Ikirundi

Be n'igifaransa, ikirundi ni ururimi rwemewe n'amategeko kandi rukoreshwa mu gihugu c'Uburundi. Ururimi rw'ikirundi turusanga ruvugwa mumpande zose z'igihugu c'uburundi. Ikirundi gishaka gusa n’ikinyarwanda (mumvugo no munyandiko), ururimi rw’Abanyarwanda, kigashaka gusa kandi n’igiha be n'igihangaza, indimi zivugwa muri Tanzaniya cane cane kumbibe ivyo bihugu bihana. Ikirundi nirwo rurimi kama ruvugwa mu Burundi, rukavugwa mumpande zose z'igihugu c'Uburundi.

Ikirundi ni ururimi ruri mu ndimi zo muri afrika bantu. Rwubatswe n'amajambo kama be n'amajambo yatiwe muzindi ndimi zibanyi nk'igiswahiri be no mu ndimi z'abakoroni (igifaransa n'ikidagi) rukagengwa n'amategeko y'indimburo. Inyandiko y'ikirundi ikoresha indome ndatini, ni ukuvuga indome z'ikiratini. Co kimwe n'izindi ndimi, kumenya kuvuga ikirundi, kucandika, kugitahura be n'indimburo vy'ikirundi bisaba kuvyiga.

Inama nkarishabwenge igira gatatu y'abigisha ikirundi mu mashure yisumbuye yabereye i Bujumbura kuva ku wa 29 Myandagaro gushika ku wa 2 Nyakanga 1983, yari yatumiye n’abigisha ikirundi muri Kaminuza y’Uburundi hamwe n’abashingwakirundi bo mu biro vy’Indero Kavukire (B.E.R.). Iyo nama yarihweje ingorane nkurunkuru zerekeye inyandiko y’ikirundi, yongera iratorera umuti izitari nke. Ngizi ingingo zapfunditswe n’iyo nama:

1. AMAJWI AVUGA
   a, e, i, o, u.
2. AMAJWI Y’INDAGI
   b, c, d, f, pf, g, h, j, k, m, n, ny, , ng, p, r, s, sh, t, ts, v, w, y, z.
3. INGORANE ZIFATIYE KU KWITIRANYA AMAJWI Y’INDAGI

INGORANE UTURORERO IRYAPFUNDITSWE INSIGURO CANKE IMVO 1. l/r A. umuliro/umuriro lero/rero A. umuriro rero Mu kirundi iryo jwi ryegereye r gusumba l B. Polo/Poro Repubulika/Repuburika Amadolari/Amadorari B. Poro Repuburika Amadorari B. Amajambo matirano afatwa nk’ay’ikirundi, kuko aheza akigana inyubako n’imvugo y’ururimi rutira. Ni hamwe n’uburyo amajwi aheza agakurikirana. Uturorero: Umukirisu: ntibavuga umukristu. Ikawa yitwa robisita: ntibavuga robista. Intara ya Afirika: ntibavuga Afrika. 2. s/sh urusato/urushato amasaka/amashaka isaka/ishaka igisaka/igishaka igishakashaka/igisakasaka urusato amasaka/amashaka isaka/ashaka igisaka igishakashaka Kwandika ukurikije imvugo y’Abarundi. 3. s/ns umusi/umunsi imisi/iminsi isomerwa/insomerwa umusi imisi isomerwa Kwandika ukurikije imvugo y’Abarundi benshi 4. f/pf umupfakazi/umufakazi gupfupfahaza/gufufahaza umupfumu/umufumu kwipfuza/kwipfuza umupfa/umufa ipfu/ifu gupfutera/gufutera umupfakazi gupfupfahaza umupfumu kwipfuza umufa ifu gufutera Kwandika ukurikije imvugo y’Abarundi benshi. Kumenyesha urwaruka ikirudi c’itsitso. 5. rw/gw kurwara/kugwara indwara/ingwara kurwana/kugwana indwano/ingwano urwarwa/ugwagwa urwiri/ugwiri kurwa/kugwa kurwabira/kugwabira umurwi/umugwi kurwana indwara kurwana indwano urwarwa urwiri kugwa kugwabira umugwi Kwandika ukurikije imvugo y’Abarundi benshi 6. bw/bg kubwira/kubgira imbwa/imbga kubwira imbwa Mu vy’ukuri si bw kandi si bg. Ariko abanditsi benshi bamenyereye bw. 7. rty/ty irtyazo/ityazo gurtyo/gutyo ndtya/ntya ityazo gutyo ntya Mu mvugo bamwe bakoresha rty, ndty, abandi ty, nty. Ariko ibigereranye ni ty, nty. 8. k/kw kwurira/kurira kwongera/kongera kwubaka/kubaka noheza nkurira/noheza nkwurira nkongera/nkwongera nkubaka/nkwubaka nkicara/nkwicara nka kurya kw’urubeya/k’urubeya akana k’ubwenge/kw’ubwenge kwurira kwongera kwubaka nkurira nkongera nkubaka nkicara kw’urubeya akana k’ubwenge Itsitso ni -urir-, onger-, ubak-. ku- na yo ni inyitangizo y’umuvugire wa kigenze. Ijwi u ryo kuri ku- ricika incamwanya w kuko rikurikiwe n’irindi jwi rivuga mw’ijambo rimwe. Ibihimba ni: /n-ka-urir-a/ /n-ka-onger-a/ /n-ka-ubak-a/ /n-ka-icar-a/ Mw’ijambo ijwi a rikurikiwe n’ayandi avuga atangura itsitso bararisimba: /n-k(a)-urir-a/ /n-k(a)-onger-a/ /n-k(a)-ubak-a/ /n-k(a)-icar-a/ Muramenye: amajwi a na i arakunda kurondana akavyara e. Uturorero: amenyo = /a-ma-inyo/ benshi = /ba-inshi/ . kwa = /ku-a/ kwa ni indongorazina, mugabo mu majambo abiri amajwi avuga akurikiranye, irya mbere bararisimba. ka = insanisha. 9. ny/nny yaganye inzoga/ yagannye inzoga twarakanye ingoma/ twarakannye ingoma umuryango warahonye/ umuryango warahonnye yaganye twarakanye warahonye Urwaruka rusigaye ruvuga ny. 10. k/g ikiti/igiti ikikere/igikere nya gikoko kica kipfira hano/ nya gikoko gica gipfira hano. igikere na co kiti/ igikere na co giti igitabu kitubwira/ gitubwira igiti igikere nya gikoko gica gipfira hano. kiti kitubwira Amajwi agumye y'inyitangizo arahinduka akoroha iyo itsitso ry'ijambo ritangurwa n'irigumye Kwandika ukurikije imvugo y'Abarundi kitubwira = /ki-tu-bwir-a/ ki- = iny. -tu- = ind. -bwir- = its. -a = agas. Inyitangizo n'itsitso ntibikurikirana. 11. n/ny iryungane/iryunganye iryungane ni ryo rimenyerewe 12. n/nm nmaze/maze yanmenye/yamenye maze yamenye Ni yo nyandiko ibangukiye abantu batari abahinga.

4. INGORANE ZIFATIYE K’UGUTANDUKANYA AMAJAMBO MU RYUNGANE

UTURORERO TW'INGORANE IRYAPFUNDITSWE INSIGURO CANKE IMVO 1. Ivyo ari vyo vyose/ Ivy'ari vyo vyose Ivyo ari vyo vyose Mu ryungane amajambo yose arandikwa. Muramenye: iyo ako kajambo ivyo ari ins. nsanisha, ijwi o risubirirwa n'agakwabu ko hejuru imbere y'ijwi rivuga. Uturorero: Ivy 'aha vyama mu nzira. Ivy 'abakuru birubahwa. No ku zindi nsigarirazina nsanisha ni hamwe: Ak 'imuhana kaza imvura ihise. Iz 'umutware ziratashe. Ab 'ino ni ko bameze. 2. Yohani yari iguye/ Yohani yari aguye Yohani yari aguye Umugwi wa mbere w'amazina ufise inyitangizo rukozi a-. Abavuga yari iguye barahuba kuko basimba ijwi rya kabiri aho gusimba irya mbere. 3. Yohani na Petero bajanye/vyajanye Yohani na ya nyabu bajanye/vyajanye Yohani na ya ntebe baguye/vyaguye bajanye vyajanye vyajanye Inyitangizo rukozi y’umugwi wa kabiri w’amazina ni ba-, igihe ata gikoko canke ikintu kirimwo. Muri ico gihe ica iba bi-. 4. Amazina y'urunani y'urusangi Amazina y'ubucuti Izina ry'urunani rigizwe n'amazina abiri Amazina abiri afatanijwe n'insanisha Amazina agizwe n'amavuga abiri Amazina y'urunani agizwe n'ayandi majambo adasangiye ubwoko Amazina yunzwe n'agace nya canke ene Amazina y'urunani y'uruharo Amazina arimwo insanisha Amazina atarimwo insanisha Izina riherekejwe n'utundi tujambo turirangura serugo, inarugo, sokuru, nyokuru, marume, sowanyu, mwenewanyu, datawacu, karumunake, ... inka – muntu umwana - mugabo inka y'irembo inkono y'itabi somambike igisoromandandura ikibonamaso amayirabiri umunyabwoba Umwenengwe akenese Maguru ya nyarwari Rukundo rwa Ntare Rutegeramisi Kibikizozejo Ndayamutaye Rufuku rwafukuye Uburundi Kivumu kitari ikivumuvumu Amazina y'ubucuti yandikwa mw'ijambo rimwe ayo mazina atandukanywa n'agakwego Ayo mazina yandikwa mu majambo atatu Ayo mazina yandikwa mw'ijambo rimwe Ayo mazina yandikwa mw'ijambo rimwe Ayo mazina yandikwa mw'ijambo rimwe Ayo mazina yandikwa mu majambo atatu Ayo mazina yandikwa mw'ijambo rimwe Iryo zina riraheza rikandikwa ukwaryo, ayandi majambo na yo akandikwa ibisanzwe. 5. nyene Nyene + izina Nyene + irivuga nyene + ins. nyene mwene + izina ry'urusangi mwene + izina ry'uruharo nyenigihugu nyeningoma nyenurugo nyeninzu nyenicubahiro nyene kurima nyene vyo nyene ho mwene senge mwene nyinabo mwene Nteturuye Vyandikwa mw'ijambo rimwe. Vyandikwa mu majambo abiri. Vyandikwa mu majambo abiri. 6. amazi yo gukaraba/ Amazi y'ugukaraba Umwete wo kwiga/ Umwete w'ukwiga Vyose birashoboka. Mw'isomerwa umunyeshure azokwandika ico yumvise. Abarundi babivuga vyose. 7. Mu kubikora/ mukubikora Mu kunebwa/ mukunebwa Yuriye ku nzu/ kunzu Yinjiye mu nzu/ munzu Ku shami/kw'ishami ku nzu/kw'inzu mu kubikora mu kunebwa Yuriye ku nzu Yinjiye mu nzu kw'ishami ku nzu ku na mu ni utujambo twisangije ubwoko, tudakwiye gufatana n'ijambo turongoye. 8. mu ko/muko ndabikora ubanza kumpera mu ko Iyi sahwanya igizwe na zibiri mu + ko . Ni hamwe na: mu kubikora , ko ndabikora . 9. I muhira/imuhira I ruhande/iruhande I mbere/imbere Inyuma/inyuma I Bujumbura/Ibujumbura Ha ruguru/haruguru Ha mbavu/hambavu Ha mbere/hambere Ha nyuma/hanyuma Iwanje/iwa nje Ukwiwe/Ukw'iwe ha + irivuga I muhira Iruhande Imbere Inyuma I Bujumbura haruguru hambavu hambere hanyuma iwanje ukwiwe ha gupfa wozanzama ha kurya wonywa Indongorazina i , na ha zirongoye izina, vyandikwa mw'ijambo rimwe, kiretse iyo zirongoye izina ry'uruharo, no mw'ijambo i muhira . Muri iryo jambo hari aho batanavuga iyo ndongorazina. Ahandi hose izo ndongorazina zihindura amazina mu ntumbuzi D. Indongorazina iri muri satunga birafatana. E. ha = hako. Ni sahwanya. 10. Aho haragutse nayo/na yo hano haraga Naho/na ho niwagaruka Nako/na ko umengo araje Noneho/none ho araje nayo naho nako noneho Ayo majambo yose ni za sahwanya. Uduce ho , ko , yo , nta co dusigura. 11. N'aho/naho wogaruka sinoguha N'iyo/niyo woza sinokubona n'aho n'iyo Ngaha sahwanya zigizwe na zindi zibiri: n'aho = na + aho , n'iyo = na + iyo . 12. Uwu mwaka na ho/naho nyene tuzokwimbura na ho na = sahwanya ho = ins. muv. ngufi. 13. Imisi y'indwi ku wa mbere uwa mbere uwa nyuma Akajambo kerekana igiharuro mbere kaja ukwako, akerekana umurongo wa , uwa gutyo , indongorazina ku gutyo nyene. 14. Ins. muv. ngufi + uduce ho , ye , e , he . Jeho, tweho, weho, yemwe, yewe, ewe, emwe, hemwe, hewe Utwo duce nta bwoko twisangije, twunga ins. muv. 15. Ins. muv. ngufi + nyene jenyene = nta we turi kumwe je nyene = jewe nyene bonyene = nta we bari kumwe bo nyene = bobo nyene Ins. muv. ngufi zirongora agace nyene birafatana, kiretse zikoreshejwe mu kibanza c'ins. muvugwa ndende. 16. ngo ego/ngw'ego ngo uyu muntu/ ngw'uyu muntu aze kugira ngo aze/ kugira ngw'aze uko aje/ukw'aje ko ushitse/ kw'ushitse ngo ego ngo uyu muntu aze kugira ngo aze uko aje ko ushitse Ijwi o rihereza sahwanya zimwezimwe ngo, kugira ngo, ko, uko, yuko rikurikiwe n'ijwi rivuga ritangura irindi jambo, n'aho ritavugwa rirandikwa. 17. Ni umuntu/n'umuntu Si umuntu/s'umuntu Abenshi ni ko bavuga/ Abenshi niko bavuga Abenshi si ko bavuga/ Abenshi siko bavuga Ego ni ko/ego niko Oya si ko/oya siko Avuga ko/avugako Bakame rero ni ko/ niko kwibaza ruti Ni uko/nuko batevye mba ngiye Nuko/ni uko mukunzi muhire Ni uko/nuko rero Bakame rukagenda Ego ni uko/nuko Oya si uko/suko Ivyo ni vyo/nivyo mvuga Ivyo si vyo/sivyo mvuga Iyo ni yo/niyo mvo Iyo si yo/siyo mvo Ni umuntu Si umuntu Abenshi ni ko bavuga Abenshi si ko bavuga ego ni ko oya si ko avuga ko ni ko Ni uko batevye ni uko mukunzi muhire ni uko rero Bakame rukagenda Ego ni uko Oya si uko Ivyo ni vyo mvuga Ivyo si vyo mvuga Iyo ni yo mvo Inshozi ni na si ni utujambo turi ukwatwo, kamwe kakaba inyemezi akandi impakanyi. Utwo tujambo dutegerezwa kuguma ukwatwo kuko dushobora gusubirira amavuga mu mungane atagira amavuga. Intumbuzi y'ukwemera ko ikurikiye irivuga canke inshozi biratandukana. 18. Ni mwinjire/ nimwinjire Nti mwinjire/ ntimwinjire Si ndabishaka/ sindabishaka Nimwinjire ntimwinjire sindabishaka Igihe utujambo ni na si ari imenyetso nyemezi canke mpakanyi z'irivuga, duca dufatana n'iryo rivuga. 19. Ng'uyu/nguyu ng'abariya/ngabariya Ng'uyu ng'abariya Inshozi ng iguma ukwayo kuko n'aho yama ifatanye n'ins. rugena, yisangije ubwoko. 20. Ata cigeze/atacigeze Nta cigeze/ntacigeze Nta wurya/ntawurya akatamugoye ata cigeze nta cigeze nta wurya akatamugoye Utugetugetu tw'uguhakana nta na ata tuja ukwatwo kuko ari amajambo yisangije ubwoko 21. Kugira ngo/kugirango Kugira ngo Iyo sahwanya igizwe na zindi zibiri: kugira na ngo . 22. Nkûkó/nk'ûkó Nkǔko/nk'ǔko nk'ûkó nk'ǔko Iyi sahwanya igizwe na zindi zibiri: nka na uko . Aya majambo ni abiri, rimwe ni sahwanya, irindi ni ins. rugena yubakiwe ku ndongorazina. 23. Avuze yuko/y'uko ataza yuko Sahwanya ni yuko kuko y ntiyoba insanisha. 24. Ins. rugena + ri Uwo ari we wese Ico ari co cose Ijwi o rihereza ins. rugena irongoye irivuga -ri rirandikwa. 25. Nzoza ejo/ Nzozejo Nzoza ejo Irivuga ritegerezwa kwirebanga. 26. Ejo bundi/ejobundi Hirya y'ejo/hiryayejo ejobundi hirya y'ejo Iyo ntumbuzi yandikwa mw'ijambo rimwe Iyo ntumbuzi igizwe n'amajambo abiri afatanijwe n'insanisha. 27. Igitabu ciwanje/c'iwanje ciwanje = canje c'îwânjé = c'i muhira Bivana n'ico bashaka kuvuga: canje = /ki-a-nje/ ciwanje = /i-a-iwa-nje/ c'îwânjé = /ki-a-i-iwa-nje/ 28. Na , nka + Ins. Muv. ngufi nanje, nkanje, na je, nka je, na bo, nka bo, na vyo, nka vyo, na co, nka co Insigarirazina muvugwa ngufizikurikiye sahwanya na na nka biratandukana, kiretse kuri nanje na nkanje kubera ko iyo nje itabaho yonyene. 29. Irivuga + + sahwanya ko Sinzi ko nzoza ejo. bavuga ko babizi Iyi sahwanya ko bayandika ukwayo, ishobora gusubirira yuko . 30. Na ko/nako nkako/nka ko nako nkako Vyandikwa mw'ijambo rimwe kuko ko nta bwoko kisangije. Nako umengo araje. Kukaba nkako 31. Irivuga + intumbuzi y'ikibanza ko , ho , yo , mwo . Irivuga + ins. muv. ngufi ko , ho , yo . shirako, shirayo, shiramwo, shiraho, hariyo, hariho, harimwo, hariko, mfisemwo, mfiseho, mfiseko, mfiseyo. Bihereze Imana Bihereze yo . Shira ka kayabu kandi urabe yuko wahaye ko . Ubwo badodoye ho  ? Izi ntumbuzi uko ari zine: ko, ho, yo, mwo zikurikiye irivuga zitegerezwa gufatana na ryo. Igihe utujambo ko, ho, yo, ari ins. muv. ngufi, twandikwa ukwatwo. 32. Irivuga mperekeze ri + ko Uriko urarima twariko turiga Irivuga ri iyo ari mperekeze, rirafatana n'agace ko . 33. Amajambo yisubiriza canecane bukebuke buhorobuhoro Ayo majambo yandikwa mw'ijambo rimwe.

5. UTUMENYETSO TWO KURUHUKA
Twagumije utwari tuhasanzwe kuva na kera:

INOMERO IZINA INYANDIKO 1. akaburungu . 2. agakwabu , 3. utuburungu tubiri duhagaze : 4. kaburungu kuri gakwabu ; 5. twa mugina « » canke " " 6. kabaza ? 7. gatangazi ! 8. agakwego - 9. utuzitizo () 10. ngezaho ...

Muramenye:


Agakwabu ko hejuru (apostrophe) ni ako gutandukanya amajambo abiri igihe irya mbere ari akagetugetu.
Uturorero: inkono y'itabi, ibikoko vyo mw'ishamba, amazi yo kw'iteke
Nta gakwego rero kazosubira gukoreshwa mu gutandukanya bene ayo majambo.

6. IKORESHWA RY'URUDOME RUKURU
1. Urudome rukuru rukoreshwa mu gutangura iryungane, inyuma y'akaburungu, ya kabaza na gatangazi no hagati ya twa mugina.
2. Rukoreshwa kandi mu gutangura izina ry'uruharo.
3. Ingorane zimwezimwe:
   1. Ukwigisha ikirundi, igifaransa, icongereza.
      Amazina y'indimi tuyafata nk'amazina y'urusangi, ni co gituma atangurwa n'urudome rutoyi.
   2. Abarundi, Abanyarwanda, Ababirigi, Abanyamerika.
      Izina ry'abanyagihugu rifatwa nk'iry'uruharo igihe bafatiye hamwe bose ata kubaharura.
      Uturorero: Abarundi benshi barize, Ababirigi bamwebamwe bavuga igifaransa.
   3. Twari kumwe n'umurundi umwe, abanyarwanda babiri hamwe n'abanyamerika icumi na bane.
      Ngaha harimwo uguharura, ni co gituma izina ry'abanyagihugu rica rifatwa nk'iry'urusangi.
   4. Igihugu c'Uburundi, ca Kongo. Intara ya Afirika, y'Uburaya.
      Amazina y'ibihugu n'ay'intara ni amazina y'uruharo.
   5. Abanyakarama, Abatare, Abavubikiro.
      Amazina y'umuryango afatwa nk'ay'uruharo.
      Uturorero: Abavubikiro nka bose barahonye, Abanyakarama benshi bari abatware.
   6. Twajanye n'umunyakarama umwe, abatare babiri n'abavubikiro icumi na bane.
      Ayo mazina aca afatwa nk'ay'urusangi kuko harimwo uguharura.
   7. Muramenye ko muri Afirika y'epfo hari amacakubiri y'abera n'abirabure.
      Amazina yerekana ubwoko bw'abantu afatiye ku rukoba afatwa nk'ay'urusangi.
7. UTWATUZO
Turavye ibitabu vy'ikirundi biri mu mashure yisumbuye, dusanga ibikurubikuru ari ivya Patiri NTAHOKAJA. Mu mashure menshi bakoresha utwatuzo turi muri ivyo bitabu. Na two ni utu:
1. agakwego hejuru y'amajwi arandira: sēsa, shīma, rāmba.
2. akarasago ku majwi ameze nk'ayaduga bwampi: ishámi, umutwé.
3. agatemere kubitse ku majwi ahinze amanuka: umuvyêyi, ibêre, irêmbo, umubânyi.
4. agatemere kagaramye ku majwi ahinze aduga: icěse, umutǔmba, umwǎmi, umwǎnya.
5. utuburungu tubiri turambitse ku majwi aduga y'urunani: böse, twëse.

Utwo twatuzo n'ubu ni two bazoba barakoresha, ariko dutegetswe mu nyigisho y'indimburo y'ikirundi gusa.

Ibihĭmba vy'îmvúgo

Amajāmbo ahīndúka

Irivúga

Irivúga ni ijāmbo ryērékana kamére, umugămbi cânké igikórwa.

Ingéreká

Ingéreká ní ijāmbo bageréka kw’īzína ngo ririrăngūre, máze ayo majāmbo abiri agasāngira inyîtāngizo. Ingéreká ziri ubwôko buné:

1.Ingéreká ndôndōzi irāngūra izína igerétswekó mu kwěrekana akarānga kâryo. akarorero:inkoni ndende.ndende ni ingereka ndondozi . 2.Ingéreká kabazá irāngūra izína igerétswekó mu kurirōnderera insígūro itōmôye bícīye mu kubáza. Akarorero: Amavuta maki?.maki ingereka kabaza. 3.Ingéreká ntāntígiri irāngūra izína igerétswekó mu kwěrekana ukó ibīntu bīngána aríko itádomyé urutoke ku gitígiri.Akarorero:Yazanye amavuta menshi.menshi ni ingereka ntantigiri. 4.Ingéreká rutānyá irāngūra izína igerétswekó mu kuvângūra icó iryo zína ryērékana n’íbïndi.

Ra. Ne.: 1.Ingéreká ikuríkiye inshōzi, irivúga, insígarirazína cânké akăndi kajāmbo kadahīndúka, iguma arí ingéreká igihe bibonéka yûkó igerétswe kw’īzína. Akarorero: Uyu mugabo ni munini(munini ni ingereka) 2.Ingéreká irashóbora kuvámwó ingereka-nsígarirazína, ingéreká-zína canké irivúga mvângéreká

Insígarirazína-ngéreká n'însígarirazína

Insígarirazína-ngéreká ní ijāmbo bageréka kw’īzína ngo ririrăngūre, aríko ayo majāmbo abiri ntăsāngire inyîntāngizo. Iyó insígarirazína-ngéreká isigáriye izína igerétswekó ica icîka insígarirazína.

1.Insígarirazína muvugwá: ni ijāmbo risigárira uwuvúga, uwubárirwa, cânké ikivúgwa.
a.Izĭrebānga: zishobora kubá iz’ímivúgwa cânké izisígarira amazína, ndēnde cânké ngúfi.
b.Izifátanye n’írivúga: zishobora kubá iz’ímivúgwa cânké izisígarira amazína.
Ra. Ne.: Ntā nsígarirazína-ngéreká muvugwá ibáhó.
2.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína rugená: ni ijāmbo rigenékereza izína rigerétswekó.
3.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína nsānîsha: ni ijāmbo ryērékana isâno rirí hagáti y’íbīntu bibiri, icó rigerétswekó hamwé n’íkïndi.
4.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína satūngá: ni ijāmbo ryērékana nyené ibīntu n’îsâno afitániye n’íbīntu vyîwé.
5.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína gaharûra: ni ijāmbo ryērékana ukó ibīntu bīngána ríbicīshije ku gitígiri cânké ku guhárūra.
6.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína gaharûra gatōndēsha murōngo: ní ijāmbo ryērékana ikibănza ikīntu giheréreyemwó mu rutŏnde rufatíye ku guhárūra.
7.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína kabazá: ni ijāmbo ryērékana ibīntu ivyó arí vyó, ahó bibarízwa canké ukó bīngána ríbicíshije mu kubáza.
8.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína ntatānyá: mu rudênde, ni ijāmbo ryerékana ikīntu kitagabánije cânké kirí mu murōngo w’íbïndi; mu bwĭnshi, ni ijāmbo rikorániriza mu mugwi umwé ibīntu rirāngûra.
9.Insígarirazína-ngéreká n’însígarirazína rutānyá: ni ijāmbo rifatira ibīntu bimwé ukwāvyó ibĭndi ukwāvyó.

Amajāmbo adahīnduka

Inshōzi

Inshōzi ní ijāmbo rimezé nk’írivúga aríko ridashobóra guhâdikirizwa.

Indôngōrazína

Indôngōrazína ní ijāmbo ryāmá rírōngōye izína kăndi rikērekana ikibănza.

Sahwānyá

Sahwānyá ní ijāmbo rihwānyá amajāmbo asāngíye ubwôko cânké ingīngo zibiri mu ryŭngāne. Ziri ubwôko butatu:
1.Sahwānyá isāngânya: ihwānyá amajāmbo cânké ingīngo zisāngíye ubwôko cânké zifitániye isâno ryā kárāngûra.
2.Sahwānyá ihitîshamwó: yērekana yûkó bahitámwó ikīntu kimwé murí bibiri.
3.Sahwānyá y’ámadĭdāne: yērekana yûkó bakēkéreza, atā nyíshu itōmôye bashobóra gutânga.

Intūmbūzi

Intūmbūzi ní ijāmbo ritūmbûra icîyumvīro c’írivúga, c’îngéreká, c’însígarirazína cânké c’íyïndi ntūmbūzi. Ziri ubwôko indwi:
1.Intūmbūzi y’íkibănza
2.Intūmbūzi y’ígihe
3.Intūmbūzi y’úkugéne
4.Intūmbūzi y’úkūnganya cânké y’încúro
5.Intūmbūzi y’úkubáza
6.Intūmbūzi y’úkwëmera
7.Intūmbūzi y’úguhakana

Inkébuzo

Inkébuzo ní ijāmbo rikorêshwa mu gukébura uwó mugānira.

Gatăngāzi

Gatăngāzi ní ijāmbo umūntu avugá kugíra ngo aserúre akamúbakiye ku mutíma, arí ukunêzērwa, ugushīma cânké ukugaya.

Gakŭmbānya

Gakŭmbānya ní ijāmbo ryīgâna ukó ibīntu bigēndá aríko mū mvúgo ipfunyápfunye kăndi y’ínshushānyo, ukamēngo uravyîbónera cânké uravyîyúmvira.

Ibitabu vyăkorēshejwe