سرائیکی وسیب دی تاریخ تے ثقافت

محمد بن قاسم نے ٧١٢ء وچ اپݨے چاچے تے کوفہ دے گورنر حجاج بن یوسف دے حکم تے سندھ تے حملہ کیتا تے نال ای صوبہ ملتان وی فتح گھدس تے اپݨا گورنر مقرر کر ݙتا. ایں اقدام کوں مرکزی خلیفہ دی تائید حاصل ہئی.

سرائیکی وسیب دی قدیم تاریخ

سرائیکی وسیب یا خطہ سرائیکستان دی تاریخ بہوں قدیم اے. ایں تاریخ دا تفصیلی جائزہ درج ذیل اے. کہیں زمانے اچ راوی دا دریا ملتان دے پراݨے قلعے دے نال وہندا ہا، تے اینکوں ہک دریائی بندرگاہ دی حیثیت حاصل ہائی ، ٻیڑیں ( کشتیوں) دے ذریعے صرف سکھر بھکر ہی نئی، بلکہ منصورہ ، عراق ، ایران ، مصر ، کا بل، دلی (دہلی) تے حیدرآباد دکن تک دی تجارت ہوندی ہئی، ایں واسطے ملتان کوں دنیا دے بہوں وݙے علمی، تجارتی تے مذہبی مرکز دی حیثیت حاصل تھئی، تے صرف ہندوستان ہی نہی بلکہ پوری دنیا اچ ملتان دی شہرت ہای ۔

آریائی دور

سکندر اعظم دا حملہ تے اوندے بعد دے حالات

قلعہ ملتان دی قدامت دے بارے آکھیا ویندے ، کہ اے پنج ہزار سال پرانا ھ، لیکن ہو سگدے، کہ اے ہنیں تو وی زیادہ پراݨا ہووے ،ایں ڳال تے پر سارے مورخین دا اتفاق ھ، کہ ملتان تے قلعہ ملتان دا وجود قبل از تاریخ دیو مالائی دور کنوں وی پہلے دا ھ ، افسوس دا مقام اے ھ۔ ، جو حملہ آوراں نے ہمیشہ ایں قلعے کوں نشانہ بنڑا تے اینکوں فتح کرݨ توں بعد خوب لُٹ مار کریندے رہ ڳئے، پر اینکوں بحال کرݨ دا کہیں نا سوچیا، 1200قبل مسیح " دارا " نے اینکوں تباہ کیتا ، 325 قبل مسیح سکندر اعظم نے ایندے اُتے چڑھائی کیتی، ولا عرب ، افغان ، سکھ تے انگریزاں حملہ آوراں قدیم قلعہ ملتان کوں برباد کرݨ اچ کوئی کسر نہ چھوڑی ، ہنڑ فرزندان ملتان تے سرائیکی وسیب دے سارے واسیاں دا فرض ھ، کہ او اپنڑی پراݨی کوتاہیں تے غور کرِن ، تے اپنڑے وسیب دے نال تھیونڑوالی پنج ہزار سالہ زیادتیاں دی تلافی کرݨ، تے اپنڑے فخر (عظمت رفتہ) کوں سنڄانڑن۔

مسلماناں دی آمد تے اوندے بعد دے حالات

ملتان تے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ کر گھدا ہڑی تے اے اس وقت تک خلافت دے زیر اثر ریہا جݙݨ تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ دی کمزوری نال دور دراز دے علاقے خود مختار تھی گئے، تے ایں وجہ نال ملتان دا صوبہ (موجودہ خطہ سرائیکستان) وی خود مختار تھی گیا۔ اے اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت ریہا، مگر تریجھی صدی ہجری دے وسط وچ ملتان، سندھ توں علحیدہ تھی تھی کے ہک خود مختار ریاست بݨ گیا۔ اتھوں دے اوں وقت دے مورخین تے جغرافیہ داناں دے بیانات توں معلوم تھیندا ہے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی کی حکومت ہئی جیہڑا قریشی نسل تے سنی ہئی تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے ہن.

تاریخی عمل وچ سماج دے بدلدے رن٘گ

سرائیکی وسیب ثقافتی اعتبار نال مالا مال اے جتھوں دی ٻولی تے ایندے لہجے، کھاوݨ پیوݨ دے طور طریقے تے اتھوں دے سوغاتاں، شادی ویاہ دے رسماں تے ریتاں، پکنک مناوݨ دا قدیم طریقہ ساوݨی وغیرہ سب کجھ اہم اے تے انہاں سب چیزاں تے محنت کرݨ دی لوڑھ اے.

ثقافت

سرائیکی وسیب دے علاقے چولستان دا مقامی لباس تے ورتاوا، سرائیکیاں دا قدیم لباس اے جیہڑا تھل سمیت پورے وسیب وچ کہیں نہ کہیں شکل وچ رائج اے. ’’اجرک‘‘ جیہڑا اج سرائیکی تے سندھی زبان دا لفظ بݨ چکا ہے اس دا ماخذ دراصل عربی لفظ ’’ازرق‘‘ ہے جس دے معنی نیلے دے ہن۔ ’’ازرق‘‘ کس طرح اجرک وچ تبدیل تھیا‘ اس دے پچھوں ہک تاریخی واقعہ ݙسا ویندا ہے کہ جݙݨ محمد بن قاسم سندھ دے رستے ملتان آیا تاں اتھوں دے لوگ نیلے چادراں پاتے ہوئے ہن‘ عرب سپاہیاں نے مقامی لوگاں دے نیلے چادراں ݙیکھ کے ’’ازرق‘‘ آکھ کے پکارا بعد ازاں ایہو لفظ اجرک وچ تبدیل تھی گیا‘ گو اج سندھی اجرک وچ مختلف رنگاں دا استعمال تھیندا ہے لیکن ابتدائی عہد وچ اجرک نیلی ہی بݨائی ویندی ہئی.

بے مل گھنوں ہا تاں سئے رنگ مل ونڄِن ہا

اساں تاں اَسمان توں رنگ مل گھن ٹھہائے ہن

اجرک دے پھل بݨئے ہن

(شہبازتبسمؔ)

تہذیبی اَتے ثقافتی اعتبار نال سرائیکی وسوں داجائزہ گھنوں تاں مختلف ویلھئیں وچ جیویں جیویں ویلھا وَٹیندا ائے اونویں اتھوں دے رنگ وئی ابھردے ائن۔آریا قوم دا اتھاں آوݨ وئی اتھوں دے جغرافیائی سݨہپ دی وجہ کنوں تھیا جو چرانداں دریائے سندھ دی وجہ کنوں ساویاں ہن۔ ایویں ہی ایں خطے وچ سکندرِاعظم وی آیا۔ہندو،سکھ،عیسائی تے منگول نسل دا وی ایں خطے ݙو کافی رجحان رہ ڳئے تے ویلھا بہ ویلھا ہنیں ایں علاقے تے آپݨا اثرو رسوخ ڄماوݨ دا اہر کیتا۔ چھیکڑ انگریزیں کنوں تھیندا ہویا اے خطہ مسلمانیں دی آماجگاہ بݨیا۔

تعریف

تصورات

حدود

خاصیتاں

سرائیکی وسیب دے ثقافتی خدوخال

سرائیکی وسیب اُتے ٻنھاں تہذیباں دے اثرات دا تاریخی مطالعہ

آریائی

ایرانی

ہندو مت

بھارت دا اکثریتی مزہب اے. ہندو دھرم دے پاڑاں قبل از تاریخ دے زمانے نال جڑے ہوئے ملدن.جیندا تذکرہ مہابھارت, رامائن, منودھرم شاستر, ارتھ شاستر تے گیتا وچ ملدے.اے ہندو دھرم دے مقدس کتاباں تاریخ دے نال نال دھرم دے اصول وی ݙیندن. انہاں کتاباں وچ مذہبی اکابرین رام چندر جی، کرشنجی، درڳا دیوی وغیرہ دے حالات زندگی تے وی روشنی پوندی اے.ایہو مذہب سرائیکی وسیب دا قدیم تے بنیادی مذہب ہئی جیہڑا اسلام دے آوݨ تک اتھوں دا اکثریتی مذہب ریہا.

ٻدھ مت

بدھ مت ہندوستان توں شروع تھیا مگر اے مشرقی ایشیائی ممالک وچ رائج تھیا تے ایندے علاوہ افغانستان، پوٹھوہار تے سرائیکی وسیب وچ وی اسلام دے آوݨ توں پہلے موجود ہئی.

مسلم تہذیب

وسیب دی جغرافیائی ون٘ڈ

سرائیکی وسیب یا سرائیکستان وچ حالیہ اضلاع دی تعداد تریوی اے. البتہ کجھ نویں اضلاع بݨݨ دے امکانات ہن جنہاں وچوں کلاچی، تونسہ، کوٹ ادو، احمد پور شرقیہ دے امکانات تے مطالبات موجود ہن. اگر اے ضلعے بݨ ڳئے تاں تعداد تریوی توں ودھ ویسی تے اے وی تھی سڳدا اے کہ ہک ڈویژن دا اضافہ وی تھی ونجے جیویں کہ میانوالی یا بھکر دے ڈویژن بݨاوݨ دے مطالبات سامݨے آندے ودن.اضلاع دے ناں بہاولنگر, بہاولپور، بھکر ڈیرہ غازی خان، جھنگ، خانیوال، خوشاب، لیہ، لودھراں، میانوالی، ملتان ، مظفر گڑھ، اوکاڑہ، پاکپتن، رحیم یار خان، راجن پور، ساہیوال، سرگودھا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، وہاڑی ہن. ایندے نال نال ڈیرہ اسماعیل خاں تے ٹانک وی ایں تندیر ءِچ شامل ہن۔ کوہ سلیمان دے پہاڑی سلسلے کنوں گھن تے بارڈر تونڑیں۔ کشمور کنوں گھن تے اوکاڑہ تونڑیں ڈیرہ اسماعیل خاں ٹانک تونڑیں جغرافیائی اعتبار نال سرائیکی لوک آباد ہن تے اڄوکے ویلھے ءِچ نئیں بلکہ عرصہ قدیم توں اتھوں دے ڄم پل ہن۔ اتھوں دے واسی ہن۔ ہنیں دیاں ریتاں رسماں اَنج ہن۔ ہنیں دی تہذیبی افادیت آپݨا اثر پوری وسوں ءِچ آپݨی پوری طاقت نال موجود ہے۔

مرکزیت تے اہمیت

وسیب دے رن٘گ تے لوک رن٘گ

زرعی سماج دیاں ریتاں دا تسلسل

چاہیدا تاں اے ہے جو جدید سائنسی ٹکنیک نال تھل دی ایں صلاحیت کوں ودھایا ویندا۔ ایندے پکھیاں، جانوراں کوں بچایا ویندا، اینکوں نیشنل ورثے دا درجہ ݙے کے محفوظ بݨایا ویندا۔ پر ایندے اُلٹ اینکوں ترقی دے ناں تے بنجر آکھ کراہیں کھیت کھلیاݨ دی شکل وچ ملیامیٹ کیتا ویندا پئے۔ پہلے مرحلے وچ کُپیں دے ذریعے ایندے درختاں کوں کوئلہ بݨایا ڳئے۔ کوئلہ بݨاوݨ آلے اے کُپ تھل اچ ہر جاہ تے ݙٹھے ونڄ سڳدن جیڑھے مقامی آبادیاں راہیں pollution دا باعث ہن جیڑھی کہیں ریاستی ایجنسی یا اِتھوں دے سیاسی مُہاندرے کوں نظر نئیں آندی۔ کہیں فورم ولوں کوئی ڈیمانسٹریشن یا واک دا اہتمام نئیں تھیا۔ ناں ای ایں ڳالھ کوں ترقی دی ترڄیحات وچ رکھیا ڳئے جو انہیں کوں بند کرایا ویندا۔ ایں خطرناک کم وچ ملوث لوکاں کیتے متبادل روزگار دا انتظام کیتا ویندا۔ ۔ پر ایہو ای فرض کیتا ڳئے جو تھل تاں بنجر اتے غیر آباد ہے۔ سو اینکوں مزید بنجر اتے غیر آباد تھیوݨ ݙیویجے۔ اڄاں مقامی آبادی pollution دی ایں مصیبت توں جانبر نہی پئی تھیندی جو پتہ لڳے "ویران" تھل کوں آباد کرݨ کیتے گریٹر تھل پئی آندی ہے۔ حقیقت تاں اے ہے جو "پاݨی دا کال ہے، پاݨی دا کال ہے" دا شور مچا کے سندھ دریا کوں محض ہک نہر اچ تبدیل کیتا ویندا پئے، جیڑھا کچھی سونے دی پچھی نال کݙاہیں سو لڑیاں اچ واہندا ہئی۔ کُجھ سوجھواݨاں دا اے خیال وی ہے جو اے کیوں نئیں سوچیا ویندا جو کُجھ مُدت پچھوں اِتھوں دیاں زمیناں وی اونویں سیم تھور نہ تھی ویسن جیویں اُتلے پنجاب اچ تھی چُکن؟ کیا ترقی دے ناں تے نہری نظام بھوئیں کوں مریندا اتے گُھٹیندا نئیں آندا؟ ممکن ہے اے سبھ خدشات سیاسی مواد دی حثیت رکھدے ہوون۔ وت وی اساں سرائیکی، پنجابی، اردو ادیباں دی اے ذمہ داری بݨدی ہے جو اپݨی حکمران elite دے اڳوں تھل دی ݙُکھ بھری کتھا رکھوں۔ تمام مُہذب دنیا اے سمجھیندی ہے جو اندھی ٻُلہݨ کوں، پاڑے کوں، ہرݨ کوں، ہنس کوں بچاوݨ دے کلچرل معنے کیا ہوندن۔ یا اے وی کہیں Green Peace دا صرف media play ہے؟ گلوبلائزیشن دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں اِنہاں دی وسوں کوں جیویں ماریا ویندا پئے بالآخر بارود دا ڈھیر ثابت تھیسی۔ ھووݨاں تاں اے چاہیدا ہا جو ترقی بارے خدشات کوں دُور کیتا ویندا۔ تھل دی ثقافت، ایندے گیت، ایندی شاعری، ایندے پھل، پکھی، جانور محفوظ کیتے ویندے۔ ایندے وسݨیکاں تائیں جتھاں جتھاں او پئین، سہولتاں پُڄایاں ویندیاں۔ اینکوں نیشنل میوزیم دا “World Heritage” اعزاز نصیب ہوندا۔ کوئی اے پُچھ ݙیوے جو تھل مرݨ، کتاب مرݨ، دریا مرݨ، ہرݨ مرݨ، جنگل مرݨ دے کیا معنے ہوندن؟

ثقافتی سُن٘ڄاݨ دی ڳول

اکثریت ہوندیں ہوئیں اقلیت دی حالت وچ جیوݨ دی ہک اڄوکی وݙی مثال سرائیکی ہن۔ لکھاں ایکڑ بھوئیں تے قبضہ، اوپری افسر شاہی، بجٹ وچ اپݨے حق کنیں وانڄ ، اماں ٻولی جیندا کوئی سرکاری ماݨ نئیں اَتے نوکریں تے تعلیمی اداریں وچ کہیں کوٹے مُتوں نینگر۔۔۔ ہوند رَکھیندیں ہوئیں اݨ ہوند۔ اے ہک غلامی نئیں تاں ٻیا اینکوں کیا آکھیجے؟

غلام دی وݙی نشانی اُوندی سُنڄاݨ نہ ہووݨ ہے۔ او ٻس غلام ہوندے۔ اوندی لوڑھ، سِک سَدھر، چنڳا مندا، اے سبھ کہیں وی کھاتے وچ شمار نئیں تھیندے۔ اوں مالک کیتے کماوݨے اتیں مالک اونکوں جیندا رکھݨے۔ اے ہک اَڄایا جیوݨ ہوندے۔ بندے کنیں گھن قومیں تائیں غلام دی ایہا ای نشانی ہے جو او سُنڄاݨ مُتوں ہوندے۔ اڳوں سبھ غلامی دے جیوݨ دیاں رمزاں ہن جیڑھے غلام ای ڄاݨدن۔

غلامی کنیں مُکتی دا پیلھا قدم اپݨے آپ دی، اپݨے سروپ دی سُنڄاݨ ہوندے۔ اے کم ہک اَنتر کلاکاری منگدے۔ ایندے کیتے ہک اینجھی ننویں دید دی لوڑھ پوندی ہے جیڑھی پُراݨے کوں ننواں کرݨ دا چمتکار کرے۔ شاعری اتیں قصہ کہاݨی اڳوں آندن جو ننواں علامتاں اتیں استعارے بݨائے ونڄن۔ شئیں دے ننویں ناں رکھیندن۔ نںویں ڳالھ مُہاڑ کیتی ویندی ہے۔ جتھاں جتھاں ننویں سُنڄاݨ بݨی ہے، اُتھاں ایندا اے کلاتمک روپ نُشابر ریہے ڳئے۔ شیت کُجھ ایں کیتے وی جو کلا تے آرٹ وچ کُجھ اینجھے ڳُݨ ہن جیڑھے غلام کیتے اوں مُنڈھلے اتیں ڳٹیں گوݙیں ٻیٹھے ݙربھئو نال ڄالݨ تےاوندی پچھاݨ کرݨ سوکھا بݨا ݙیندن۔ ڳالھ جو وی ہووے پراپݨی ہوند اتیں سروپ دی سُنڄاݨ دی پیلھی پوڑھی کلاتمک ای ہوندی ہے۔

نویں سماجی تے ادبی تحریک

ساݙے ٹھوس تجربے ہک خاص ذہنی عمل وچوں گزر کے اساکوں مجرد تصور اَتے خیال ݙیندن۔ اَساں اُنہیں تصورات اَتے خیالیں کوں لفظ ݙیندے ہئیں اَتے انسان لفظیں وچ سوچیندے۔ جے ٻولݨ والے لفظیں وچ نہ لکھیا پڑھیا ونڄے تاں ادیب دی شخصیت ونڈیج ویندی ہے ۔ جے او ماء ٻولی وچ لکھدے تاں لکھت آلی ٻولی دے لفظ اَتے اُنہیں دے تعلق نا ل ڳنڈھیے تصور اَتے خیال وی ذہن وچ آ ویندن اَتے جے او ماء ٻولی کنوں اَنج لکھت پڑھت آلی ٻولی وچ لکھدے تاں ٻولݨ آلی ٻولی دے لفظ نال ڳنڈھے تصور اَتے خیال ذہن وچ آ ویندن۔ ݙوجھی ڳالھ اے تھیندی ہے جو جیڑھی ٻولی لکھت پڑھت وچ نئیں آندی اوندا ادیب آوݨ آلیں نسلیں تئیں نئیں پُڄدا۔ ادبی روایت دا تسلسل تُرٹ ویندے۔ ادب اَتے زبان وچ ترقی نئیں تھیندی، ٻاہروں دے لفظیں دا سہارا گھنݨاں پوندے۔ ٻاہروں دے لفظیں دی موسیقی اَتے ماء ٻولی دے لفظیں دی موسیقی وچ تال میل ٻہوں دیر نال بݨدے۔ ایں واسطے ہک دور دےلکھتیں وچ غیر ہموراگی اَتے اُچ جھک آ ویندے۔ اُوں تحریر وچ ٻولی دا اصل رَچاؤ نئیں آندا ۔ ٻولݨ آلی زبان کلہی نظمی سرمائے تائیں محدود تھی کے رہ ویندی ہے اَتے ایں نظمی سرمائے وچ وی روایت دا تسلسل نئیں ہوندا ۔ نویں تقاضیں واسطے شاعری سانچے (Poetic Pattern)نئیں ہوندے نہ اِی اِنہیں سانچیں دا اِرتقاء تھیندے۔ ایں کنیں وَدھ اے ہے جو شاعر ٻنھیں ٻولیں دے ترقی یافتہ شاعریں، سانچیں اَتے ڈِکشن وچ شاعری پڑھدا راہندے ۔ایں واسطے لکھی نہ ونڄݨ آلی اپݨی ماء ٻولی وچ اظہار دیاں ٻہوں مشکلاں آ ویندین۔