रत्नावली

सम्राटश्रीहर्षः उदारहृदयः, विद्वान्, कविश्चासीत् बाणभट्ट-मयूर मातङ्ग-दिवाकरादयः विद्वांसः अस्य सभापण्डिताः आसन् । महाकविबाणभट्टः हर्षचरितनामके ग्रन्थे हर्षस्य प्रतिभायाः वर्णनमकार्षीत् । धावकनामकः कविः स्वकाव्यप्रतिभया हर्षं प्रसाद्य तस्मात् विपुलं धनं प्राप्तवान् । हर्षदेवस्य प्रमुखतया तिस्रः रचनाः आसन् –

1. प्रियदर्शिका,
2. रत्नावली,
3. नागानन्दम् नाटकञ्च ।

चतुर्णामङ्कानां निबध्दा रत्नावलीनाटिका श्रीहर्षवर्ध्दनेन विरचिता । अस्याः प्रधानो रसः श्रृङ्गारः नायको धीरललितो वत्सराजो उदयनः,नायिका मुग्धा नवीनानुरागवती सागरिका (रत्नावली) चास्ति । सिध्दपुरुषस्य भविष्यवाणीं श्रुत्वा कौशाम्बीनरेश- वत्सराज- उदयनस्य अमात्यः यौगन्धरायणः सिंहलेश्वरस्य विक्रमबाहोः दुहितां रत्नावलीं प्रच्छन्नरुपेण, सागरिका- नाम्ना दासीरुपेण अन्तः पुरे अप्रेषयत् । सागरिकायाः रुपलावण्येन शङ्किता राज्ञी वासवदत्ता सागरिकां सर्वदा उदयनात् दूरं गोपयति, किन्तु किराजा उदयनः चित्रफलकदर्शनेन सागरिकायाम् आसक्तो भवति । राज्ञी वासवदत्ता सागरिकां कारगारे निगडबध्दा करोति किन्तु् यदा वासवदत्ता जानाति यत् सागरिका (रत्नावली) तस्याः मातुलस्य पुत्री राजकुमारी च वर्तते, रत्नावल्याः पतिः चक्रवर्ती सम्राट् भविष्यति इति सिध्दपुरुषेण उक्तम् तदा सा राजानम् उदयनं तया सह विवाहं कर्तुं अनुमतिं प्रददाति । ततः 'निः शेषं यान्तु शान्तिं पिशुनजनगिरो दुर्जया वज्रलेपाः इति भरतवाक्येन नाटिका समाप्ता भवति ।

नाटिकायाः प्रमुखपात्राणि, राजा उदयनः, रत्नावली (सागरिका) राज्ञी वासवदत्ता, अमात्यःयैगन्धरायणः, वसन्तकविदॄषकः बाभ्रव्यः, वसुभूतिःकञ्चनमाला, सिसंगता, ऐन्द्रजालिकाश्च सन्ति । अस्याः नाटिकायाः उपजीव्यं बृहत्कथा वर्तते । अस्यां नाटिकायां श्रीहर्षदेवः नाटकतत्त्वानाम् उपस्थापने पूर्णरुपेण सफलोऽस्ति । कथावस्तु –घटनागतिशीलता –अभिनेयतादिकानां दृष्ट्या इयं नाटिका संस्कृतसाहित्ये महत्त्वपूर्णस्थानं प्राप्नोति ।

‎