یوگینڊا: اولھ آفريڪا ۾ جمھوريہ

ھن ملڪ جي ڏاکڻي پاسي جو وڏو حصو وڪٽوريا ڍنڍ تي مشتمل آهي جنھن جا باقي حصا تنزانيا ۽ ڪينيا ۾ آھن. يوگنڊا آفريڪا ۾ ڍنڍن جي سرزمين آھي ۽ نيل درياء جي بيسن پڻ ھتي واقع آهي.

ريپبلڪ آف يوگنڊا Jamhuri ya Uganda  (Swahili)
جھنڊو نِسبتي نشان
شُعار: '"خدا ۽ پنھنجي ملڪ لاء" "kwa mungu na nchi yangu"
ترانو: "اي يوگنڊا، سونھن جي سرزمين"
مڪانيت  یوگینڊا  (تيز نيرو) – نقشو آفريڪا  (ھلڪو نيرو & چٽو ڀورو ناسي) – in the آفريڪي يونين  (ھلڪو نيرو)
گادي جو هنڌ	ڪمپالا
سڀ کان وڏو شهر	ڪمپالا
دفتري ٻوليون	انگريزي سواحلي
مقامي آبادي	يوگينڊن يا يوگنڊائي
حڪومت	وحداني غالب صدارتي ريپبلڪ
• صدر	يوويري موسيويني
• نائب صدر	ايڊورڊ سسيڪانڊي
• وزيراعظم	روھاڪانا روگونڊا
مقننه	پارليامينٽ
آزادي
• يونائيٽيڊ ڪنگڊم کان حاصل ڪئي	9 آڪٽوبر 1962
• موجوده آئين	8 آڪٽوبر 1995
پکيڙ
• جملي	241٬038 km2 (93٬065 sq mi) (79th)
• پاڻي (%)	15.39
آبادي
• 2016 اندازو	41,487,965 (35th)
• 2014 مردم شماري	34,634,650
•  گھاٽائي	157.1 /km2 (406.9 /sq mi)
جِي ڊي پي (مساوي قوت خريد )	2019 لڳ ڀڳ
• ڪل	$102.659 ارب يو ايس ڊالر
• في سيڪڙو	$2,566
جِي. ڊي. پي  (رڳو نالي ۾ )	2019 لڳ ڀڳ
• ڪل	$30.765 ارب يو ايس ڊالر

يوگنڊا جو نالو بوگنڊا بادشاھت مان نڪتل آهي جنھن ۾ ملڪ جو ڏکڻ پاسي وارو وڏو حصو گاديءَ جي هنڌ ڪمپالا سميت شامل ھيو. ٻہ ھزار سال پھرين ھتي جا ماڻھو شڪار تي گذران ڪندڙ ھيا پر 1700 سال اڳ بانٽو ٻوليون ڳالھائيندڙ ماڻھن جي ملڪ جي ڏاکڻي حصي ۾ ھجرت بعد انھن جي معيشت م تبديلي آئي. ھتي ھڪ روايت مطابق ڪٽارا ايمپائر جي دور ۾ ھتان جي وڏين ڍنڊن وارا علائقا ان ايمپائر جو حصو ھيا جن ۾ وڪٽوريا ڍنڍ ۽ ٽانگانيڪا ڍنڍ سان گڏوگڏ البرٽ ڍنڍ ۽ ڪيوگا ڍنڍ جا علائقا شامل ھيا. 1894 جي شروعات ۾ ھي ملڪ برطانيا جي بيٺڪ بڻايو ويو ۽ برطانيا ھن ملڪ جا انتظامي قانون ٺاھيا. 9 آڪٽوبر 1962 ۾ برطانوي قبضي مان آزاد ٿيو. جنھن بعد گھرو ويڙھ جي ور چڙهي ويو. ان جي اتر واري علائقي ۾ جوزف ڪوني جي قيادت م خدا جي مزاحمتي فوج ذريعي بغاوت سبب حالتون خراب ٿي ويون ۽ لکين ماڻھو جنگ جو کاڄ ٿي ويا.

 

عرب واپاري ھن خطي ۾ ھندي سمنڊ مان اوڀرندي ساحل کان 1830 ۾ اچڻ شروع ٿيا جن جي پٺيان ھتي 1860 واري ڏھاڪي ۾ برطانوي کوجنا ڪندڙ نيل درياء جي پاڻي جي وسيلي جي تلاش ۾ اتي پھتا. برطانوي اہنگليڪن تبليغي بوگنڊا کي بادشاھت ۾ تبليغ ڪرڻ لاء 1877 ۾ پھتا جنھن بعد 1879 ۾ فرانسيسي ڪيٿولڪ تبليغي ستي پھتا.1888 جي شروعات ۾ برطانوي حڪومت امپيريل برٽش ايسٽ آفريڪا ڪمپني کي واپاري معاھدہ شروع ڪرڻ لاء ڳالھيون ٻولھيون شروع ڪرڻ جي خاص منظوري ڏئي. 1886 کان لاڳاتار بوگنڊا ۾ مسلمانن ۽ عيسائين ۾ بعد ۾ با-انگليزا پروٽيسٽنٽ ۽ با- فرانسا ڪيٿولڪ وارن وچ ۾ مذھبي فساد ھلندا رھيا . انھن فسادن کي منھن ڏيندي مالياتي بار ھيٺ امپيريل برٽش ايسٽ آفريڪا ڪمپني بوگنڊا جي قبضي کي جاري رکڻ کان لاچاري ظاھر ڪئي جنھن ڪري برٽش سرڪار نيل درياء واري رستي تي پنھنجي واپار جي مفادن جي تحفظ لاء 1894 ۾ بوگنڊا ۽ ان جي اردگرد وارن علائقن کي ملائي يوگنڊا نالي ھڪ والاريل رياست (protractorate) قائم ڪئي. جنھن تي 1962 تائين برطانيا پنھنجو قبضو برقرار رکيو.1890 واري ڏھاڪي ۾ برٽش انڊيا مان 32000 مزدورن کي اوڀر آفريڪا ۾ آندو ويو جن ھتي ريلوي لائين تعمير ڪئي. انھن مان 6724 مزدور واپس نہ ويا ۽ اتي ئي رھي پيا. اھي اتي واپاري بڻجي ويا جن ريزڪي واپار ۽ ڪپھ مان سٽ ڪڍڻ جو ڪم شروع ڪيو. 1900 کان 1920 م آفريڪي چشم ترفائي (trypanosomiasis) نالي بيماري ۾ اڍائي لک ماڻھو مري ويا.

خودمختيار يوگنڊا

ھي ملڪ 9 آڪٽوبر 1962 ۾ برطانوي تسلط کان آزاد ٿيو پر راڻي ايلزبيٿ ٻين بطور رياست جي سربراھ جي برقرار رھي. آڪٽوبر 1963 ۾ ھي ملڪ جمھوريہ (republic) بڻيو, تنھن ھوندي بہ قومن جي دولت مشترڪه ۾ شامل رھيو. ملڪ م آزادي کان پوء پھريون دفعو چونڊون 1962 ۾ منعقد ٿيون جن ۾ يوگنڊا پيپلز ڪانگريس ٻي پارٽي ڪاباڪا ييڪا جو اتحاد کٽي آيو جن پھرين حڪومت ٺاھي جنھن جو سربراھ بطور وزيراعظم ملٽن اوبوٽ ٿيو ۽ ايڊورڊ موٽيسا صدر ٿيو.

 

 

يوگنڊا جا آزادي جا شروعاتي سال مرڪزي حڪومت ۽ بوگنڊا واري وڏي ۾ وڏي علائقائي بادشاھت جي وچ ۾ تعلقاتن ۾ الجھيا رھيا. جڏهن برطانيا يوگنڊا جي ولاريل رياست قائم ڪئي ھئي تڏھن کان ئي ان بوگنڊا واري بادشاھت جي نئين وحداني رياست م حيثيت ھڪ مسئلو رھي ۽ بيٺڪي گورنر ان جي حل جو ڪو بہ مؤثر فارمولو ٺاھڻ ۾ ناڪام رھيا. بوگنڊا جي آزادي م دلچسپي نہ ھئي پر اھا بادشاھت ڍلي نظام ۾ وڌيڪ مطمئن رھي جنھن سان جنھن سان رياست جي اندر ان جي ٻين تي برتري جي خاص رعايت جي ضمانت ھئي. بوگنڊا ۾ بہ اختلاف ٿي پيا ھيا ھڪ ڌر چاھيو پئي تہ ڪاباڪا بطور اثرائتو شاھي حاڪم ھجي ۽ ٻي ڌر يوگنڊا کي ھڪ سيڪيولر ريپبلڪ ڏسڻ چاهيو پئي. ان ٽڪراء بوگنڊا جي ٻن مضبوط پارٽين کي جنم ڏنو. ھڪ ھئي ڪاباڪا ييڪا (رڳو ڪاباڪا) ٻي ھئي ڊيموڪريٽڪ پارٽي جنھن جون جڙون ڪيٿولڪ چرچ ۾ ھيون. ٻئين ھڪٻئي جون سخت مخالف پارٽيون ھيون بوگنڊا کان ٻاھر وري اتر يوگنڊا جي ملٽن اوبوٽ جي پارٽي يوگنڊا پيپلز ڪانگريس ھئي جنھن ۾ غير بوگنڊائي سياستدان شامل ھيا. 1966 ۾ ابوٽ جي حڪومت ۽ بادشاھ موٽيسا جي وچ ۾ اقتدار جي ڪشمڪش دوران ابوٽ آئين معطل ڪري ڇڏيو ۽ رسمي صدر ۽ نائب صدر کي معزول ڪري ڇڏيو. 1967 ۾ نئون آئين آڻي ملڪ کي جمھوريہ قرار ڏئي روايتي علائقائي بادشاھتن جو خاتمو آندو ويو. اوبوٽ ملڪ جو نئين آئين تحت صدر بڻجي ويو. 25 جنوري 1971 ۾ جنرل ايدي امين فوجي بغاوت آڻي صدر اوبوٽ کي معزول ڪري ملڪ جو اقتدار پنھجي قبضي ۾ آندو ۽ پاڻ کي ڊڪٽيٽر قرار ڏئي فوج جي مدد سان اٺن سالن تائين ملڪ جو حاڪم رھيو. ھن پنھنجي اقتدار کي مستحڪم ڪرڻ لاءِ ڪافي قتل عام ڪرايو. ھڪ اندازي مطابق ھن جي دؤر حڪومت ۾ 80 ھزار کان وڌيڪَ ماڻھو مارجي ويا. ھن 1972 ۾ ھندوستاني اقليت کي ملڪ مان بي دخل ڪري ڪڍي ڇڏيو. 1979 ۾ يوگنڊا ۽ تنزانيا جي جنگ ذريعي ايدي امين جي اقتدار جو خاتمو ٿيو جنھن ۾ تنزانيا جي فوج ايدي امين جي مخالفن جي مدد ڪئي ھئي.

 

جنوري 1986 ۾ فوج طرفان حڪومت جي معزولي بعد يوويري موسيويني ملڪ جو صدر ٿيو جنھن ملڪ م غير جماعتي سياسي نظام قائم ڪيو. جولاءِ 2005 م آئيني ريفرنڊم ذريعي ان نظام جو خاتمو آڻي سياسي پارٽين جي نظام کي بحال ڪيو ويو. ھن جي دؤر م يوگنڊا ڪانگو جي جمھوري ريپبلڪ تي حملو ڪيو ۽ ان جنگ ۾ 1998 کانوٺي جنگ جي خاتمي تائين 54لک ماڻھو جنگ جو کاڄ ٿي ويا. ان بعد يوگنڊا ڍنڍن واري ملڪي حصي ۾ خدا جي مزاحمتي فوج سان گھرو ويڙھ جي ور چڙھي ويو. ان گھرو ويڙھ ۾ ھزارين ماڻھو مري ويا ۽ لکين ماڻهن بي گھر ٿي ھجرت ڪئي. 2005 ۾ پارليامينٽ صدر جو مدو ختم ڪري ڇڏيو. فيبروري 2006 جي صدارتي چونڊن ۾ موسيويني کوڙ اميدوارن سان مقابلو ڪيو. 18 فيبروري 2011 واري چونڊن ۾ موسيويني صدر چونڊجي آيو پر مخالف ڌر ان تي ڌانڌلي جا الزام ھنيا

 

ھن ملڪ جي سرڪاري ٻولي انگريزي ۽ سواحلي ٻولي آھي. ملڪ جي وچولي حصي جي ٻولي لوگنڊا ٻولي آھي جيڪا پڻ پوري ملڪ ۾ ڳالھائي وڃي ٿي.لڪ جون ٻيون ٻوليون رونيورو ٻولي (Runyoro), رونيانڪول ٻولي (Runyankole), روڪيگا ٻولي(Rukiga)، ڏاکڻي لوئو ٻولي(Luo) شامل آهن.

 

ھي ملڪ اوڀر آفريڪي زميني پليٽ تي واقع آھي. ان جي ڏاکڻي پاسي کوڙ ڍنڍون واقع آھن جن مان وڪٽوريا ڍنڍ سڀ کان وڏي آھي جنھن ۾ ٻيٽ پڻ واقع آهن. ڪيوگا ڍنڍ ملڪ جي بلڪل وچ ۾ آھي. ڪمپالا ملڪ جي ڏکڻ ۾ واقع آهي. نيل درياءَ جي شروعات ھن ملڪ مان ٿئي ٿي. نيل وڪٽوريا مان نڪري ڪيوگا ڍنڍ ۾ ، جنھن بعد ڪانگو لڳ البرٽا ڍنڍ مان ٿيندو ڏکڻ سوڊان کان مٿي مصر طرف وھندڙ آھي

 

يوگنڊا جو صدر رياست ۽ حڪومت ٻنھي جو سربراھ آھي. صدر ئي نائب صدر ۽ وزيراعظم ٻنھي کي ملڪ جو صدر مقرر ڪندو آهي. ملڪ جي پارليامينٽ يوگنڊا جي قومي اسيمبلي آهي جنھن جا 449 ميمبر آھن جن م 290 مختلف تڪن جا نمائندا، 116 ضلعي نمائنده عورتون، 10 يوگنڊا جي پيپلز ڊفينس سروس جا نمائندا، 5 نوجوانن جا نمائندا، 5 مزدورن جا نمائندا، 5 معزورن جا نمائندا ۽ 18 غير سرڪاري نمائنده شامل آهن. ملڪ ۾ رشوت ھڪ وڏو مسئلو آهي. ورلڊ بئنڪ جي 2015 واري عالمي حڪمراني جي اشارين مطابق يوگنڊا دنيا جو 12 نمبر وڌيڪ بدعنواني وارو ملڪ ھيو .

 

 

2014 جي آدمشماري مطابق يوگنڊا جي آبادي جو 85 سيڪڙو عيسائيت سان تعلق رکندڙ ، 14 سيڪڙو مسلمان آهن عيسائيت ۾ وري رومن ڪيٿولڪ گھڻائي ۾ آھن.