcaktimin e luftës si një rast agresioni të jashtëm nga Serbia dhe Kroacia. Në lidhje me Serbinë, mund të thuhet më tej se ushtria serbe e Bosnjës ishte nën komandën de facto të ushtrisë jugosllave dhe për këtë arsye ishte një instrument i agresionit të jashtëm. Në lidhje me Kroacinë, forcat e rregullta të ushtrisë kroate shkelën integritetin territorial të Bosnje-Hercegovinës, duke dhënë prova të mëtejshme në mbështetje të pikëpamjes se ky ishte një rast agresioni.

Sumantra Bose, ndërkohë, argumenton se është e mundur të karakterizohet Lufta e Bosnjës si një luftë civile, pa pajtuar domosdoshmërisht me narrativën e nacionalistëve serbë dhe kroatë. Ai thekson se ndërsa "të gjitha episodet e dhunës së rëndë janë ndezur nga ngjarje dhe forca 'të jashtme', edhe shoqëria lokale ka qenë thellësisht e implikuar në atë dhunë" dhe për këtë arsye argumenton se "ka relativisht më kuptim të merret parasysh konflikti i viteve 1992-95 në Bosnja si një 'luftë civile' – megjithëse padyshim me një dimension jetik që është territorialisht i jashtëm ndaj Bosnjës”. Në rastet që përfshinin Dushko Tadiqin dhe Zdravko Muçiqin, ICTY arriti në përfundimin se konflikti midis Bosnjë-Hercegovinës dhe Republikës Federale të Jugosllavisë ishte një konflikt ndërkombëtar:

Për sa i përket periudhës materiale të këtij rasti (1992), forcat e armatosura të Republika Srpska do të konsideroheshin se vepronin nën kontrollin e përgjithshëm dhe në emër të RFJ-së (Republika Federale e Jugosllavisë). Prandaj, edhe pas 19 majit 1992, konflikti i armatosur në Bosnje dhe Hercegovinë ndërmjet serbëve të Bosnjës dhe autoriteteve qendrore të Bosnjë-Hercegovinës duhet të klasifikohet si një konflikt i armatosur ndërkombëtar.

Në mënyrë të ngjashme, në rastet që përfshijnë Ivica Rajiq, Tihomir Blaškić dhe Dario Kordić, ICTY arriti në përfundimin se konflikti midis Bosnje-Hercegovinës dhe Kroacisë ishte gjithashtu një konflikt ndërkombëtar:

Për qëllimet e zbatimit të dispozitave të shkeljeve të rënda të Konventës IV të Gjenevës, veprimi ushtarak domethënës dhe i vazhdueshëm nga forcat e armatosura të Kroacisë në mbështetje të kroatëve të Bosnjës kundër forcave të qeverisë boshnjake në territorin e kësaj të fundit ishte mjaftueshëm për ta shndërruar konfliktin e brendshëm ndërmjet kroatëve të Bosnjës dhe qeverisë së Bosnjës në një konflikt ndërkombëtar.

Në vitin 2010, komandanti boshnjak Ejup Ganić u arrestua në Londër me një kërkesë serbe për ekstradim për krime të dyshuara lufte. Gjykatësi Timothy Workman vendosi që Ganić të lirohet pasi vendosi se kërkesa e Serbisë ishte "e motivuar politikisht". Në vendimin e tij, ai e karakterizoi Luftën e Bosnjës si një konflikt të armatosur ndërkombëtar pasi Bosnja kishte shpallur pavarësinë më 3 mars 1992.

Akademiku Mary Kaldor argumenton se Lufta e Bosnjës është një shembull i asaj që ajo i quan luftëra të reja, të cilat nuk janë as civile dhe as ndërshtetërore, por kombinojnë elementë të të dyjave.

Lufta etnike

Në Miti i Luftës Etnike: Serbia dhe Kroacia në vitet 1990, profesori i Kolegjit të Itakës V.P. Gagnon sfidon besimin e pranuar gjerësisht në Perëndim se Lufta e Bosnjës (dhe luftërat e tjera jugosllave) ishin një produkt i urrejtjes etnike midis fraksioneve ndërluftuese. Gagnon argumenton se luftërat u shkaktuan nga elitat politike të etur për pushtet që i rezistuan liberalizimit dhe demokratizimit politik dhe ekonomik, jo nga njerëzit e zakonshëm. Në kundërshtimin e vlerësimit të përbashkët nga akademikët, politikanët dhe gazetarët perëndimorë për një luftë etnike dhe të Ballkanit si një rajon antitetik me vlerat perëndimore, Gagnon përmend shkallën e lartë të martesave të përziera, përqindjen e lartë të rezistuesve, rezistencën ndaj lëvizjeve nacionaliste dhe pikëpamjet e favorshme për marrëdhëniet ndëretnike në sondazhet e kryera në fund të viteve 1980 në Jugosllavi, mes faktorëve të tjerë.

Filma

Lufta e Bosnjës është përshkruar në një sërë filmash, duke përfshirë filma të Hollivudit, si Partia e Gjuetisë, ku Richard Gere luan rolin e gazetarit Simon Hunt në përpjekjen e tij për të kapur të dyshuarin për krime lufte dhe ish-presidentin serb të Bosnjës, Radovan Karaxhiç; Behind Enemy Lines, bazuar në incidentin e Mrkonjić Grad, tregon për një pilot të rrëzuar të marinës amerikane, i cili zbulon një masakër ndërsa ishte në arrati nga trupat serbe që e duan atë të vdekur; Paqebërësi, me aktorë George Clooney dhe Nicole Kidman, është një histori për një kolonel të ushtrisë amerikane dhe një ekspert bërthamor të Shtëpisë së Bardhë që hetojnë armët e vjedhura bërthamore ruse të marra nga një diplomat jugosllav i nxitur nga hakmarrja, Dushan Gavrić.

In the Land of Blood and Honey, është një film amerikan i vitit 2011, shkruar, prodhuar dhe drejtuar nga Angelina Jolie; filmi ishte debutimi regjisorial i Jolie dhe ai përshkruan një histori dashurie të vendosur kundër përdhunimit masiv të grave muslimane në Luftën e Bosnjës. Filmi spanjoll/italian i vitit 2013 Twice Born, me rolin kryesor të Penélope Cruz, bazuar në një libër nga Margaret Mazzantini. Ai tregon historinë e një nëne që sjell djalin e saj adoleshent në Sarajevë, ku babai i tij vdiq në konfliktin në Bosnje vite më parë.

Filmat britanikë përfshijnë Mirë se vini në Sarajevë, për jetën e Sarajevanëve gjatë rrethimit. Filmi boshnjako-britanik "Njerëz të bukur" me regji të Jasmin Dizdar portretizon takimin midis familjeve angleze dhe refugjatëve boshnjakë të ardhur në kulmin e Luftës në Bosnje. Filmi u nderua me çmimin Un Certain Regard në Festivalin e Kanës 1999. Filmi spanjoll Territorio Comanche tregon historinë e një ekipi televiziv spanjoll gjatë rrethimit të Sarajevës. Filmi polak Demons of War (1998), i vendosur gjatë konfliktit në Bosnje, portretizon një grup ushtarësh polakë në IFOR, të cilët ndihmojnë një çift gazetarësh të gjurmuar nga një kryekomandant vendas, krimet e të cilit i kishin regjistruar.

Filmi No Man's Land i regjisorit boshnjak Danis Tanović fitoi çmimet e filmit më të mirë të huaj në Academy Awards 2001 dhe Golden Globes 2002. Filmi boshnjak Grbavica, për jetën e një nëne beqare në Sarajevën bashkëkohore pas përdhunimit sistematik të grave boshnjake nga trupat serbe gjatë luftës, fitoi Ariun e Artë në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Berlin.

Filmi Remake i vitit 2003, i drejtuar nga regjisori boshnjak Dino Mustafić dhe shkruar nga Zlatko Topçiq, ndjek babanë Ahmed dhe djalin Tarik Karaga gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe Rrethimit të Sarajevës. Ai u shfaq premierë në Festivalin e 32-të Ndërkombëtar të Filmit në Roterdam. Filmi i vitit 2010 Të braktisurit, me regji të Adis Bakraç dhe me shkrim nga Zlatko Topçiç, tregon historinë e një djali nga një shtëpi për fëmijë të braktisur, i cili përpiqet të gjejë të vërtetën për origjinën e tij, duke u nënkuptuar se ai është fëmija i një përdhunimi. Filmi u shfaq premierë në Festivalin e 45-të Ndërkombëtar të Filmit në Karlovy Vary.

Filmi i vitit 1997 Rrethi i përsosur, me regji nga regjisori boshnjak Ademir Kenović, tregon historinë e dy djemve gjatë Rrethimit të Sarajevës dhe u nderua me çmimin François Chalais në Festivalin e Kanës 1997.

Filmi i vitit 1998 Shpëtimtari, me protagonist Dennis Quaid tregon historinë e një mercenari të thekur në Legjionin e të Huajve, i cili fillon të gjejë njerëzimin e tij kur përballet me mizoritë gjatë luftimeve në Bosnje.

Pretty Village, Pretty Flame me regji të regjisorit serb Srđan Dragojević, paraqet një rrëfim të zymtë por me humor të errët të Luftës së Bosnjës. Filmi serb Jeta është një mrekulli, i prodhuar nga Emir Kusturica, përshkruan romancën e një kujdestari të stacionit serb të Paqësorit dhe një gruaje të re boshnjake muslimane që iu besua atij si peng në kontekstin e përleshjeve kufitare boshnjako-serbe; u nominua në Festivalin e Kanës 2004.

Filma të shkurtër si Në emër të djalit, për një baba që vret djalin e tij gjatë Luftës së Bosnjës dhe 10 Minutes, i cili bën kontrast 10 minutash nga jeta e një turisti japonez në Romë me një familje boshnjake gjatë luftës. Filmi u vlerësua për filmin më të mirë të shkurtër të vitit 2002 nga Akademia Evropiane e Filmit.

Një numër filmash perëndimor e bënë konfliktin boshnjak sfondin e tregimeve të tyre – disa prej tyre përfshijnë Avenger, bazuar në romanin e Frederick Forsyth, në të cilin një mercenar gjurmon një kryekomandant serb përgjegjës për krimet e luftës, dhe The Peacemaker, në të cilin një burrë jugosllav emocionalisht të shkatërruar nga humbjet e komploteve të luftës për t'u hakmarrë ndaj Kombeve të Bashkuara duke shpërthyer një bombë bërthamore në Nju Jork. The Whistleblower tregon historinë e vërtetë të Kathryn Bolkovac, një paqeruajtëse e OKB-së që zbuloi një skandal të trafikimit të qenieve njerëzore që përfshin Kombet e Bashkuara në Bosnjën e pasluftës. Shot Through the Heart është një film televiziv i vitit 1998, me regji nga David Attwood, i shfaqur në BBC dhe HBO në 1998, i cili mbulon Rrethimin e Sarajevës gjatë Luftës në Bosnje nga këndvështrimi i dy gjuajtësve jugosllavë të nivelit olimpik, njëri prej të cilëve bëhet snajper.

Quo Vadis, Aida? është një film boshnjak i vitit 2020, shkruar dhe drejtuar nga Jasmila Žbanić, për Aidën, një përkthyese e OKB-së, e cila përpiqet të shpëtojë familjen e saj pasi Ushtria e Republika Srpska merr qytetin e Srebrenicës menjëherë para masakrës së Srebrenicës.

Seriale dramatike

Seriali televiziv britanik i vlerësuar me çmime, Warriors, u transmetua në BBC One në vitin 1999. Tregon historinë e një grupi paqeruajtëssh britanikë gjatë spastrimit etnik të Luginës së Lašvës. Shumë nga ngjarjet e luftës u përshkruan në serialin dramatik pakistanez, Alpha Bravo Charlie, shkruar dhe drejtuar nga Shoaib Mansoor në 1998. Prodhuar nga Ndër-Services Public Relations (ISPR), seriali tregoi disa ngjarje aktive në fushën e betejës dhe përfshirjen e Pakistanit personeli ushtarak në misionet paqeruajtëse të OKB-së. Alpha Bravo Charlie u prezantua në Korporatën e Televizionit të Pakistanit (PTV).

Dokumentarë

Një seri dokumentarësh e BBC-së, Vdekja e Jugosllavisë, mbulon rënien e Jugosllavisë nga rrënjët e konfliktit në vitet 1980 deri në luftërat dhe marrëveshjet e paqes pasuese, dhe një libër i BBC-së u botua me të njëjtin titull. Dokumentarë të tjerë përfshijnë Bosna të Bernard-Henri Lévy! për rezistencën boshnjake kundër trupave të pajisura mirë serbe në fillim të luftës; dokumentari slloven Tunel upanja (Një tunel i shpresës) për tunelin e Sarajevës i ndërtuar nga qytetarët e rrethuar të Sarajevës për të lidhur Sarajevën me territorin e qeverisë boshnjake; dhe dokumentari britanik A Cry from the Grave për masakrën e Srebrenicës. Mrekullia në Bosnjë është një film dokumentar i vitit 1995, i xhiruar me rastin e tre vjetorit të Ushtrisë së Republikës së Bosnjë-Hercegovinës; u shfaq premierë në Festivalin e Filmit në Kanë 1995 dhe fitoi Çmimin Special. Lufta e Bosnjës është një fokus qendror në The Diplomat, një dokumentar për karrierën e Richard Holbrooke. Jugosllavia: Lufta e shmangshme (1999) shikon kontekstin më të gjerë të luftërave civile në ish-Jugosllavi. "Scream for Me Sarajevo" është një dokumentar i vitit 2017 (drejtuar nga Tarik Hodzic) për një koncert të luajtur nga Bruce Dickinson (këngëtari kryesor i një grupi rock anglez Iron Maiden) dhe grupi i tij Skunkworks, në Sarajevë, në fund të vitit 1994, gjatë rrethimit. .

Libra

Sarajevo Blues i Semezdin Mehmedinović-it dhe Sarajevo Marlboro i Miljenko Jergović-it janë ndër librat më të njohur të shkruar gjatë luftës në Bosnje. Ditari i Zlatës është një ditar i botuar i mbajtur nga një vajzë e re, Zlata Filipović, i cili tregon jetën e saj në Sarajevë nga viti 1991 deri në 1993. Për shkak të ditarit, ajo nganjëherë quhet "Ana Frank e Sarajevës". Lista e Bosnjës nga Kenan Trebincevic dhe Susan Shapiro kronikën e luftës përmes syve të një refugjati boshnjak që kthehej në shtëpi për herë të parë pas 18 vitesh në Nju Jork.

Vepra të tjera rreth luftës përfshijnë:

• Luftëtarët e Bosnjës: Të jetosh në vijën e frontit, nga majori Vaughan Kent-Payne është një përshkrim i operacioneve të OKB-së në Bosnje, shkruar nga një oficer këmbësorie i Ushtrisë Britanike, i cili ishte i vendosur në Vitez, Bosnja Qendrore për shtatë muaj në 1993.
• Synimet e nevojshme (nga Eve Ensler)
• Luftëtarët e Dimrit – Në të gjithë Bosnjën me PBI nga Les Howard, një rrëfim faktik nga një këmbësor i Territorit Britanik i cili doli vullnetar për të shërbyer si paqeruajtës i OKB-së në fazat e fundit të luftës dhe gjatë fazave të para të Marrëveshjes së Paqes të Dejtonit të udhëhequr nga NATO.
• Pretty Birds, nga Scott Simon, përshkruan një vajzë adoleshente në Sarajevë, dikur basketbolliste në ekipin e saj të shkollës së mesme, e cila bëhet snajperiste.
• Celisti i Sarajevës, nga Steven Galloway, është një roman që ndjek tregimet e katër njerëzve që jetonin në Sarajevë gjatë luftës.
• Jeta është shumë e shkurtër për të falur, shkruar në 2005 nga Len Biser, ndjek përpjekjet e tre njerëzve që bashkohen për të vrarë Karaxhiçin për të ndaluar mizoritë serbe.
• Fools Rush In, shkruar nga Bill Carter, tregon historinë e një njeriu që ndihmoi në sjelljen e U2 në një koncert historik në Sarajevë.
• E keqja nuk jeton këtu, nga Daoud Sarhandi dhe Alina Boboc, paraqet 180 postera të krijuar nga artisti boshnjak që suvatuan muret gjatë luftës.
• Hakmarrësi nga Frederick Forsyth.
• Hotel Sarajevo nga Jack Kersh.
• Top je bio vreo nga Vladimir Kecmanović, një histori e një djali serb të Bosnjës në pjesën e Sarajevës të mbajtur nga forcat myslimane boshnjake gjatë Rrethimit të Sarajevës.
• I Bog je zaplakao nad Bosnom (Dhe Zoti qau për Bosnjën), shkruar nga Momir Krsmanović, është një përshkrim i luftës që fokusohet kryesisht në krimet e kryera nga muslimanët.
• Zona e Sigurt Goražde është një roman grafik nga Joe Sacco për luftën në Bosnjën lindore.
• Dampyr është një libër komik italian, i krijuar nga Mauro Boselli dhe Maurizio Colombo dhe i botuar në Itali nga Sergio Bonelli Editore për Harlan Draka, gjysmë njeri, gjysmë vampir, i cili u bën luftë forcave të shumëanshme të së Keqes. Dy episodet e para ndodhen në Bosnje dhe Hercegovinë (#1 Il figlio del Diavolo) d.m.th. në Sarajevë (#2 La stirpe della note) gjatë Luftës së Bosnjës.
• Mirupafshim Sarajevë – Një histori e vërtetë e guximit, dashurisë dhe mbijetesës nga Atka Reid dhe Hana Schofield dhe botuar në vitin 2011, është historia e dy motrave nga Sarajeva dhe përvojat e tyre të veçanta të luftës.
• Love Thy Neighbor: A Story of War (nga Peter Maas), botuar në 1997 është rrëfimi i tij si reporter në kulmin e Luftës së Bosnjës.
• My War Gone By, I Miss It So nga Anthony Loyd është një kujtim i kohës që Loyd kaloi duke mbuluar konfliktin si fotoreporter dhe shkrimtar.
• Pepperdogs, një roman i vitit 2004 nga Bing West, përmban një ekip zbulimi të Forcave të Marinës së Shteteve të Bashkuara të kapur mes palëve gjatë përpjekjeve paqeruajtëse të NATO-s.

Muzikë

"Miss Sarajeva" e U2, për luftën në Bosnje, shfaq Bono dhe Luciano Pavarotti. Këngët e tjera përfshijnë "Pure Massacre" nga Silverchair,< "Bosnia" nga Cranberries, "Sarajevo" nga UHF, "Sva bol svijeta" nga Fazla, "Nad trupem Jugosławii" nga grupi punk rock polak KSU dhe të tjera. Koncepti i albumit Dead Winter Dead nga Savatage tregon një histori të vendosur gjatë Luftës së Bosnjës.

Filmi Remake i vitit 2003, i drejtuar nga regjisori boshnjak Dino Mustafić dhe shkruar nga Zlatko Topçiq, ndjek babanë Ahmed dhe djalin Tarik Karaga gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe Rrethimit të Sarajevës. Ai u shfaq premierë në Festivalin e 32-të Ndërkombëtar të Filmit në Roterdam.

Libri i autorit kanadez Steven Galloway "The Cellist of Sarajevo" ndjek tre personazhe që jetojnë gjatë rrethimit dhe ndikimet që ai ka mbi ta.

Grupi amerikan i rockut Jackopierce shkroi këngën "Anderson's Luck" nga albumi i tyre Weather bazuar në rrethimin, duke përshkruar jetën e një çifti që përpiqej të mbijetonte në Sarajevë, në kontrast me familjen e këngëtarit, duke parë me siguri ngjarjet që shpaloseshin në televizion.

Video lojëra

Videoloja 2014 This War of Mine u frymëzua nga kushtet e këqija të jetesës dhe mizoritë e kohës së luftës që duruan civilët boshnjakë gjatë Rrethimit të Sarajevës, ku lojtari kontrollon një grup civilësh të mbijetuar në një shtëpi të dëmtuar të improvizuar.

• Gjenocidi i Srebrenicës
• Luftërat në Jugosllavi

• Lufta Dhjetë Ditëshe
• Lufta kroate për pavarësi
• Lufta e Kosovës

• Bartos, Otomar J.; Wehr, Paul (2002). Using Conflict Theory. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79446-6.
• Bethlehem, Daniel; Weller, Marc (1997). The Yugoslav Crisis in International Law. Cambridge University Press. ISBN 9780521463041.
• Bjarnason, Magnus (2001). The War and War-games in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995: The Main Events, Disagreements and Arguments, Resulting in a "de Facto" Divided Country. M. Bjarnason. ISBN 978-9979-60-669-7.
• Bose, Sumantra (2002). Bosnia After Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-585-5.
• Bose, Sumantra (2009). Contested Lands. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02856-2.
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (2015). Ethnic Conflict and International Intervention: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990-93. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-47101-1.
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (bot. 2nd). M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-3189-3.
• Caspersen, Nina (2010). Contested Nationalism: Serb Elite Rivalry in Croatia and Bosnia in the 1990s. Berghahn Books. ISBN 978-1-84545-791-4.
• Central Intelligence Agency (1993). Combatant Forces in the Former Yugoslavia (PDF). Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 2013-10-14. Marrë më 2016-02-27.
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 1. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 2. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
• Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-13985-175-6.
• Donia, Robert J. (2006). Sarajevo: A Biography. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-11557-0.
• Finlan, Alastair (2004). The Collapse of Yugoslavia 1991–1999. Osprey Publishing. ISBN 9781841768052. Marrë më 16 shkurt 2013.
• Forsythe, David P. (2009). Encyclopedia of Human Rights. Vëll. 1. Oxford University Press. ISBN 9780195334029. Marrë më 4 maj 2013.
• Hall, Richard C. ed. War in the Balkans: An Encyclopedic History from the Fall of the Ottoman Empire to the Breakup of Yugoslavia (2014)
• Gagnon, V.P. Jr. (2006). The Myth of Ethnic War: Serbia and Croatia in the 1990s. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-80147-291-6.
• Hammond, Philip (2007). Framing Post-Cold War Conflicts: The Media and International Intervention. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7696-1.
• Harris, Paul (1995). Cry Bosnia. Canongate. ISBN 978-0-86241-564-8.
• Hoff, Lee Ann (2009). Violence and Abuse Issues: Cross-Cultural Perspectives for Health and Social Services. Routledge. ISBN 9780203875629. Marrë më 18 shkurt 2013.
• Lukic, Reneo; Lynch, Allen (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. SIPRI, Oxford University Press. ISBN 9780198292005.
• Malcolm, Noel (1995). Povijest Bosne: kratki pregled [Bosnia: A Short History]. Erasmus Gilda. ISBN 9783895470820.
• Mulaj, Klejda (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-state Building and Provision of In/security in Twentieth-century Balkans. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1782-8.
• Wood, Elisabeth J. (2013). Miranda A.H Horvath, Jessica Woodhams (red.). Handbook on the Study of Multiple Perpetrator Rape: A multidisciplinary response to an international problem. Routledge. ISBN 978-0-415-50044-9.
• Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics since 1989. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-48750-4.
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
• Why Bosnia? Writings on the Balkan War. Stony Creek, CT: The Pamphleteer's Press, Inc. 1993. ISBN 978-0-9630587-9-9.
• Rogel, Carole (1998). The Breakup of Yugoslavia and the War in Bosnia. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-29918-6.
• Schindler, John R. (2007). Unholy Terror: Bosnia, Al-Qa'ida, and the Rise of Global Jihad. New York City: Zenith Press. ISBN 9780760330036.
• Shrader, Charles R. (2003). The Muslim-Croat Civil War in Central Bosnia: A Military History, 1992–1994. College Station, Texas: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-261-4.
• Tanner, Marcus (2001). Croatia: A Nation Forged in War. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09125-0.
• Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-533343-5.
• Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995. LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-8258-6347-0.
• Hoare, Marko Attila (2004). How Bosnia Armed. Saqi Books. ISBN 978-0863564512.
• Broz, Svetlana (2004). Good People in an Evil Time. Ethnographies of the Present. ISBN 978-1590510612.
• Lowery, Zoe; Ching, Jacqueline (2016). The Bosnian War and Ethnic Cleansing. Rosen Young Adult. ISBN 978-1499463040.
• Cushman, Thomas; Mestrovic, Stjepan (1996). This Time We Knew: Western Responses to Genocide in Bosnia. New York University Press. ISBN 978-0814715352.
• Bartrop, Paul R. (2016). Bosnian Genocide: The Essential Reference Guide. Greenwood Press. ISBN 9781440838682.
• Donia, Robert J.; Fine, John V. A. (1994). Bosnia-Hercegovina: A Tradition Betrayed. C. Hurst & Co (Publishers) Ltd. ISBN 978-1850652113.
• Toal, Gerard; Dahlman, Carl (2011). Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal. OUP USA. ISBN 978-0199730360.
• Cekic, Smail (2005). The Aggression Against the Republic of Bosnia and Herzegovina: Planning, Preparation, Execution, Books I-II. Institute for the Research of Crimes Against Humanity and International Law. ISBN 978-9958740220.
• Magas, Branka (2001). The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991-1995. Routledge. ISBN 978-0714682013.
• Phillips, R. Cody (2005). Bosnia-Herzegovina. Government Printing Office. ISBN 9780160876141.
• Seybolt, Taylor B. (2007). Humanitarian Military Intervention: The Conditions for Success and Failure. Oxford University Press. ISBN 9780199252435.
• Totten, Samuel (2017). Genocide at the Millennium. London: Routledge. ISBN 9781351517836.