Ахсынньы 1: күнэ-дьыла

Сыл бүтүө 30 күн баар.

• ХНТ  ХНТ — Аан дойдутааҕы СПИДы утары охсуhуу күнэ  
  • Ускуустубата суох күн — СПИД ускуустуба эйгэтигэр тарҕанан, элбэх биллиилээх киһини өлөрбүтүгэр болҕомто тардаары бастаан 1988 сыллаахха бэлиэтэммитэ
• Арассыыйа  Арассыыйа — Синоп кыргыһыытын күнэ. Павел Нахимов салалталаах Арассыыйа эскадрата 1853 сыллаахха Синоп тумул аттыгар туурак эскадратын кыайыытыгар ананар. Дьиҥэр кыргыһыы сэтинньи 18 (30) күнүгэр буолбута
• Исландия  Исландия — Тутулуга суох буолуу күнэ (Fullveldisdagurinn). Бу күн дойду былааҕын эмиэ чиэстииллэр
• Казахстаан  Казахстаан — Казахстан бастакы бэрэсидьиэнин күнэ
• Каракалпакстан  Каракалпакстан (Узбекистан) — Каракалпак тылын күнэ
• КАӨ  КАӨ — Өрөспүүбүлүкэ күнэ. Дойду 1958 с. Франция холбоһугун иһинэн автономияны ылбыта
• Коста Рика  Коста Рика — Байыаннай сулууспа суох буолбут күнэ. Гражданскай сэрии бүппүтүн кэннэ 1948 сыллаахха бу күн бэрэсидьиэн Хосе Фигерес Феррер дойдуга аармыйаны суох гыммыт, дойду байыаннай тыына суох буолуохтаах диэн буолбут. Билигин бу дойдуга куттал суох буолуутун полиция эрэ хааччыйар
• Мьянма  Мьянма — Дойду күнэ
• Огайо  Огайо, Орегон  Орегон (АХШ) — Роза Паркс күнэ. 1955 сыллаахха бу хара тириилээх дьахтары оптуобуска үрүҥ киһиэхэ оннун туран биэрбэтэҕин иһин хаайбыттар уонна ыстырааптаабыттар. Роза Паркс раасанан сегрегацияны утаран дойду үрдүнэн улахан хамсааһыны тэрийбитэ. Түмүгэр АХШ Үрдүкү суута хара тириилээхтэр туспа айанныахтаахтарын туһунан Алабама сокуонун көтүрбүтэ. Билигин Роза Паркс күнүн түөрт штаакка бэлиэтииллэр, икки штаакка хаайыллыбыт күнүгэр, Калифорнияҕа уонна Миссурига — төрөөбүт күнүгэр.
• Панаама  Панаама — Учуутал күнэ
• Португалия  Португалия — Тутулуга суох буолууну сөргүтүү күнэ
• Румыния  Румыния — Румыния холбоһуутун күнэ (Дойду күнэ). 1918 сыллаахха Трансильвания Румыниялыын биир буолбуттар
• Таиланд  Таиланд — Дамронг Раджанубхаб күнэ. Бу принц 2001 сыллаахха өлбүтэ
• Украина  Украина — Прокуратура үлэһиттэрин күнэ
• Чад  Чад — Көҥүл уонна демократия күнэ. 1990 сыллаахха Идрисс Деби диэн бэлиитик Хиссен Хабре диэн бэрэсидьиэни туоратан, былааһы бэйэтин илиитигэр ылбыта. Иккиэн быйыл 2021 сыллаахха өлбүттэр: биирэ өрө турааччылары кытта сэриилэһэ сылдьан, иккиһэ — Сенегал хаайыытыгар КОВИД-19 ыарыттан (атын дойду суутунан хаайыллыбыт аан дойдуга бастакы дойду салайааччыта)

• 1913 — Ford Motor Company бастакы конвейеры үлэлэппит. Бу технология массыына оҥоруутугар өрөбөлүүссүйэ оҥорбута.
• 1920 — Уус-Маайа улууһун Петропавловскайыгар ааҕар балаҕан аһыллыбыт.
• 1929 — Булуҥҥа сэбиэскэй былааһы суулларбыттар. Булуҥҥа уонна Күһүүргэ хомуньуустар тутуллубуттар, радио, маҕаһыын уонна астаах-үөллээх, араас табаардаах ыскылааттар былдьаммыттар. Былаастарга бу түбэлтэ туһунан ый 24 күнүгэр эрэ биллибит. Быыкап мыыска, Уус Өлөөҥҥө, Бороҕоҥҥо уонна Хара Уулаахха суһаллык кыһыл дружиналар тэриллибиттэр. Верхоянскайтан Е. Петров салалталаах кыһыл этэрээт тахсыбыт, Дьокуускайтан Булуҥҥа А. С. Доль хамаандалаах Хотугу холбоммут этэрээт (Якутский северный сводный отряд) ыытыллыбыт. Сотору кэминэн сэбиэскэй былаас сөргүтүллүбүт.
• 1934 — Ленинградка Политбюро чилиэнин Сергей Кировы өлөрбүттэр. Сталин бу түбэлтэни Улахан Террору саҕалыырга сылтах оҥостубута.
• 1936 — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ Чаара өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон 1953 сыллаахха ликвидацияламмыта.
• 1941 — Үөһээ Бүлүү оруйуонугар НКВД оройуоннааҕы отделын иһинэн судаарыстыбаннай архыып тэриллибит
• 1943 — Дьокуускайга өстүөкүлэ собуота үлэтин саҕалаабыт. Собуот олохтоох матырыйаалтан графиннары, ыстакааннары, чэриниилэ иһиттэрин, лиитэрлээх кырыыҥкалары таһаарара. Кэлин аналлаах оһох тутуллубутн кэннэ түннүк тааһын оҥорор буолбута. Собуот 50-с сыллар ортолоругар сабыллыбыта.

• 1955 — АХШ -ка Монтгомери диэн куоракка хара тириилээх иистэнньэҥ Роза Паркс автобуска миэстэтин үрүҥ тириилээх киһиэхэ туран биэрбэтэх. Ол иһин кини тутуллубут уонна 10 доллар штрафка ууруллубут. Мантан сылтаан улахан бырачыастар саҕаламмыттара, хара тириилээхтэр автобустарга бойкот биллэрбиттэрэ.
• 1956 — Саха АССР сүөһүтүн ахсаана маннык буолбут: 17 соҕуруу оройуоннарга: ынах-сүөһү — 213 483 төбө, онтон ынаҕа — 80 226 төбө, сылгы ахсаана 104 884, сибиинньэ — 3 779 төбө. 18 хотугу оройуоҥҥа: ынах-сүөһү — 27 169, онтон ынаҕа — 10 469, сылгы — 21 764, сибиинньэ — 697.
• 1959 — Антарктика туһунан дуогабар түһэрсиллибит. Дуогабар сүрүн сыала-соруга — Антарктида аан дойду дьонугар-сэргэтигэр барытыгар туһаны аҕалыахтаах. Антарктидаҕа эйэлээх эрэ үлэ-хамнас ыытыллыахтаах буолбут.
• 1969 — Дьокуускайга олохтоох омуктар үгэстэригэр олоҕуран уус-уран оҥоһуктары оҥорор "Сардаана" фабрика тэриллибит. Фабриканы олохтоох бырамыысыланнас министиэристибэтин иһинэн тэрийэр туһунан Саха АССР Миниистирдэрин сэбиэтин уурааҕа бу сыл алтынньы 3 күнүгэр тахсыбыта.
• 1991 — Референдумҥа Украина олохтоохторо тутулуга суох туспа дойду буолуу иһин куоластаабыттар.
• 1996 — СТС телевидение ситимэ үлэтин саҕалаабыт.
• 1999 — Генофону харыстыыр департамент дааннайынан бу күннээҕи туругунан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 524 уһун үйэлээх 90 сааһын ааспыт киһи олорор эбит.
• 2001 — «Биир ньыгыл Арассыыйа» бэлиитикэ баартыйата тэриллибит.
• 2002 — Пискарево мемориал кылабыыһаҕа Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Ленинграды көмүскүү сылдьан өлбүт Саха сирин олохтоохторугар аналлаах өйдөбүнньүк туруоруллубут.
• 2005 — Пермь уобалаһа уонна Коми-Пермяк автономиялаах уокуруга холбоһон Пермь кыраайа буолбуттар.
• 2008 — Арассыыйа минфинин дааннайынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай иэһэ 14 млрд солкуобайга тэҥнэспит. Тэҥнээн көрөр буоллахха Татарстаан — 21 млрд, Москуба уобалаһа — 133 млрд солк. тахса, Москуба бэйэтэ — 109 млрд солк., Самаара — 22,1 млрд, оттон Тыва, Чувашия, Камчаатка кыраайа, Астрахань, Белгород, Брянскай, Калууга, Нижегородскай, Омскай, Оренбург уобаластара — 6-10 млрд солкуобай иэстээхтэр.
• 2011 — Алма-Атааҕа метрополитен аһыллыбыт.
• 2019 — Ухань куоракка хоруона хамсыга өрө туруута саҕаламмыт.

• 1792 — Николай Лобачевскай  — нуучча математига, неевклидовай геометрия айааччыларыттан биирдэстэрэ, университет үөрэҕириитин уонна народнай сырдатыы диэйэтэлэ.
• 1890 — Кузьма Гаврилов — 1920-с сылларга «Саха омук» уонна «Саха кэскилэ» түмсүүлэри төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, саха суругун-бичигин комитетыгар дьарыктаммыта. «Холбос» Респотребсоюhу төрүттээччи.
• 1896 — Георгий Жуков — Аҕа дойду Улуу сэриитин кэминээҕи сэбиэскэй полководец, түөрт төгүллээх Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа.
• 1928 — Наум Засимов (09.11.1991 өлб.) — саха живописеһа.
• 1929 — Михаил Лукин (21.08.1966 өлб.) — саха живописеһа, Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.

• 1958 — Елизабет Ператрович, (1911 с.т.) — АХШ-ка Аляска төрүт олохтоохторун бырааптарын иһин туруулаһааччы, омугунан тлинкит.
• 2012 — Александр Мигалкин — саха уонна Арассыыйа бэлиитигэ уонна дипломаата, 1999—2006 сылларга СӨ тас сибээһин миниистирэ, Монголия Эрдэнэт куоратыгар Арассыыйа генеральнай консула.