Gjerasim Qiriazi: Edukator shqipëtar

Me prejardhje nga fshati Tërnovë, u lind në një familje ortodokse në Manastir më 18 tetor 1858, asokohe qendër vilajeti në Perandorinë Osmane. Ndoqi shkollën greke deri trembëdhjetë vjeç, pastaj hyri çirak tek një këpucar. Shtëpia ku ishin vendosur familja e tij ishte përballë shtëpisë që kishin marrë me qira disa misionarë protestantët. Misionarët shfrytëzuan në të mirë të punës së tyre djaloshin poliglot, i dhanë disa leksione dhe më vonë e dërguan në seminarin protestant të Samokovit në Bullgari, ku u diplomua më 1882. U kthye në vendlindje dhe nisi veprimtarinë ungjillore si misionar protestant, promovoi shqipen si gjuhë predikimi, prodhoi dhe përhapi tekste të shkruara në shqip, i ndikuar falë miqësisë me tre misionarë protestantë amerikanë të ardhur në Shqipëri në 18 tetor 1873.

Në 15 nëntor 1884, gjatë udhëtimit si misionar nga Manastiri për në Korçë, Gjerasim Qiriazi u mor peng nga çeta e Shahin Matrakut dhe u mbajt në kushte të rënda për 6 muaj, derisa erdhën florinjtë për pengmarrësit. Përvojën e rëndë si i marrë peng, Gjerasimi e përshkruan në një seri artikujsh të revistës "Sunday at Home", të botuara në vitet 1893-94 në anglisht dhe ribotuar pas vdekjes së tij si libër Captured by Brigands ("Pengu i kaçakëve" në shqip), në Londër nga Religious Tract Society, 1901 (ribotuar në 2016, IAPS, ISBN 9780993424885), duke bërë një analizë të ndierë dhe të paanshme, edhe të arsyeve dhe gjendjes së mjeruar, që i shtyjnë kaçakët të ndjekin një jetë të tillë.

Martohet me Athina Mikelidhin, vajzën e pastorit të kishës protestante të Selanikut, Stavri Mikelidhi. Nga martesa e tyre lindi Stefani, djali i vetëm i Gjerasimit. Bashkëshortja e tij vdes disa muaj pas lindjes së djalit më 24 dhjetor 1891. Djali i tij Stefani vdes më 1959 në SHBA duke lënë 6 fëmijë pas.

Më 1878 Gjerasimi fillon studimet biblike në Kolegjin Teologjik Amerikan në Samokov në Bullgari. I kryen ato dhe i përfundon me rezultate të larta më 1882. Në të njëjtin vit bëhet pastor praktikant i një kishe protestante në Bullgari. Më 1883 ftohet për të marrë pjesë në Komitetin e Huaj Protestant në Turqi dhe caktohet si ungjilltari i shqiptarëve. Më 14 maj 1883 transferohet në Korçë e fillon të shkruajë himnet e para në shqip, ku bëhet edhe përgjegjës për shpërndarjen e ungjillit në shqip. Më 8 qershor 1884 mbajti shërbesën në shqip në kishën ungjillore të Selanikut dhe më 22 qershor mban shërbesën ne gjuhën shqipe në kishën ungjillore të Manastirit. Më 1887 fillon të japë mësim në shkollën e parë shqipe në Korçë. Dëshira e tij për t'u dhuruar shqiptarëve sa më shumë literaturë shqipe e shtyn që më 1888 te përkthejë e të botojë Ungjillin e Mateut, një vit më vonë me sygjerim të mikut të tij Naim Frashëri filloi që të përgatiste transkriptimin për botimin e pesë librave të parë të Biblës si tekste shkollore. Po në vitin 1889, merr ndihma dhe përkrahje nga shoqëritë shqiptare jashtë atdheut: nga Nikolla Naço, Pandeli Sotiri, Abdyl Frashëri, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Mihal Grameno, Kristo Dako etj. Të dielën e 11 majit 1890, mbahet shërbesa e parë publike protestante në Korçë, ku morën pjesë mbi 400 persona. Gjerasimi atë ditë predikoi nga kapitulli i katërt i ungjillit sipas Gjonit. Në mars të vitit 1891 së bashku me Sevastinë, Gjerasimi përgatit planin dhe projektin për hapjen e Shkollës së Vajzave dhe Shkollën e të Dielës në Korçë. Për shkak të aktivitetit të tij atdhetar e rilindas e mbrojtës i gjuhës shqipe, 2 tetor 1892 Kisha Ortodokse Lindore lëshon mallkimin e saj kundër Gjerasimit duke e shkishëruar. Një fat të tille patën shumë rilindas shqiptarë të asaj kohe si Petro Nini Luarasi, Naum Veqilharxhi, Kostandin Kristoforidhi etj.

Më 14 nentor 1892 themelon Kishën Ungjillore të Korçës edhe shoqërinë “Vëllazëria e Ungjillorevet” me qendër në Korçë. Në të njëjtin muaj boton numrin e parë të gazetës së shoqërisë “Letra e Vëllazërisë”. Për shkak të aktivitetit të tij më 17 janar, 1893 u bë një tentativë vrasjeje ndaj Qiriazit. Ka shkruajtur shumë vjersha e këngë të cilat u botuan pas vdekjes së tij më 1903 në Sofie nën titullin e librit Kristomaci. Vdes më 2 janar 1894 në moshën 35 vjeçare.

Më 1987 Gjerasimit iu dha titulli “Mësues i Popullit”. Më 1992 iu akordua titulli: “Urdhëri i Lirisë i Klasit të Parë.

• Kënkëtore: Hymna për ndë Falëtoret të Ungjillorëvet. Korçë: 1893.
• Mësime të vëjyerë a fjalë shpirtërishte, të folura në mësonjëtoret shqipe të çupavet ndë Korçë (predikime). Kostandinopojë: A.H. Bojaxhiani, 1896. Ribotuar 2017 (Tirana: ISSHP) si Mësime të vyera (përg. Teuta Toska).
• Captured by Brigands. London: Religious Tract Society, 1901. Përkthyer e botuar si Pengu i kaçakëve (përk. Edmond Seferi) (Tiranë: Kartë e Pendë, 1993; Tiranë: Vernon, 2016).
• Hristomathi më katër pjesë: gjëra të ndryshme e të vëgjejtura për këndim edhe për dobi të mësonjëtorevet shqipe, a udhëheqës për ç’do shtëpi shqipëtari, të gatuara edhe një pjesë nga dialogët të kthyera, prej një mëmëdhetari (edited and expanded by Gjergj Qiriazi). Sofia: Mbrothësia, 1902 (vol. 1) and 1907 (vol. 2) (botim pas vdekjes). Ribotuar 2023 (Tirana: ISSHP) as Krestomaci: udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari (ISBN 978-9928-4519-1-0 and ISBN 978-9928-4519-2-7).
• Katiqism i vogël, me prova nga Shkresa e Shenjtëruarë (përkthim i Westminster Shorter Catechism me Kredonë e Apostujve). Manastir: Shtypëshkronja “Tregtare Nërkombëtare”, 1912 (botim pas vdekjes).

• Qiriazët
• Quanrud, John. (2016). Gjerasimi: predikues, iluminist, rilindes. Instituti për Studime Shqiptare dhe Protestante. ISBN 9789928104588.

• Gary J. Hall & Magda Maylam: Biografia e Gjerasim Qiriazit (1858 - 1894), botuar me: 30.12.2007
• Pastor Dr. Femi Cakolli: Nga historia e kishës protestante shqiptare