Khulafadii Umawiyiinta الخلافة الأموية Al-Ḫilāfa al-ʾumawiyya (Carabi)
Boqortooyo
←   ←   ← 661–750 →   →
Calan Islaam
Gobolka ugu weyn dalka.
Caasimadda	Dimishiq (661–744) Harran (744–750)
Luqadaha Carabi (mida kowaad) – Kobtik, Giriig, Beershiyaan (luuqada kowaad ee deegaanada qaar ilaa maamulkii Abd al-Malik) – Aramayk, Armeniyaan, Berber, luuqado Afrikan ah, Joorjiyan, Hebrew, Turkic, Kurdish
Government	Khulafo
Khaliif
- 661–680 Mucawiya I
- 744–750 Marwan II
History
- Mucawiya ayaa noqday hogaamiye 661
- Jabkii iyo dhimashadii Marwan II 750
Area
- 750 C.D (132 H.K) 15,000,000 km2 (5,791,532 sq mi)
Population
- qarnigii 7aad est. 62,000,000
Lacagta Dahab dinar iyo dirham
Today part of Liiska Afghanistan Aljeeriya Andorra Armeniya  Aserbiijaan Baxrayn Tchad Baxrayn  Masar Eratareya Faransiiska Joorjiya Gibraltar (UK) Giriig Hindiya Iiraan Ciraaq Israaiil Joordan Kasakhstan Kuwayt  Kyrgyzstan Lubnaan Liibiya Saxaraha Galbeed Marooko Niger Cumaan Bakistaan Falastiin Boortuqaal Qatar Ruushka Sacuudi Carabiya  Soomaaliya Isbeyn Suuriya Tadsjikistan Tuuniisiya Turkki Turkmenistan Imaaraatka Carabta Usbekistan Yaman Mali
Warning: Value specified for "continent" does not comply

Waqtigii Umawiyiintu haysay hogaanka boqortooyada Islaamka waxey gaadhsiiyeen dhul aad u balaadhan iyagoo qabsadey waqooyiga Afrika, dhamaan deegaanada Bariga dhexe, meelo ka mid ah Aasiyada kore ilaa meelo badan oo koonfurta Yurub ah sida wadamadda Isbayn, Giriig iyo Jasiiradaha u dhow

Markey Dawladda Umawiyiintu mareysay meeshii ugu sareeysay waxay heysatay dhul aad u balaadhan oo dhan 5.79 mayl labalaaban (15,000,000 km²), taasi oo ahayd xiligaas boqortooyadii ugu balaadhneyd ee dunidu aragto

kadib markii la dilay khaliifka sedexaad Cusmaan bin Cafaan (644–656), waxaa loo doortay Cali bin Abii Daalib inuu hogaamiyo Dawlada Islaamka, balse waxaa ka hor yimid qaar badan oo kamid ah saxaabada sida Caaisha iyo Mucawiya bin Abii Sufyaan oo ahaa gudoomiyaha Shaam, saxaabadaan waxay dalbanaayeen in la dilo dadkii ka dambeeyay dilka Cusmaan bin Cafaan halka cali uu mdnaanta siinaayay dajinta xaalada iyo in dib looga hadlo arintaas, khilaafka ayaa sii darsaday waxey gaartay heer dagaalo uu ka dhex dhaco saxaabada, waxaa dhacay Dagaalkii Ratiga kaa oo ku dhinteen saxaabo caan ah sida Dalxa iyo Zubeyr bin Cawaam, dagaalkaas Caaisha RC iyo cali RC ayuu dhex maray waxaana guuleestay Cali bin Abii Daalib RC, kadib Mucaawiya RC oo qaraabo ahaayeen Cusmaan una arkaayay inuu yahay kan leh dalbashada xaqa ayaa Shaam ciidamo badan kala yimid, waxaana dhex maray asaga iyo cali RC Dagaalkii Sifiin, kaas oo lagu kala bixin oo, waxaa lagu kala tagay in la sameeyo labo qof oo labada dhinac ah kana wada tashtaan sida xal loo heli karo, balse wax xal ah lama gaarin urur cusub oo Khawaarij la dhaho ayaana soo baxay, kaas oo diidanaa labada qof ee ka arinsanaayo arinta umada waxayna sheegeen labada dhinac inee gaalo yihiin, Cali bin Abii Daalib Rc ayaa la dagaalay khawaarijta oo ku laayay Dagaalkii Nahrawaan, kadib in yar oo ka fakatay khawaarijta ayaa ku tashadeen inee dilaan Cali bin Abii Daalib RC Mucaawiya RC iyo Camar bin Caas Hal habeen salaada Subax, hase ahaatee kaliya waxaa u suuro gashay dilka Cali RC inta kale kuma guuleesan dilkooda, Cali markii la dilay waxaa badalay wiilkiis Xasan kaas oo door biday inuu xilka uga dago Mucaawiya 41H\ 661

Mucaawiya si xoog ah ku qabsaday maamulka isla markaana ka dhigey hogaanka Islaamiyiinta mid dhaxaltooyo ah. markuu la wareegay maamulka dowladii Islaamkana wuxuu magaalo madax ka dhigtey caasimada Dimishiq.

 

 

 

Mucaawiya ( ب602 – April 29 or May 1, 680) waa asxaabiga dhisay Khilaafada Umawiyiinta ee ku xigtey maamulkii Khulafada Raashidiinta Dawladda Islaamka. Sidoo kale, wuxuu ahaa ninkii labaad ee khaliif noqda kaas oo ka soo jeeda Qoyska Umawiyiinta.

Wakhtigii uu noolaa Nebi Muxamed (N.N.K.H) Mucaawiya wuxuu xoghaye u ahaa nebiga, taas oo xataa markuu dhintey uu jagadaasi u sii hayay khulafadii la wareegtay hogaanka dowladii Islaamka sida Abu Bakar iyo Cumar (Cumar bin Khataab). Intaas waxaa dheer, Mucaawiya wuxuu ka qayb galay dagaalo badan iyo duulaamo xoog leh, waxaana tusaale fiican inoo ah dagaalkii lagu furtey Shaam ee lagaga guuleystay boqortooyadii Biriizandiyiinta, deegaankaasi oo markii dambe lagu wareejiyay hogaanka Mucaawiya. xilkaas oo haayay mudo 20 sano ah ilaa khilaafada uu ka qabto.

xukunka mucaawiya

Mucaawiya waxa uu xilka qabtay kadib markuu Xasan xilka uga tanaasulay sanadkii 41 hijri kaas oo loogu magac daray sanadkii midnimada, maadaama muslimiinta Hal hogaamiye isku raaceen , waxa uuna xilka haayaay mudo ku dhaw 20 sano, mudadaas uu xilka haayay muslimiinta waxey balaariyeen furashada khuraasaan iyo Waqooyiga Afrika, waxaana and u btay dagaalada muslimiinta ku qaadayaan dhulka Biriizanda sanadkii 49H ama 50H ayuu diray weerar uu hor kacaayay wiilkiis Yaziid kuwaas oo go'doomiyay Qusdandiiniya, waxaa ku sii xigay weerar dhanka bada ahaa oo hogaamiye ka ahaa Fadaala bin Cubyeyd kaas oo furtay Jasiirada Rodos iyo arwaad, xiligiisa dawlada waxay gashay deganaasho, barwaaqo iyo furashooyinka oo is daba kaca, mucaawiya waxa uu dhintay 60H kubeegan 680, wiilkiis yaziid ayaana xilka qabtay

Xasuuqii Karbalaa

xukunka yaziid waxaa ka horyimid xuseen bin cali iyo cabdulaahi bin zubeyr iyo dad kala oo badan, waxey mucaardeen hanaanka uu mucaawiya wiilkiis madax uga dhigay, xuseen asaga wuxuu dalbaday khilaafda waxaana u yeertay ree ciraaq, wuxuu u safray ciraaq, markuu ku dhawaaday ayuu diray Muslim bin Caqiil, soo u ogeesiiyo soo galitaankiisa , balse gudoomiyaha ciraaq Cubeydilaahi bin Siyaad oo waday dhaqdhqaaq lagu beegsanaayo taageerayaasha xuseen bin cali ayaa qabtay oo dilay, waxaa dhacday taageerayaasha badankood inee baqaan oo dhuuntaan, Cubeydilaahi ayaa ciidan aad u badan diray see uga hortaagan xuseen bin cali, xuseen markaas waxaa la socday kaliya todobaatan qaraabadiis iyo in yar oo asxaabtiis ah, karbalaa meel la dhaho markuu soo gaaray ayaa ciidankii la soo diray hor istaageen, xuseen markuu arkay meesha ee wax marayaan wuxuu dalbaday in jidka loo furo soo u laabto, taas oo laga ogolaan, waxaana loo geestay xasuuq taariikhda galay, waxaa la dilay xuseen iyo Shan wiil oo dhalay, afar uu xasan dhalay iyo lix ree Caqiil ah , dhacdadaan foosha xun waxey dhacday maalin Caashuuraa sanadkii 61H oo ku beegan 12 oktoobar 680 miilaadi .

Dhacdadii xarra

Cabdulaahi bin Zubeyr asaga Mkaka ayuu iska joogay halkaas ayuuna ka abaabulay kacdoon, sanadkii 62H wafdi ka socda reer Madiina ayaa booqday yaziid, Markay soo noqdeen waxay ku eedeeyeen yaziid inuu diinta ku fiicneen, dadkooda kacdoon ayeena ka sameeyaan sameeyeen madiina, Yaziid ayaa u diray Muslim bin Cuqba soo afjarida kacdoonka, Muslim bin Cuqba ayaa uga adkaaday reer madiina dagaalkii xarra 63H\683, kadib wuxuu baneestay madiina, sedex bari ayee dil iyo boob ka wadeen, Muslim bin Cuqba ka dib wuxuu soo aaday Makka oo cabdulaahi bin zubeyr heestay balse dhex buu ku dhintay, ciidanka umawiyiinta ayaa sii socdeen waxey ku go'doomiyeen cabdulaahi bin zubeyr Makka 64H, waxaa dhacay dagaal culus heer kacbada dab soo gaaro, go'doonka oo wali socda ayaa waxaa soo gaaray geerida yaziid ciidanka ayaa iska laabteen,

Bilaawga xukunka reer marwaan

Yaziid kadib wiilkiis mucaawiya ayaa qabtay xilka mana daahin mudo yar kadib wuu dhintay, waxaa aad u awoodeestay cabdulaahi bin zubeyr khilaafo ayuu ku dhawaaqay ciraaq, khuraasaan, yaman iyo magaalooyin badan ayaa ku biiray , umawiyiinta waxey magacaawdeen Marwaan, waxeyna kula dagaaleen shaam Daxaak bin Qeys oo taabacsanaa cabdulaahi bin zubeyrwey ka guuleesteen, masar ayee soo ceshadeen, marwaan wuxuu dhintay 65H\685, wiilkiisa Cabdi Malik bin Marwaan ayaa talada kaga dambeeyay dagaalo adag ayaa ka dhex qarxay umawiyiinta iyo cabdulaahi bin zubeyr, cabdilmalik wuxuu qabsaday ciraaq 72H\691, talyihiisa sare xajaaj ayuu u diray inuu ku go'doomiyay cabdulaahi bin zubeyr makka, xajaaj wuxuu awooday inuu dilo cabdulaahi bin zubeyr sanadii 73H\692, waxaa loo bixiyay sanadkaas sanadkii jamascada ee labaad, Cabdi Malik ayaana noqday khaliifka kaliya ee islaamka.

Furashooyinka Dawlada

Inkastoo zubeyriyiinta laga adkaaday hadana mushkilad khawaarijta waa ay taagneed, waxey ahaayeen inay mar kasta soo laba kacleeynayaan, cabdilmalik ayaa u xilsaaray la dagaalankooda Muhalab bin Abii Sufra.

Reer ciraaq oo ka xanaaqsan hab dhaqanka xajaaj waxey bilaabeen kacdoon ka dhan ah dawlada, kaas oo halis galiyay dawlada, waxaa hormuud u ahaa kacdoonka ibni ashacas nin la yiraahdo, waxa uuna socday 82H iyo 83H markii dambe waa lagu guuleystay in lasoo afjaro.

Dhanka kale xasilooni la'aanta dawlada waxaa ka faaideystay umadaha kale, dhulka magrib kasiila nin la yiraahdo oo kaaba qabiil ahaa ayaa ridoobay, waxa uuna dilay Cuqba bin Naafic talyaha magrib, Zuheyr bin Qeys ayaa loo diray magrib, waxa uu soo ceahaday Qiirawaan, kasiila ayuuna dilay, laakin asna waa la dilay 71H, Cabdimalik ayaa diray Xasaan bin Nucmaan iyo ciidan dhan 40,000, waxey ka saareen Ruum good ahaan waqooyiga Africa, ayadoo sidaas ah hadan kaahinada dihyaa ayaa jabisay oo magrib ka saartay, sanadkii 82H waxaa soo gaaray xasaan gurmad waxa uuna ku laabtay magrib wuxuu ka xureeyay kaahinada wuuna dilay, xasaan waxaa xilka laga qaaday 86H waxaana lagu badalay muusa bin Nuseyr.

Cabdimalik waxa uu dhintay 86H waxaana badalay wiilkiis Waliid bin Cabdi Malik kaas oo xilka haayay ilaa 96H, waliid xilgiisa xaaladaha gudha waa ay daganeed, sidaas darteed waxa uu xooga saaray furashada dhulal cusub, Maslama bin cabdilmalik ayaa ku qaaday Ruum dagaalo loo yaqaanay "Sawaaif" iyo "Shawaati", waxaa ka mid ahaa dagaal uu ku gaaray magaalooyinka camuuriya iyo Hiraqliya 89H, iyo mid kale uu kaga gudbay 92H dhamaan Anadool ilaa uu ka gaaray bada marmara, laakin furashooyinka ugu waaweyn waxey ka socdeyn labo dhinac; dhinaca bari uu waday Quteyba bin Muslim iyo dhinca galbeed uu waday Muusa bin Nuseyr.

Muus bin Nuseyr waxa uu dhameystiray furashada magrib, waxa uuna ku guuleestay qabiilada barbar inuu soo galiyo islaamka. Sanadkii 90H waxaa uu qabsaday magaala xeebeedka Danja waxa uuna dhigay ciidan ilaalo ah uu horkacaayay Daariq bin ziyaad, kadib waxaa soo gaartay war ku saabsan andalus inay ka jirto fawdo baahsan iyo is qabqabsi gudaha ah, si uu u hubsado waxa uu diray dariif bin maalik iyo ciidamo yar, waxey u xaqiijiyeen sax ahaansha warkaas, ka dib Daariq bin ziyaad iyo ciidan 7,000 ayuu u diray andalus waxey ka gudbeen bada dhexe, Boqorka Andulus ludriiq ayaa kala horyimid ciidan lagu sheego 100,000, dagaalkii waadi luka ayaa dhex maray 92H, ciidanka muslimiinta waxey u dagaalameyn si hagar la'aan ah ilaa ay guusha xaqiijiyeen, jab culus ayaa ku dhacay dawladii ka jirtay andalus, waxaa lagu waayay dagaalka Ludriiq boqorkii andalus intaas ka dib magaalooyinka andalus ayaa mid mid ugu soo dhaceen gacanta muslimiinta, waxay furteen Qurduba, duleydila iyo Garnaada, Muusa bin Nuseyr ayaa yimid asna andulus waxa uu furtay ishbiiliya iyo magaalooyin kale, markii dambe waliid bin cabdilmalik ayaa faray daariq iyo Muusa bin Nuseyr inay joojiyaan furashooyinka ayna yimaadaan caasimada dimishiq. Waxaana sidaas ku joogsaday furashooyinkii socday

Xajaaj bin Yuusuf ayaa u magacaabay Quteyba bin Muslim hogaaminta ciidanka khuraasaan 87H, Quteyba ayaa bilaabay furashada maa waraa nahri wuxuu furtay Bukhaara iyo Balakh 90H, samraqanda 93H, kaabul 94H, ugu dambeyn waxa uu frtay kaashgara 96H, waxa uu gaaray xuduudka Shiinaha, boqortooyada shiinaha ayuu ku qasbay inay bixiso jisyo, Quteyba waxaa xilka laga qaaday markuu talada la wareegay Suleymaan bin Cabdi Malik 96H.

Xajaaj waxa uu sidoo kale diray Muxamad bin qaasim 89H, si uu u frto dhulka dhulka sinidi ee hindiya ka tirsan, muxamad bin qaasim ayaa kaga adkaaday Daahir boqorka Sindi dagaal uu kula galay wabiga muhraan agtiisa 93H, Daahir ayaa laftirkiisa lagu dilay dagaalka, waxey muslimiinta furteen multaan 94H, Dhamaan dhulka sindi ayaana lagu daray dawlada umawiyiinta.

Waliid waxa uu dhintay 96H, Suleymaan bin Cabdi Malik ayaana gadaashiis talada la wareegay, Yaziid bin Muhalab ayaa furtay suleymaan xiligiis jurjaan iyo dabaristaan 98H, dhacdada ugu muuqata waqtigii suleymaan waxey ahayd Go'doominta Qusdandiiniya kaasi oo qaaday Maslma bin Cabdi Malik 98H ilaa suleymaan uu ka dhintay 99H.

Waqtigii Cumar bin cabdi caziiz

Cumar bin cabdicaziiz ayaa ku xigay suleymaan, waxa uuna kaga dhax muuqday khulafada inteyda kale cadaalada uu muujiyay, isla markii uu xilka qabtay waxa uu joojiyay go'doominta Qusdandiiniya, waxa uu xooga saaray hagaajinta gudaha dawlada si fiican u maamulay hantida dawlada, barwaaqo iyo xasilooni ayaa kala gaartay dhamaan dhulalka dawlada heer la waayay faqiir wax la siiyo, waxa uu ka shaqeeyay arimaha bulshada dhulal beereedyada ayuu hagaajiyay, ceelasha ayuu qoday sidoo kale dadkii xaq daro xoolahood loo qaatay ayuu u soo celiyay. Cumar xilka kuma sii daahin, waxa uu dhintay bishii Rajab 101H.

Yaziid bin cabdilmalik ayaa xilka qabtay, waqtigiisa waxey dawlada ku qaaday ruum dagaalada "Sawaaif" iyo "Shawaati", Samax al-khowlaani talyaha Andalus ayaa ka gudbay buuraha birnes 102H waxa uu hareereeyay tuuluuz dooq akataniya ayaa ka horyimid, dagaalkii tuuluuz ayaa dhacay oo muslimiinta lagu jabiyay, canbasa talyaha xigay andalus ayaa ciidan badan la galay faransa waxa uuna furtay liyoon iyo sabastimaaniya. Dhacdadii ugu weyneed ee dhacda yaziid waqtigiisa waxey ahayd kacdoon uu sameeyay yaziid bin muhalab ee ka bilaawday Basra kuna faafay meelo badan, balse markii dambe Maslama ayaa awooday inuu soo afjaro kacdoonka, Yaziid iyo walaalihiis ayaana lagu dilay dagaalkii caqiir ee kuufa agteeda ahaa102H

Khilaafadii hishaam iyo heerkeedii ugu sareesay awooda dawlada

Markii uu dhintay yaziid 105H waxaa ku xigsaday khilaafada Hishaam bin cabdilmali. Hishaam ayaa ahaa khaliif xoogan oo leh khibrad sasiyaasi, waxa oo u maamulay dawlada heer sare, asigoo ilaalshay deganaashaheyda muldada dheer ee uu Xafiiska joogay, waxey gaartay Dawlada waqtigiisa fidsanaashaheyda ugu fogaa laga bilaawo afafka hore ee shiinaha bari ilaa koonfurta Faransiiska galbeed

Buburka dawalada

Hishaam wuxuu dhintay 125H, Xilkana waxaa la wareegay Waliid bin Yaziid oo ahaa qof muran badan hareeyay waxaa dood ka jirtay xilka inuu u qalmo iyo in kale, labo sano asigoo xilka haynin ayaa waxaa tuuray kacdoon uu horkacayay ina adeerkiis Yaziid bin waliid. Waxaa aad uga sii daray xaalada dawlada ducfi daran ayaana ku yimid waxaa u sii dheereed isqabqabsi ka dhashay Umawiyiinta dhexdood, sanadkii 127H Marwaan Ximaar oo ahaa gudoomiyaha Adrabiijaan iyo Armiiniya ayaa ciidankiis la soo galay Dimishiq oo xoog kula wareegay khilaafada, Marwaan inkastoo ahaa Khaliif xoogan oo khibrad sayaasadeed leh hadana ma ahayn xaalka dawalada mid wax laga qaban karo oo waxaa wada hareeyay fawdo baahsan, kacdoona is xig xiga ayaa meel kasta ka bilaawday, wuxuu ahaa Marwaan mar kasta oo mid damiyo mid kala inuu kacaayo ilaa uu ka daalay.

Mid ka mid ah ururada ku kacsan Umawiyiinta kan ugu darnaa waa Cabaasiyiinta oo dacawadooda ka waday khuraasaan daaciga Abuu Muslim khuraasaani, waxyna qabsadeen guud ahaan khuraasaan ka dib dhimashadii Nasar bin Sayaar, Marwaan wuxuu awooday inuu qabto hoogaamiyahood ibraahiim Al-imaam, xabsiga ayuuna dhigay ilaa uu ka dhintay, balse taas ma celin cabaasiyiinta oo waxey galeen Ciraaq, Kuufa, Abuu Cabaas Al-Safaax ayeena Khaliif u doorteen 132H, Marwaan ayaa Cabaasiyiinta la galay Dagaalkii zaab kaas oo si mitidnimo leh u dagaalameyn labada dhinac, aaqirkii Umawiyiinta ayaa ku jabeen waxeyna ku waayeen dawladooda, dagaalka ka dib magaalooyinka Shaam ayaa mid mid ugu soo dhacday gacanta Cabaasiyiinta, Marwaan wuxuu u cararay Masar halkaas ayaana lagu dilay 13da bisha Carafo 132H.

Burburka dawlada Umawiyiinta waxaa xigay xasuuq ba'an oo Cabaasiyiinta la beegsadeen qoyska Umawiyiinta iyo taageeradooda, qaar badan ayaa iska carareen, Cabdiraxmaan Al-Daakhil oo ka mid ahaa umawiyiinta dilka ka carartay ayaa gaaray Andalus oo ka aasaasay Dawladii Umawiyiinta ee Andalus 138H/755, taasi oo xukunkeeda sii jiray ilaa iyo sedex qarni.