Stadi

en in context betg specific er pajais) è ina noziun che vegn duvrada en pliras scienzas socialas e politicas e che po avair differentas muntadas. En il senn pli vast designescha il term in urden politic, en il qual pervegna ad ina gruppa, organisaziun u instituziun specifica ina posiziun privilegiada – tenor l’avis d’intgins areguard l’execuziun da la pussanza (politica), tenor l’avis d’auters areguard ils dretgs e las pussaivladads da sa sviluppar tant dal singul sco er da la societad.

Elements centrals da la noziun sco ch’ella vegn chapida ozendi èn:

• Ina gruppa da persunas pli gronda ch’è s’unida en ina moda u l’autra en in urden politic
• en in territori pli u main serrà
• che viva sut ina furma da pussanza pli u main unitara (la quala è s’etablida en il decurs dal temp, è vegnida concludida ubain sfurzada tras).

Quests trais criteris principals èn s’etablids en il dretg internaziunal modern dapi Georg Jellinek (1851–1911).

Ch’ins definescha il stadi a moda uschè generala è d’attribuir al fatg che la noziun ‹stadi› vegn occupada en la scienza, ma er ord vista ideologica, cun cuntegns fitg differents. Tut en tut sa laschan differenziar quatter access centrals a la noziun:

 

1. Ord vista giuridica resp. dal dretg internaziunal designescha il stadi «la corporaziun d’in pievel sedentar munida cun la pussanza originara» (Jellinek). Savens vegn questa teoria classica dals trais elements (territori, pievel e pussanza) cumplettada tras la necessitad che questa communitad stoppia disponer d’in urden giuridic fixà en furma constituziunala.
2. Tenor la definiziun sociologica da Max Weber è il stadi la cuminanza «ch’occupa entaifer in tschert territori (...) (cun success) il monopol da duvrar a moda legitima la forza fisica», pia «in’execuziun da pussanza d’umans sur umans» che sa basa sin legitimitad. Questa moda da considerar il stadi sco instrument per exequir la pussanza vegn interpretada differentamain:
   1. ord vista liberala sco instrument necessari, cumbain limità, per proteger la libertad dal singul;
   2. ord vista marxistica (er) sco instrument che serva (en il stadi burgais) sco surstructura als interess da la classa regenta (e che duai, suenter la revoluziun, gidar a preparar la via al socialissem);
   3. ord vista anarchistica sa tracti tar il stadi d’ina furma d’execuziun da la pussanza centralistica sco instrument da la classa privilegiada, regenta per sfruttar las massas (taglia, sforz da prestar lavur pajada) e supprimer mintga singul (determinaziun externa enstagl da libra autodeterminaziun en il consens).
3. Tenor ina definiziun generala da la politologia è il stadi il sistem da las instituziuns publicas che servan a reglar las fatschentas da la communitad. Il stadi sa cumpona surtut d’in’instanza politica ch’è responsabla per stgaffir e mantegnair en la societad il dretg e l’urden public e la quala dispona er da l’apparat statal – l’administraziun – da far valair quels (uschenumnà primat da la politica). Per definir il stadi sa serva er la politologia tradiziunalmain dals elements territori statal, pievel e pussanza politica. Per part èn però s’etablidas definiziuns che varieschan da quest schema.
4. Tenor il puntg da vista moral-religius (Aristoteles, Rousseau, Hegel) sa tracti tar il stadi da la realisaziun da las finamiras moralas dal singul e da la societad en il mund.

Perquai che las noziuns descrittas sa differenzieschan fermamain ina da l’autra, n’ha pudì sa furmar nagina definiziun cun valaivladad generala.

Nua che vivan ensemen umans, vegnan lur interess savens en conflict in cun l’auter. En cuminanzas pli grondas sa sviluppa alura entaifer la structura da las differentas gruppas d’interess e da pussanza il basegn suenter in’instanza che regulescha e che sa preschenta davant las forzas particularas da la societad cun pussanza da decisiun superiura. Ina tala instanza ‹statala› n’ha betg be da garantir ina convivenza paschaivla entras chanalisar e far urden cun ils interess divergents, mabain ha er da procurar che l’egualisaziun dals basegns che s’opponan in a l’auter succedia a moda gista.

Il pled ‹stadi› deriva dal latin status (stadi, situaziun, posiziun). Da qua è sa sviluppà dal temp da la renaschientscha la noziun taliana lo stato, la quala designava la furma pli u main stabila d’ina monarchia u republica. Per Niccolò Machiavelli (1469–1527) cumpigliava la noziun stadi tut ils pudairs umans che pussibilitavan d’exequir pussanza sur dad auters umans. Cun il status regalis era manegià la posiziun, la pussanza e l’influenza dal retg u prinzi ch’era arrivà a la pussanza, pli tard er da sia curt. La translaziun franzosa état ha uschia sa laschà applitgar sin il tegnairchasa economic da la pussanza centrala e pli tard er sin l’unitad giuridica e politica da tut ils burgais entaifer in territori statal (da l’urden dals stans fin a la societad burgaisa).

Dapi ch’è sa sviluppà en l’Europa or da las guerras burgaisas dal temp modern tempriv il stadi modern, consideresch’ins sco ina da las caracteristicas centralas da quel che la convivenza en ina cuminanza statala saja suttamessa ad ina pussanza da regulaziun centrala, la quala stoppia er esser abla da far valair quella, per ch’ils umans possian viver ensemen en pasch e segirezza. Uschia han surtut Jean Bodin e Thomas Hobbes definì il stadi.

Pir vers la fin dal 18avel tschientaner ha il stadi survegnì sia muntada moderna. La pussanza persunala dal monarc, sia suveranitad absoluta, è daventada tras las scrittiras da Locke e Montesquieu in element constitutiv dal sistem politic. Pir cun schliar la pussanza da la persuna dal monarc èsi daventà pussaivel da considerar il stadi sco instituziun abstracta.

Sia muntada odierna sco furma d’organisaziun da la cuminanza exteriura, adina pli pussanta, ha il stadi alura surtut cuntanschì en il decurs dal 19avel tschientaner. Per blers istoriografs da quel temp furmava il stadi (naziunal) in punct fix entaifer lur scrittiras: Jacob Burckhardt (1818–1897) ha considerà il stadi, sper la religiun e la cultura, sco ina da las forzas centralas che constitueschian e dirigian l’istorgia umana.

L’istorgia da la noziun ‹stadi› è pia er l’expressiun da la midada che corporaziuns politicas han fatg tras en il decurs dal temp; perquai èsi contestà, schebain ì saja inditgà da duvrar la noziun moderna cur ch’ins discurra da furmas da pussanza pli veglias. Per part vegn quai acceptà, per part èn ins percunter da l’avis che la noziun dal stadi sa laschia be applitgar sin cuminanzas politicas a partir dal temp modern, e che furmas statalas pli veglias stoppian vegnir numnadas tenor lur denominaziun oriunda (p.ex. polis, civitas, res publica, regimen, regnum u imperium).

 

Sur dieschmillis onns han ils umans vivì ensemen en societads senza disponer d’instituziuns politicas formalas u d’in’autoritad constituida. Pir avant ca. 6000 onns, cun il svilup da la civilisaziun, han las emprimas societads cumenzà a survegnir furma cun structuras formalas. En tschertas regiuns èn sa fatgas valair da quel temp las ideas da l’ierarchia, dal cumandar e da la submissiun. Areguard il svilup preistoric d’in emprim urden politic datti differentas teorias istoricas. A l’entschatta furmavan talas societads structuradas tenor princips ierarchics l’excepziun e sa restrenschevan sin il Proxim Orient e pli tard er sin l’Orient Central. La gronda part dals umans vivevan vinavant en stirpas segmentadas. Plaunsieu han societads ierarchicas extendì lur grondezza ed influenza; mintgatant han ellas conquistà territoris da societads segmentaras vischinantas ed han suttamess quellas, per il pli en furma da sclavaria. Per part independentamain da quai, per part er sco reacziun sin il squitsch d’ordaifer, han autras stirpas medemamain sviluppà ierarchias en lur organisaziun sociala e politica. Fin l’expansiun europeica e colonisaziun è la gronda part dals umans en differentas parts dal mund per ordinari stada organisada a moda betg statala, en intginas regiuns fin en il 19avel tschientaner. Pir dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner cumpiglia il model statal da l’organisaziun politica l’entir mund.

Ils emprims stadis èn sa furmads en il quart millenni a.C. Cuminanzas statalas en il senn da structuras da pussanza organisadas a fund e constituidas a basa da dretg public èn pir sa sviluppadas in pau a la giada en il decurs da l’istorgia.

Damai ch’i na dat ozendi strusch territoris che na tutgan tar nagin stadi e che lubissan ina nova fundaziun, sa furman stadis sin trais modas:

• Entras secessiun (separaziun cunter la veglia dal stadi oriund) ubain relaschada (en enclegientscha) d’ina part dal stadi or da l’uniun statala d’antruras.
• Entras dismembraziun, pia declin e dissoluziun d’in stadi d’enfin qua, uschia ch’i sa furman novs stadis.
• Ubain che dus u dapli stadis d’enfin qua s’uneschan ad in nov; pli savens vegn però territori nov incorporà en in stadi existent (sco che quai è per exempel stà il cas cun l’anteriura Republica democratica tudestga ch’è daventada il 1990 ina part da la Republica Federala da la Germania).

La politologia moderna fa la differenza tranter furmas da stadi, furmas da pussanza e sistems guvernamentals. Igl è quai ina differenziaziun ch’era anc nunusitada en l’antica. Da lez temp resguardav’ins las furmas da stadi e las furmas da pussanza sco sinonims. La classificaziun la pli enconuschenta deriva dad Aristoteles. Quel ha sutdividì las furmas da pussanza en bunas e nauschas furmas d’execuziun dal domini; sco las bunas resguarda el monarchia, aristocrazia e politeia (oz: democrazia), sco furmas degeneradas tirannia, oligarchia e democrazia (oz: oclocrazia, ‹domini da la plebaglia›). Cicero ha be laschà valair las trais furmas positivas monarchia, aristocrazia e democrazia (en il senn odiern) sco res publica.

Dapi il 20avel tschientaner resguard’ins entaifer la politologia las furmas da pussanza e las furmas da stadi separadamain. Ins differenziescha duas furmas da stadi fundamentalas: monarchia e republica. La furma da stadi inditgescha il stadi de jure, pia co che quel è furmà tenor la constituziun. Co ch’il stadi vegn regì, pia il stadi de facto, dependa però da la furma guvernamentala. Uschia vegnan bleras monarchias regidas a moda democratica, entant che la pussanza en ina republica na vegn betg exnum exequida tras il pievel. Per pudair caracterisar l’urden politic d’in stadi, èn pia necessarias omaduas noziuns.

La furma guvernamentala che prevala en blers stadis da tempra occidentala, è quella dal parlamentarissem e da la democrazia represchentativa.

 

Ferdinand Tönnies attribuescha en si’ovra ‹Gemeinschaft und Gesellschaft› (1887) il stadi a la sfera politica da la societad. Max Weber suonda quest schema cun definir il stadi sco cuminanza umana, da la quala l’administraziun occupa entaifer in tschert territori cun success il monopol da la forza fisica legitima per exequir l’urden. Il stadi modern è segnà tenor Weber dals princips territorialitad, monopol da la violenza, funcziunaris spezialisads e domini birocratic. Il pli tard dapi l’epoca dal colonialissem è questa furma dal domini politic derasada en tut il mund.

Sco sistem dovra Niklas Luhmann la noziun ‹stadi› be en virgulettas. Luhmann definescha la noziun sco instrument semantic: Il stadi na saja nagin sistem politic, mabain l’organisaziun d’in sistem politic che servia a l’autodescripziun da quest sistem politic.

En l’economia publica designesch’ins sco stadi mintga subject da l’economia ch’è munì cun pussanza suverana, per exempel ina regenza, in’administraziun e per part er in’instituziun sui generis. Il stadi vegn considerà sco summa da tut las uniuns obligatoricas. L’agir statal en il senn da l’economia publica cumpiglia oramai l’activitad da tut ils nivels politics (incl. vischnancas, regiuns, chantuns e.a.).

Sco subject ch’agescha entaifer ils ciclus economics, vegn il stadi considerà sut l’aspect da sia rolla e muntada per l’economia publica. La scienza da l’economia publica vesa il stadi sco purtader central da la politica economica. Cun agid d’ina politica dad urden, da structura e da process duaja quel garantir il funcziunament dal sistem economic.

Entaifer il quint general da l’economia publica furma il stadi in element dal cirquit economic. El intervegna cun agid da transacziuns monetaras en il svilup dals martgads:

• cun producir, cumprar e vender rauba e servetschs
• cun incassar taglias, taxas e duanas
• cun prestar pajaments da transfer (p.ex. subvenziuns, prestaziuns socialas, gulivaziun da finanzas).

La politica fiscala determinescha, quants daners che vegnan incassads ed impundids per tge posiziuns; las decisiuns da quella influenzeschan tranter auter il preventiv, ils debits statals e la creschientscha economica.

Caracteristicas da stadis

Il dretg internaziunal classic enconuscha trais caracteristicas da stadis:

• ina populaziun
• in territori cun clers cunfins geografics
• ina regenza stabila ch’exequescha la pussanza effectiva

In stadi vegn considerà sco betg pli existent sch’in da quests trais elements ch’al constitueschan è crudà davant.

Quests criteris valan en stadis federals er per ils stadis parzials (chantuns, pajais federativs e.a.). Tar quels sa tracti però da subjects ch’èn suttamess al dretg dal stadi respectiv e betg da stadis per propi en il senn dal dretg internaziunal.

La teoria dals trais elements ha sviluppà il scienzià da dretg statal e da dretg internaziunal Georg Jellinek. Quella vala oz sco renconuschida generalmain. Cun ademplir quests trais criteris è avant maun in stadi en il senn dal dretg internaziunal ed uschia in subject dal dretg internaziunal.

La Convenziun da Montevideo numna sco ulteriur criteri l’abilitad d’entrar en contact cun auters stadis. Quest puntg da vista n’ha però betg pudì s’etablir entaifer la scienza dal dretg internaziunal. I vegn fatg valair che questa ‹suveranitad exteriura› saja bain ina caracteristica da la pussanza statala, ma ch’ella na furmia betg in’ulteriura, quarta caracteristica dal stadi. Da sa restrenscher als trais elements numnads duaja pussibilitar da resguardar en la definiziun ina paletta da furmas da pussanza da stadis reals uschè vasta sco pussaivel.

Renconuschientscha da stadis

 

Da differenziar da la qualitad da stadi è la renconuschientscha da stadis. Ina tala ha tenor l’opiniun generala ina muntada puramain declamatorica, vul dir: ella n’è betg constitutiva per l’atgnadad dal stadi che vegn renconuschì dad esser in stadi. Facticamain furma il grad da renconuschientscha internaziunala tuttina in ferm indizi, a basa dal qual sa lascha concluder sin l’existenza sco stadi tenor dretg internaziunal (mettend pia en il center main la statalitad per sai, mabain la dumonda quant fitg ch’in stadi ha pudì s’etablir sco subject dal dretg internaziunal). I dat però er in puntg da vista tenor il qual la renconuschientscha tras auters stadis furma in element constitutiv da la statalitad.

Da la renconuschientscha da stadis è ultra da quai da differenziar la renconuschientscha da regenzas. Questa differenza daventa da muntada sch’ina regenza che n’è betg legitimada (a moda democratica) surpiglia la pussanza en in pajais (p.ex. en rom d’in putsch militar).

I sa lascha constatar pli e pli che stadis vegnan renconuschids be sch’els resguardan standards elementars che resultan dal dretg internaziunal (p.ex. ina constituziun cun elements democratics). Ultra da quai giogan adina dapli criteris politics in’impurtanta rolla, sco che mussa il cas da la Republica dal Cosovo.

Tut en tut datti en il mund 194 stadis suverans ch’èn renconuschids cumplettamain da las Naziuns unidas resp. da ses stadis commembers (situaziun dal 2019). Igl èn quai ils 193 stadis commembers da las Naziuns unidas ed il Stadi dal Vatican. A la Sontga Sedia (ch’è da distinguer dal Vatican sco stadi) ed al stadi Palestina conceda l’Assamblea generala da las Naziuns unidas il status d’observatur.

Ulteriurs stadis na vegnan betg renconuschids da las Naziuns Unidas, percunter d’ina part dals stadis (en parantesa mintgamai il dumber da renconuschientschas, situaziun dal 2019): Palestina (137), Cosovo (114), Republica democratica araba da la Sahara (46), Taiwan (23), Abchasia (5), Ossezia dal Sid (4), Cipra dal Nord (1).

Successiun dals stadis

La successiun dals stadis munta ch’ils dretgs e las obligaziuns d’in stadi vegnan surpigliads tras in auter stadi. La dumonda cura ed en tge dimensiun che novs stadis surpiglian la posiziun giuridica da lur stadis precedents, sa tschenta però be sch’in stadi na cuntinuescha betg cun l’identitad dal stadi precedent tenor dretg internaziunal, mabain represchenta in nov subject dal dretg internaziunal. Midadas da la regenza u da la constituziun d’in stadi na muntan anc betg che la cuntinuitad dal stadi vegnia interrutta. Las dumondas che sa tschentan en quest connex èn surtut daventadas actualas en ils cas da la dissoluziun da l’Uniun sovietica e da l’anteriura Jugoslavia.

Anarchissem

L’anarchissem è ina filosofia politica che considerescha il stadi sco immoral, nunnecessari e nuschaivel e che cloma enstagl suenter ina societad senza classas e senza stadi (anarchia).

Anarchists èn da l’avis ch’il stadi saja da natira ennà in instrument da pussanza e da suppressiun, e quai independentamain da la dumonda tgi ch’exequeschia la controlla sur da quel. Las lingias che spartian la regenza dal commerzi privat sajan uschè diffusas ch’ellas sajan quasi inexistentas. En pli rendan anarchists attent ch’il stadi disponia dal monopol d’applitgar legalmain meds da violenza, uschia che quel possia teoreticamain privar l’uman da tut temp da ses dretgs natirals. Auter ch’ils marxists èn anarchists da l’avis ch’i na possia betg esser ina finamira politica da conquistar tras ina revoluziun la pussanza statala. Enstagl èn els persvas che l’apparat statal stoppia vegnir dismess dal tuttafatg e che la convivenza stoppia vegnir reglada autramain, a basa da raits socialas che na partan betg dal princip da la pussanza statala.

Entaifer in stadi, il qual dispona adina da structuras pli u main centralisadas e represchenta uschia adina ina societad da classas ierarchica – uschia vegn argumentà –, na sa laschia ina societad senza classas nunpussaivel realisar. Pertge che be gia l’existenza da daners stgaffeschia inegualitads. Perquai vulan anarchists dismetter ils stadis ed en il cas ideal er remplazzar ils daners tras la societad solidarica; uschia duaja la societad vegnir manada enavos en in stadi egalitar e vegnir restituida tant sco pussaivel l’autonomia ed autarchia da quella.

Marxissem

 

En sias scrittiras temprivas ha Karl Marx purtretà il stadi sco instituziun «parasitara», construida sin la surstructura da l’economia ch’impundia la lavur cunter l’interess public. Da quai resultian er las classas entaifer la societad. Las relaziuns vertentas entaifer la societad sajan per la classa regenta in instrument d’exequir la pussanza ed il domini politic ed ellas servian en general sco med da regulaziun e da repressiun che rinforzia be anc il cumbat da classas. Marx e ses cumbattant Friedrich Engels han perquai definì sco finamira dal communissem da stgaffir ina societad senza classas, en la quala il stadi stoppia «pirir».

Er per ils ulteriurs teoretichers marxistics è la rolla dal stadi betg socialistic determinada entras sia funcziun entaifer l’urden dal mund chapitalistic. Antonio Gramsci (1891–1937) accentuescha en sia teoria dal stadi che quel furmia be ina da las instituziuns che gidia a mantegnair l’egemonia da la classa regenta. Daspera vegnia la pussanza statala rinforzada tras il domini ideologic da las instituziuns da la societad civila sco baselgias, scolas e meds da massa.

Ralph Miliband (1924–1994) argumentescha che la classa sa servia dal stadi sco instrument per diriger la societad e ch’ella domineschia quel a basa da las relaziuns interumanas tranter ils funcziunaris dal stadi e las elitas da l’economia. Entras quests entretschaments socials, economics e politics ed il fatg ch’ils funcziunaris derivian da la medema classa sociala chapitalistica s’orienteschia il stadi adina als interess dals possessurs dal chapital e saja adina collià cun quels.

• Daron Acemoğlu, James A. Robinson: Warum Nationen scheitern. Die Ursprünge von Macht, Wohlstand und Armut. S. Fischer, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-10-000546-5.
• Arthur Benz: Der moderne Staat. Grundlagen der politologischen Analyse. Oldenbourg, Minca 2001, ISBN 3-486-23636-9.
• Gotthard Breit, Peter Massing (ed.): Der Staat. Ideengeschichtliche Grundlagen, Wandel der Aufgaben, Stellung des Bürgers. Eine Einführung. Wochenschau, Schwalbach 2003, ISBN 3-89974-072-6.
• Stefan Breuer: Der Staat. Entstehung, Typen und Organisationsstadien. Rowohlt, Reinbek 1998, ISBN 3-499-55593-X.
• Stefan Breuer: Der charismatische Staat. Ursprünge und Frühformen staatlicher Herrschaft. WBG, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-534-26459-9.
• Pierre Clastres: La Société contre l’État. Minuit, 1974; tud. Staatsfeinde: Studien zur politischen Anthropologie. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1976.
• James R. Crawford: The Creation of States in International Law. 2. ed., Oxford University Press, Oxford 2006, ISBN 0-19-826002-4.
• Petra Dobner: Bald Phoenix – bald Asche. Ambivalenzen des Staates. Wagenbach, Berlin 2009, ISBN 978-3-8031-2623-8.
• S.E. Finer: The History of Government from the Earliest Times. 3 toms, Oxford University Press, Oxford 1999, ISBN 0-19-820802-2.
• Ernst Forsthoff: Der Staat der Industriegesellschaft. 2. ed., Beck, Minca 1971.
• Michael Gal: Der Staat in historischer Sicht. Zum Problem der Staatlichkeit in der Frühen Neuzeit. En: Der Staat. Zeitschrift für Staatslehre und Verfassungsgeschichte, deutsches und europäisches öffentliches Recht. Tom 54, 2015, carnet 2, p. 241–266.
• Michael Gal: Staaten, Reiche, Dependanten. Grundlegung einer Theorie der Politate. En: Id.: Internationale Politikgeschichte. Konzeption – Grundlagen – Aspekte. Norderstedt 2019, ISBN 978-3-7528-2338-7, p. 239–291.
• Helmut Kuhn: Der Staat. Eine philosophische Darstellung. Kösel, Minca 1967.
• Ernst Meyer: Einführung in die antike Staatskunde. 6. ed., Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1992.
• Axel Montenbruck: Zivilisation. Eine Rechtsanthropologie. Staat und Mensch, Gewalt und Recht, Kultur und Natur. 2. ed. 2010, Universitätsbibliothek der Freien Universität Berlin (PDF).
• Robert Chr. van Ooyen: Der Staat der Moderne. Hans Kelsens Pluralismustheorie. Berlin 2003.
• Wolfgang Reinhard: Geschichte der Staatsgewalt. Eine vergleichende Verfassungsgeschichte Europas von den Anfängen bis zur Gegenwart. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-45310-4.
• Murray N. Rothbard: The Anatomy of the State (PDF; 124 kB).
• Bernd Marquardt: Universalgeschichte des Staates. Von der vorstaatlichen Gesellschaft zum Staat der Industriegesellschaft. Lit Verlag, Münster 2009, ISBN 978-3-643-90004-3.
• Klaus Schlichte: Der Staat in der Weltgesellschaft. Politische Herrschaft in Asien, Afrika und Lateinamerika. Campus, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-593-37881-7.
• Carl Schmitt: Der Begriff des Politischen. 7. ed., Duncker & Humblot, Berlin 2002, ISBN 3-428-08725-9.
• Gunnar Folke Schuppert: Verflochtene Staatlichkeit. Globalisierung als Governance-Geschichte. Campus, Francfurt a.M. 2014, ISBN 978-3-593-50180-2.
• Stefan Talmon: Kollektive Nichtanerkennung illegaler Staaten. Grundlagen und Rechtsfolgen einer international koordinierten Sanktion, dargestellt am Beispiel der Türkischen Republik Nord-Zypern. Mohr Siebeck, Tübingen 2006, ISBN 3-16-147981-5.
• Hans-Peter Waldrich: Der Staat. Das deutsche Staatsdenken seit dem 18. Jahrhundert. Olzog, Minca 1973, ISBN 3-7892-7063-6.
• Weltbank (ed.): Weltentwicklungsbericht 1997. Der Staat in einer sich ändernden Welt. Washington, D.C. 1997, ISBN 0-8213-3772-6.
• Reinhold Zippelius: Allgemeine Staatslehre. Politikwissenschaft. 17. ed. amplifitgada, Beck, Minca 2017, ISBN 978-3-406-71296-8.