Karl Marx

Karl Marx (* 5 da matg 1818 a Trier; † 14 da mars 1883 a Londra) è stà in filosof, econom, teoreticher da la societad, schurnalist politic, protagonist dal moviment da lavurants e criticher da la societad burgaisa e da la religiun.

Ensemen cun Friedrich Engels è el daventà entaifer il socialissem e communissem il teoreticher cun la pli grond’influenza. Sias teorias vegnan discutadas enfin oz a moda cuntraversa.

Karl Marx
Karl Marx (1875; fotografia da John Mayall jun.)
Signatura da Marx
Signatura da Marx

Vita

Giuventetgna e cumenzaments politics (1818–1843)

Karl Marx 
Chasa natala da Karl Marx a Trier

Karl Marx è naschì il 1818 a Trier sco terz da nov uffants da l’advocat Heinrich (Heschel) Marx (1777–1838) e da Henriette Marx. Da vart da la mamma era Karl Marx in basrin dal poet tudestg Heinrich Heine che derivava medemamain d’ina famiglia gidieua e cun il qual Marx ha tgirà in stretg contact durant ses temp a Paris. In cusrin da Karl Marx è stà Frederik Philips (1830–1900) ch’ha fundà il 1891 cun ses figl Gerard il concern d’electrica Philips. Heinrich Marx derivava tant da vart dal bab sco er da vart da la mamma d’ina famiglia da rabins pussanta. Ils onns 1811–1813 è el stà activ sco interpret giudizial e translatur ad Osnabrück (che fascheva da quel temp part da la Frantscha). Il 1812 è el s’associà a la loscha da framassuns ‹L’Etoile Hanséatique›. Tranter il 1816 ed il 1822 è el sa convertì al protestantissem; sco gidieu n’avess el numnadamain betg pudì cuntinuar sut la regenza prussiana cun ses uffizi d’advocat ch’el aveva surpiglià dal temp da Napoleun. Ils 26 d’avust 1824 èn ils uffants Sophia, Hermann, Henriette, Louise, Emilie, Caroline ed er Karl vegnids battegiads en l’abitaziun dals geniturs. La mamma però ha pir fatg quest pass bundant in onn pli tard, damai ch’ella aveva tema che sia famiglia, surtut ses bab, dischapprovassan quest pass.

Dal 1830 fin il 1835 ha Karl Marx frequentà il gimnasi a Trier; cun 17 onns ha el fatg ensemen cun ses ami e quinà da pli tard Edgar von Westphalen l’abitur, e quai cun ina media da las notas da 2,4. Speziala affecziun ha Marx resentì da quel temp envers il directur Johann Hugo Wyttenbach. Tranter ses magisters èn stads Vitus Loers e Johann Abraham Küpper. In da ses magisters è er stà Johannes Steininger, in scienzià da la natira e geolog da renum internaziunal. Steininger era in aderent dad Alexander von Humboldt. L’onn 1836 è Marx sa spusà a Trier cun la sora dad Edgar, Jenny von Westphalen (1814–1881).

L’onn 1835 è Marx ì a Bonn a studegiar giurisprudenza e cameralistica. Schebain el ha fatg part là da la ‹Landsmannschaft der Treveraner› na sa lascha betg cumprovar. En tutta cas è el però vegnì sentenzià pervi da «far canera da notg e sturnadad» ed ins ha investigà encunter el per avair purtà in sabel. A Bonn ha el visità prelecziuns giuridicas tar Ferdinand Walter, Eduard Puggé ed ulteriuras prelecziuns tar Friedrich Gottlieb Welcker ed August Wilhelm Schlegel. Tenor indicaziuns da Moriz Carrière duai Marx er avair appartegnì ad in circul litterar, dal qual faschevan part Carrière, Marx, Emanuel Geibel, Karl Grün, Karl Ludwig Bernays, Theodor Creizenach e Heinrich Bernhard Oppenheim.

In onn pli tard ha Marx midà a l’Universitad da Friedrich-Wilhelm a Berlin (oz Universitad da Humboldt), nua ch’el ha visità prelecziuns giuridicas tar Eduard Gans (dretg criminal e dretg territorial prussian), Friedrich Carl von Savigny (dretg roman), Henrich Steffens (antropologia), August Wilhelm Heffter (dretg ecclesiastic, procedura civila tudestga), Georg Andreas Gabler (logica), Carl Ritter (geografia generala), Adolf August Friedrich Rudorff (dretg d’ierta), Bruno Bauer (Jesaja) e Carl Eduard Geppert (Euripides). L’accent principal da ses studis è bainspert sa spustà da la giurisprudenza vers la filosofia e l’istorgia. Qua è Marx vegnì en contact cun il circul dals giuvens hegelians u hegelians da sanestra, dal qual ils frars Bruno ed Edgar Bauer han furmà ils represchentants ils pli impurtants. Da quel temp ha el er fatg amicizia cun Karl Friedrich Köppen e cun Adolf Friedrich Rutenberg.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel, ch’è mort il 1831, ha gì da ses temp ina grond’influenza sin la vita spiertala en Germania. L’establishment hegelian (er enconuschent sco vegls hegelians u hegelians da dretga) resguardava il stadi prussian sco terminaziun d’ina seria da svilups dialectics, segnada d’ina birocrazia effizienta, da bunas universitads, da l’industrialisaziun e d’in aut grad d’occupaziun. Ils hegelians da sanestra, als quals appartegneva Marx, han percunter fatg quint cun in ulteriur svilup dialectic; problems betg schliads furmavan per els la povradad, la censura statala e la discriminaziun dals umans che na sa decleravan betg sco luterans.

Suenter la mort da ses bab Heinrich Marx ils 10 da matg 1838 ha Marx survegnì sco avugà uffizial Johann Heinrich Schlink, damai ch’el daventava pir maioren cun 25 onns.

Ils 14 d’avrigl 1841 è Marx vegnì promovì in absentia a l’Universitad da Jena al docter da la filosofia, e quai cun ina lavur davart la differenza tranter la filosofia da la natira da Democrit ed Epicur. Sperond sin ina professura è Marx sinaquai ì a star a Bonn; ma la politica da la regenza prussiana al ha sclaus da la carriera academica – tuttina sco Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer ed auters –, valeva el gea sco in dals manaders dals hegelians da sanestra opposiziunals. Sut ses num ha el publitgà il schaner 1841 en la revista dals giuvens hegelians ‹Athenäum› duas poesias sut il titel ‹Wilde Lieder›.

Da quel temp han burgais liberals fundà a Cologna la ‹Rheinische Zeitung für Politik, Handel und Gewerbe› sco organ communabel da las differentas direcziuns opposiziunalas, da monarchists liberals fin a democrats radicals. Marx è daventà in dals collavuraturs principals dal fegl. L’october 1842 ha el surpiglià la redacziun da la gasetta, la quala ha represchentà da qua davent in puntg da vista opposiziunal anc pli radical. Marx, Arnold Ruge e Georg Herwegh han gì da quel temp ina divergenza d’opiniuns cun il circul enturn lur correspundent da Berlin Bruno Bauer; a quel ha Marx fatg la reproscha da duvrar la gasetta «surtut sco vehichel per propaganda teologica ed ateissem etc. enstagl per discussiun politica ed acziun». Cura che Friedrich Engels, che valeva sco ami ed adherent dals hegelians da sanestra da Berlin, ha visità ils 16 da november 1842 la redacziun a Cologna, è quest emprim inscunter cun Marx perquai plitost stà reservà.

Pervi dals Decrets da Karlsbad era l’entira pressa suttamessa a la censura. Areguard la ‹Rheinische Zeitung› era quella spezialmain severa. Las autoritads prussianas han l’emprim tramess in censur spezial da Berlin. Vesend che quai na tanscheva betg, stueva mintga ediziun vegnir suttamessa en segunda instanza al president da la regenza da Cologna. Damai che la redacziun da Marx guntgiva regularmain questa censura dubla, è la gasetta vegnida scumandada per il prim d’avrigl 1843. Marx è sa retratg ils 17 da mars sco collavuratur e redactur, perquai ch’ils possessurs speravan da pudair cuntanscher ch’il scumond vegnia annullà sch’els midian la tendenza da la gasetta.

Passagi al communissem (1843–1849)

Karl Marx 
La dunna da Marx Jenny ch’è medemamain stada activa en il moviment da lavurants (fotografia dal 1880)

Il 1843 ha Marx maridà a Kreuznach sia spusa Jenny von Westphalen. Da la lètg èn resortids set uffants, dals quals be las trais figlias Jenny, Laura ed Eleanor han survivì l’uffanza.

Ils 11 u 12 d’october 1843 èn Marx e sia dunna arrivads a Paris, nua ch’els han abità a la Rue Vanneau. Ensemen cun Arnold Ruge ha Marx cumenzà là ad edir la revista ‹Deutsch-Französische Jahrbücher›. Il 1843 ha el emprendì a conuscher a Paris German Mäurer. En connex cun si’activitad per la revista ha er cumenzà la correspundenza cun Friedrich Engels ch’aveva contribuì dus artitgels. Da la revista è però mo cumparì in numer dubel e quel er be en lingua tudestga, damai che Louis Blanc e Proudhon n’avevan furnì nagins artitgels. La cuntinuaziun da la revista ha fatg naufragi per differents motivs: Julius Fröbel na la vuleva betg pli finanziar, ina gronda part da l’ediziun è vegnida confiscada al cunfin e tranter ils dus redacturs èn bainprest sa mussadas differenzas da princip. Ruge è restà obligà a la filosofia da Hegel ed a la democrazia burgaisa; Marx ha cumenzà a sa fatschentar cun economia politica ed a sviluppar in agen puntg da vista (surtut or da la critica envers ils socialists franzos).

La fin 1843 ha Marx emprendì a conuscher a Paris il poet tudestg Heinrich Heine, cun il qual el era parentà da lunsch. Per vita duranta èn els stads colliads amicablamain.

Ils ‹Ökonomisch-philosophische Manuskripte› da l’onn 1844 furman l’emprima emprova da Marx da stgaffir in sistem economic e rendan a medem temp visibel en tge direcziun filosofica che l’autur sa mova. Marx sviluppa qua per l’emprima giada sia teoria da la «lavur alienada», la quala s’orientescha a Hegel.

Marx n’ha però betg terminà quests uschenumnads ‹Manuscrits da Paris›, mabain ha scrit curt suenter – en rom da la culminaziun da la discussiun contemporana areguard ils giuvens hegelians – ensemen cun Friedrich Engels l’ovra ‹Die heilige Familie›. Da lur lavur communabla vi dals ‹Deutsch-Französische Jahrbücher› era sa sviluppà cun Engels – il qual al aveva er visità il settember 1844 per intgins dis – ina viva correspundenza; quella dueva la finala manar ad in’amicizia per vita duranta ed ad ina stretga collavuraziun politica e publicistica. L’emprim resultat da quella, ‹Die heilige Familie›, è stà in pamflet drizzà «cunter B.[runo] Bauer e ses cumpogns»; la cumpart dad Engels vi da quella sa restrenscha però a diesch paginas. Marx polemisescha qua cunter ils giuvens hegelians da Berlin enturn ses anteriur mentur Bruno Bauer. In impurtant commember da questa gruppa na menziunescha el a l’entschatta però betg: Max Stirner. L’october 1844 aveva quel publitgà ses cudesch ‹Der Einzige und sein Eigentum›, il qual Engels aveva l’emprim valità a moda pli u main positiva (en ina brev dals 19 da november drizzada a Marx).

Marx ha giuditgà il cudesch a moda pli critica che Engels ed è vegnì da persvader quel en sia resposta da sia tenuta. Malgrà quai para el d’avair surpiglià per part la critica da Stirner envers Feuerbach ed ha scrit la primavaira 1845 sias famusas ‹Thesen über Feuerbach› ch’èn però pir cumparidas postum. Pir l’atun 1845, suenter avair prendì enconuschientscha da la reacziun da Feuerbach sin la critica da Stirner sco er da la replica da Stirner sin quella, è el sa decidì da scriver sez ina critica da l’ovra da Stirner. El ha fatg quai il 1845–1846 en furma dal chapitel ‹Sankt Max› en la scrittira communabla da Marx ed Engels ‹Die deutsche Ideologie›, il qual è però pir vegnì edì suenter la mort da Marx.

En l’emprim chapitel, deditgà a la critica da religiun dal giuven hegelian Ludwig Feuerbach, sviluppan Marx ed Engels en furma da model in «process dal svilup pratic» da l’istorgia umana. Cuntrari als hegelians na vesan els quella betg sco svilup dal spiert, mabain sco istorgia da la pratica umana e da las relaziuns socialas: «Nus partin d’umans e lur occupaziun per propi e represchentain a basa dal decurs real da lur vita er il svilup dals reflexs ideologics ed ecos da quest process.» Attenziun speziala laschan els prevegnir a la partiziun da la lavur ch’els resguardan sco factur decisiv entaifer il svilup istoric. A Feuerbach, ch’argumentescha medemamain a moda materialistica, reproschan els d’avair chapì l’uman sco esser abstract, ma betg sco subject en si’activitad sensitiva e pratica.

Ils auters chapitels da la ‹Deutsche Ideologie› cumpiglian ina ferma critica dals ulteriurs giuvens hegelians sco represchentants d’ina critica da la societad che saja, uschia Marx ed Engels, oravant tut idealistica. Er als represchentants da l’uschenumnà «vair socialissem» (surtut Karl Grün) è deditgà in chapitel. Dal temp da vita da Marx han però diversas emprovas da publitgar l’ovra fatg naufragi, uschia ch’el ha la finala be pudì edir il chapitel davart Karl Grün (il 1847 en la revista ‹Das Westphälische Dampfboot›). L’ovra cumplessiva è pir cumparida il 1932 en rom da la ‹Marx-Engels-Gesamtausgabe› (MEGA).

Ils fundaments d’in «materialissem istoric» che Marx ed Engels han sviluppà sa distanziond da las direcziuns socialisticas e giuven hegelianas da quel temp, accentueschan las forzas motoricas socialas e materialas da l’istorgia e furman uschia in precursur direct da la sociologia.

Daspera era Marx sa participà a la redacziun da la gasetta da l’emna tudestga ‹Vorwärts!› che cumpareva a Paris. Quella attatgava l’absolutissem dals pajais tudestgs – surtut da la Prussia –, e quai sut Marx bainprest cun in’orientaziun socialistica. Pervi da quai ha la regenza prussiana mess tras si’expulsiun da la Frantscha. Uschia ha Marx stuì dischlocar l’entschatta 1845 a Brüssel, nua ch’era Engels al è suandà. A chaschun d’in viadi da studi communabel en l’Engalterra la stad 1845 èn els entrads en relaziun cun l’ala revoluziunara dals chartists. Marx ha disditg il december 1845 la naziunalitad prussiana, suenter ch’el era vegnì a savair che la regenza prussiana vuleva chatschar tras tar la regenza beltga si’expulsiun. Uschia è Marx daventà ina persuna senza naziunalitad; emprovas da pli tard da puspè restituir quella (il 1848 e 1861) n’han gì nagin success.

A Brüssel ha Marx publitgà il 1847 la scrittira ‹Misère de la philosophie. Réponse à la philosophie de la misère de M. Proudhon›. I sa tracta d’ina critica da la teoria economica da Pierre-Joseph Proudhon ed ultra da quai da la societad chapitalistica sco tala. En pli ha el scrit da temp en temp artitgels per la ‹Deutsche-Brüsseler-Zeitung›.

L’entschatta 1846 han Marx ed Engels fundà a Brüssel il ‹Kommunistisches Korrespondenz-Komitee›. L’intent da quel era d’unifitgar las finamiras e d’unir organisatoricamain ils communists revoluziunars e lavurants en Germania ed en auters pajais. Uschia vulevan els preparar il terren per furmar ina partida proletaria. La finala èn Marx ed Engels sa mess en contact cun il ‹Bund der Gerechten› socialistic da Wilhelm Weitling ed èn daventads commembers da quel il 1847. Anc il medem onn èsi reussì a Marx da transfurmar quest’organisaziun en la Lia dals communists (‹Bund der Kommunisten›) ed el ha survegnì l’incumbensa da scriver il manifest da quella. Quel è vegnì publitgà l’onn da la revoluziun 1848 ed è daventà famus sco ‹Manifest da la Partida communistica› u simplamain ‹Manifest communistic› (cf. la versiun rumantscha). Ils 15 settember 1850 ha Marx tschentà la dumonda da transferir l’autoritad centrala a Cologna e da furmar a Londra dus circuls da la Lia. Questa proposta è vegnida acceptada cun la suletta cuntravusch da Karl Schapper. Ils 17 da settember èn Marx, Engels, Liebknecht ed auters extrads dal ‹Londoner Arbeiterbildungsverein›.

Pauc pli tard ha la Revoluziun da favrer franzosa dal 1848 manà en tut l’Europa a stremblidas politicas. Cuntanschend quellas Brüssel, è Marx vegnì arrestà e bandegià da la Belgia. Sin invit da la nova regenza provisorica da la Republica franzosa è el returnà a Paris. E suenter ch’è proruta la Revoluziun da mars tudestga è Marx ì a Cologna. Là è el stà in dals manaders dal moviment revoluziunar en la provinza renana da la Prussia ed editur da la ‹Neue Rheinische Zeitung. Organ der Demokratie›. En quella è tranter auter vegnida publitgada la scrittira ‹Lohnarbeit und Kapital› che dueva restar nunfinida. La gasetta è cumparida l’ultima giada ils 19 da matg 1849 ed è alura vegnida scumandada da la reacziun prussiana.

Exil a Londra (1849–1864)

Karl Marx 
Friedrich Engels e Karl Marx; davantvart las trais figlas da Marx Laura, Eleanor e Jenny (avant il zercladur 1864)

Marx è l’emprim returnà a Paris. Ma gia suenter paucs mais ha el stuì sa decider da vegnir internà en la Bretagna ubain da bandunar il pajais. Marx è sinaquai ì cun sia famiglia en l’exil a Londra, nua ch’el ha l’emprim vivì en relaziuns simplas da la lavur schurnalistica sco er dal sustegn finanzial da ses cumpogns da cumbat – surtut da vart dad Engels, il qual al è suandà en l’Engalterra. Politicamain è Marx sa fatschentà cun l’agitaziun internaziunala a favur dal communissem, teoreticamain ha el sviluppà elements essenzials da si’analisa e critica dal chapitalissem.

A Londra è cumparì sco emprim l’ovra da Marx ‹Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850› (il 1859 sco retscha d’artitgels en la ‹Neue Rheinische Zeitung. Politisch-ökonomische Revue›); e sa basond sin quai ‹Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte› (1852) areguard la praisa da la pussanza da Napoleun III.

Dal settember 1850 fin il 1853 ha Wilhelm Pieper sustegnì Marx sco ses secretari privat cun translaziuns e contribuziuns per la pressa da chartists en l’Engalterra. Fin il 1853, cura ch’el ha pers questa plazza per esser sa preschentà publicamain cunter il process da communists da Cologna, aveva la famiglia Rothschild engaschà Pieper sco magister privat per il figl Alfred. A chaschun d’in viadi sin il continent ha Pieper tschertgà il contact cun aderents da la Lia ed ha rimnà a Francfurt per incumbensa dad Engels publicaziuns d’istorgia militara.

A partir dal 1852 è Marx stà il correspundent da Londra da la ‹New York Daily Tribune› e sur blers onns er il correspundent per l’Europa continentala. Tar ils artitgels na sa tracti betg da rapports ordinaris, mabain d’analisas cumplessivas davart la situaziun politica ed economica da singuls pajais europeics, savens en furma d’entiras retschas d’artitgels. Il 1853 ha Marx publitgà en la ‹New York Daily Tribune› ed en l’Engalterra en il ‹People’s Paper› la seria d’artitgels pli lunga ‹The Story of the Life of Lord Palmerston›. Ils onns 1855/56 è quest text vegnì restampà a Londra en la ‹Free Press› da David Urquhart, in anteriur diplomat britannic a Constantinopel che s’engaschava en l’Engalterra per l’Imperi osmanic e cunter la politica da la Russia. La collavuraziun cun David Urquhart è sa dada perquai che quel manava ina champagna pli gronda cunter il politicher britannic Lord Palmerston che persequitava en il zuppà interess russ.

La collavuraziun da Marx vi da la ‹Tribune› è ida a fin il mars 1862 cura che Charles Anderson Dana ha desditg quella pervi d’affars a l’intern da l’America. L’onn 1859 ha Marx scrit divers artitgels per la gasetta da lavurants ‹Das Volk›. A medem temp è el daventà correspundent da la ‹Wiener Presse› ed è s’approfundà en il studi da l’economia politica. Il 1861 ha Marx empruvà da recuperar la naziunalitad prussiana, e quai er cun meds giuridics e sustegnì da Ferdinand Lassalle. Ma la regenza prussiana ha refusà tuttas stentas. Durant la sullevaziun dal schaner 1863 ha Marx tschertgà il contact tar ils revoltants en Pologna ed ha procurà per il sustegn da la Pologna da vart dal ‹Deutscher Arbeiterbildungsverein› a Londra.

Lavur vi dal ‹Kapital› e l’Internaziunala

En il decurs dals proxims onns ha Marx scrit sias capodovras economicas. Sco emprima descripziun sistematica da sias ideas fundamentalas areguard l’economia è cumparì il 1859 ‹Zur Kritik der politischen Ökonomie›. Quest tractat era oriundamain concepì sco emprim carnet al qual duevan suandar ulteriurs. Ma Marx n’era betg anc cuntent cun la realisaziun en detagl dal plan general ed ha perquai cumenzà sia lavur da nov. Pir il 1867 è cumparì l’emprim da trais toms da si’ovra principala ‹Das Kapital›.

Il medem onn è Marx sa trategnì l’avrigl ed il matg a Hannover sco giast dal medi Louis Kugelmann. Qua ha Friedrich Karl Wunder fatg intgins dals numerus purtrets fotografics da Marx ch’èn sa mantegnids.

Durant elavurar ‹Das Kapital› è puspè sa purschida la chaschun da s’engaschar en la pratica a favur dal moviment dals lavurants: Il 1864 è Marx sa participà sco in dals responsabels a la fundaziun da l’Associaziun internaziunala da lavurants (curt Emprima Internaziunala). El dueva er manar quella fin la dissoluziun factica l’onn 1872 (cun dischlocar la centrala en ils Stadis Unids; la decisiun da dissoluziun formala è suandada il 1876). Marx ha formulà ils statuts ed il program general da quella, l’‹Adressa inaugurala da l’Associaziun internaziunala da lavurants›. L’organisaziun enserrava secziuns uschè disparatas sco communists tudestgs, sindicalists englais, anarchists svizzers e proudhonists franzos. A basa da dus referats ch’el ha tegnì il 1865 a chaschun da sesidas dal cussegl general ha sia figlia Eleanor publitgà il 1898 la scrittira ‹Lohn, Preis und Profit›.

Entaifer ils stadis tudestgs è Marx l’emprim sa stentà vinavant da stgaffir ina partida socialistica revoluziunara. El ha fatg quai sa distanziond sapientivamain dal curs refurmatoric da l’‹Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein› da ses anteriur scolar Ferdinand Lassalle. En contact cun Marx ed Engels steva er Wilhelm Liebknecht, quai dapi ch’el era ì a star il 1862 a Berlin. Omadus al han sustegnì en furma da contribuziuns en las gasettas ‹Demokratisches Wochenblatt› e ‹Der Volksstaat›. Il 1869 è Wilhelm Liebknecht stà cunfundatur da la ‹Sozialdemokratische Arbeiterpartei›; quella è s’unida il 1875 cun ils aderents da Lassalle a la ‹Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands›, la ‹Sozialdemokratischen Partei Deutschlands› (SPD) da pli tard.

Er suenter la dissoluziun da l’Emprima Internaziunala è Marx restà en contact cun prest tut las impurtantas persunas dal moviment da lavurants europeic ed american; savens èn quels er sa conferids persunalmain cun el. Il zercladur 1869 è Marx vegnì elegì sco commember da la ‹Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures & Commerce›.

Londra (1872–1883)

Marx ha cuntinuà a lavurar vi da sias scrittiras economicas, è però vegnì retegnì pli e pli tras sia malsanitschadad. Ils onns 1862 fin 1874 ha el patì d’ina malsogna da la pel, la quala al ha impedì fermamain. Ils onns 1874, 1875 e 1876 ha Marx fatg segiurns da cura a Karlsbad ed il 1877 a Neuenahr. Per pudair viagiar segiramain sin il continent, ha Marx dumandà l’avust 1874 da pudair daventar burgais da la Gronda Britannia. Ma quai al è vegnì refusà cun far valair ch’el saja «a notorius agitator, the head of the International Society, and an advocate of Communistic principles. This man has not been loyal to his own King and Country».

L’entschatta 1879 ha sir Mountstuart Elphinstone Grant Duff tschertgà il contact tar Karl Marx per incumbensa da Victoria, la figlia la pli veglia da la regina da l’Engalterra. Da quai ha el rapportà a si’incumbensadra il prim da favrer 1879.

Karl Marx 
Fossa da Karl Marx sin il Highgate Cemetery a Londra

Ils 2 da december 1881 è morta sia dunna Jenny Marx, ils 11 da schaner 1883 la figlia Jenny. Marx sez è mort ils 14 da mars 1883 en la vegliadetgna da 64 onns a Londra ed è vegnì sepulì ils 17 da mars sin il Highgate Cemetery. Friedrich Engels ha tegnì il pled funeral. Las prestaziuns scientificas da Karl Marx ha Engels resumà en ses pled punctuond duas scuvertas essenzialas:

«Sco che Darwin ha scuvert la lescha dal svilup da la natira organica, uschia ha Marx scuvert la lescha dal svilup da l’istorgia umana (...); numnadamain che la producziun concreta dals meds da viver materials e tras quai il stadi da svilup economic da mintga pievel u da mintga epoca istorica furman la basa sin la quala èn sa sviluppadas las structuras statalas, las concepziuns giuridicas, l’art e schizunt las imaginaziuns religiusas dals umans respectivs; tut quests champs ston perquai vegnir explitgads nà da quest fundament e betg – sco quai ch’igl è vegnì fatg fin qua – viceversa.

Ma quai n’è betg tut. Marx ha er sviluppà la lescha da moviment speziala da la moda da producziun chapitalistica dad oz sco er da la societad burgaisa ch’è vegnida stgaffida tras quella. Cun la scuverta da la plivalur èn quests connexs vegnids sclerids (...).»

A la fossa stevan Eleanor Marx, Carl Schorlemmer, Ray Lankester, Horatio Bryan Donkin, Wilhelm Liebknecht, Charles Longuet, Paul Lafargue, Friedrich Leßner, Georg Lochner, Edward Aveling, Helena Demuth e Gottfried Lembke. Marx sez aveva giavischà che la participaziun a la sepultura sa restrenschia a la famiglia ed ils amis ils pli intims. A quai èn sias figlias Laura ed Eleanor sco er Friedrich Engels sa tegnids.

L’onn 1954 ha la partida communistica da la Gronda Britannia incumbensà Laurence Bradshaw da stgaffir ina mesa statua per la fossa da Marx. Il november 1954 han ins l’emprim spustà la fossa per intgins meters en in lieu pli adattà. Il mars 1956 è alura vegnì inaugurà il bist cun il purtret da Marx e l’inscripziun «WORKERS OF ALL LANDS UNITE» or dal ‹Manifest communistic› e la 11avla tesa davart Feuerbach: «THE PHILOSOPHERS HAVE ONLY INTERPRETED THE WORLD IN VARIOUS WAYS – THE POINT HOWEVER IS TO CHANGE IT».

Descendenza

Ensemen cun sia dunna Jenny ha Karl Marx gì set uffants:

  • Jenny Caroline (1844–1883)
  • Jenny Laura (1845–1911)
  • Charles Louis Henri Edgar (1847–1855)
  • Heinrich Edward Guy (1849–1850)
  • Jenny Eveline Francis (1851–1852)
  • Jenny Julia Eleanor (1855–1898)
  • N.N. (1857–1857)

Marx è er stà il bab dal figl illegitim Frederick Lewis Demuth da sia chasarina Helena Demuth che derivava da la Germania; quel è vegnì dà en ina famiglia da tgira. Quatter dals uffants da Marx èn morts en la vegliadetgna d’uffant; Jenny Caroline è morta il 1883 en la vegliadetgna da 38 onns, dus mais avant ses bab. Las duas figlias ch’al han survivì han omaduas terminà lur vita tras suicidi.

Tuttina sco lur geniturs èn er las trais figlias Jenny, Laura ed Eleanor stadas activas en il moviment socialistic. Laura ha maridà il 1868 Paul Lafargue, Jenny il 1872 Charles Longuet, Eleanor ha vivì a partir dal 1884 ensemen cun Edward Aveling; tut ils trais schenders da Marx èn s’engaschads sco agitaturs socialistics, ils emprims dus en Frantscha, il terz en la Gronda Britannia.

Survista da la teoria da Marx

Karl Marx vala sco il teoreticher dal communissem cun la pli gronda influenza insumma. Sias scrittiras han marcà il moviment da lavurants dal 19avel e 20avel tschientaner en tut il mund – dals moviments socialistic-communistics da la Russia e da la Germania fin a quels en l’America Latina ed Asia da l’Ost – cumbain a moda fitg differenta. En rom da l’economia publica moderna vegn Marx attribuì als economs naziunals. Er la filosofia ed autras scienzas umanas sco er las scienzas socialas han recepì Marx. Savens èsi usità da resumar ils aderents da sias teorias, independentamain da la disciplina, sut il term dal marxissem.

Sco blers filosofs dal 19avel tschientaner ha Marx sviluppà fitg ferm sias ideas s’occupond cun la filosofia da Hegel. Hegel, che vegn resguardà sco in dals filosofs dal temp modern cun la pli gronda influenza insumma, ha represchentà ina filosofia da l’istorgia idealistica, teleologica. Ils scolars da Hegel èn sa dividids en hegelians da sanestra e hegelians da dretga. Quests ultims consideravan il process istoric sco cumplenì e terminà en furma da la societad burgaisa; ils hegelians da sanestra percunter eran da l’avis che l’accumpliment da l’istorgia haja pir lieu en l’avegnir. La posiziun da Marx è surtut sa sviluppada en rom da las intensivas debattas ch’èn vegnidas manadas entaifer ils hegelians da sanestra; da quellas èn tranter auter sa participads Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer e Max Stirner, ma er Michail Bakunin.

Marx surpiglia da Hegel il model da reflexiun da la dialectica e l’idea che l’istorgia sa sviluppia tenor regularitads cun caracter da lescha. Quellas na maina el, cuntrari a Hegel, però betg enavos sin in «spiert dal mund», mabain sin relaziuns e confruntaziuns materialas e socialas entaifer la societad. Qua vegn visibel il segund grond concept filosofic ch’ha influenzà Marx: il materialissem, surtut en la furma sco ch’al ha sviluppà Feuerbach. Uschia emprova Marx da colliar la dialectica da Hegel cun il materialissem en furma d’in «materialissem didactic» e da metter uschia quella «dal chau sin ils pes»:

«Mia metoda dialectica na sa differenziescha betg be da quella da Hegel, mabain furma precis il cuntrari da quella. Per Hegel è il process cognitiv – il qual el transfurma schizunt sut la noziun da l’‹idea› en in agen subject – il Demiurg che metta ad ir la realitad, la quala n’è nagut auter che si’apparientscha exteriura. Tar mai percunter è tut l’ideal nagut auter che cumparsa materiala ch’è vegnida transponida e translatada en il chau da l’uman.»

La forza motorica centrala entaifer il svilup istoric da la societad umana d’enfin qua vesa Marx – sper la confruntaziun cun la natira – en il cumbat da classas: «L’istorgia da tut las societads d’enfin qua è l’istorgia da cumbats da classa.»

Ina rolla tut speziala giogan en quest connex vieutas revoluziunaras: «Las revoluziuns èn las locomotivas da l’istorgia.» Cun manar enavos en questa moda l’istorgia sin sias premissas materialas, tschenta Marx al lieu da l’idealissem da Hegel in «materialissem istoric».

In enconuschent element teoretic da quel furma il schema da la basa e da la surstructura. Tenor quella èn las instituziuns da la societad (stadi, giustia, cultura, ideas da las valurs) da resguardar sco ina «surstructura» situada sur ina «basa» che sa cumpona da cundiziuns da producziun economicas (ed a medem temp da relaziuns da classa e da domini) sco er da forzas productivas; e malgrà lur independenza apparenta sajan las singulas parts da quest model unidas ina cun l’autra e dependentas da las caracteristicas specificas da quel. Uschia dovria per exempel la moda da producziun chapitalistica in tschert urden da dretg che lubeschia a possessurs da martganzias da stgamiar lur products al martgà. Quest ultim sto da sia vart vegnir protegì d’ina forza statala superiura etc. Surtut la furmaziun da la basa economica respectiva, uschia Marx, saja stada fin uss – sper il cumbat da classas – la pli impurtanta forza areguard il svilup da las relaziuns socialas.

Il schema ‹basa-surstructura› è savens vegnì malchapì sco model fix cun l’intent da reducir tut ils fenomens politics ed ideologics sin categorias economicas. L’enconuschenta formulaziun da Marx che l’existenza determineschia la schientscha ha be anc promovì questa malchapientscha. En realitad ha Marx percunter accentuà explicitamain la dialectica da l’interacziun reciproca tranter existenza e schientscha. Er la schientscha po midar l’existenza – gist la pussaivladad da far revoluziuns sa basa gea sin questa libertad da l’uman da transfurmar sapientivamain las relaziuns vertentas, enstagl da sa laschar dominar da quellas. Cumbain ch’ella n’è betg libra da tendenzas correspundents, na sa chapescha la filosofia da l’istorgia da Marx betg sco determinissem mecanic, mabain sco emprova da realisar la libertad umana. Ma sco che Marx accentuescha, è questa libertad adina liada a ses conturn material e social.

Critica da l’economia politica

Karl Marx 
Tavla commemorativa che regorda a l’emprim’ediziun da ‹Das Kapital›

Durant tut sia vita è Marx sa stentà da furnir in’analisa economica profunda da la societad chapitalistica. Per l’ina vuleva el pertschaiver uschia las premissas, pussaivladads e la moda d’agir adequata dal moviment communistic; per l’autra dueva questa lavur scientifica porscher ils arguments adequats per pudair crititgar las relaziuns existentas e cumbatter meglier quellas. Ses capodovra ‹Das Kapital› (tom 1: 1867, toms 2 e 3 postum) cumpiglia en tut 2200 paginas; en quel suttametta Marx l’economia politica ad ina critica cumplessiva. D’ina vart ha el analisà las furmas dals products, la valur, il chapital e las cundiziuns da producziun e da distribuziun chapitalisticas, en las qualas è entretschada la producziun da la facultad tenor la societad chapitalistica e burgaisa. Da l’autra vart cumpiglia la critica da l’economia burgaisa er la critica da ses teoretichers sco Adam Smith u David Ricardo, ils quals Marx attatga per part a moda polemica. Ina da las tesas centralas da la teoria marxistica dal chapitalissem è quella dal cuntrast da classas tranter proletariat e bourgeoisia, sin il qual sa basia l’antagonissem insuperabel da la societad chapitalistica. Questa sutdivisiun da la societad en chapitalists e lavurants è per Marx d’ina vart ina da las premissas per la furma da producziun chapitalistica insumma – i dovra ina classa da lavurants ch’è sfurzada da vender sia forza da lavur als possessurs dals meds da producziun. Da l’autra vart è la spartiziun da la societad en duas classas er in dals resultats inevitabels d’ina moda da producziun che sa basa sin la producziun da rauba e sin la vendita da la forza da lavur sco rauba. En cuntrast cun Proudhon ed auters accentuescha Marx perquai che la sfruttaziun d’ina part da la societad ed il domini da l’autra sa laschian be surmuntar cun midar las categorias economicas fundamentalas dal chapitalissem. Pertge che quellas mainian – er independentamain da la voluntad dals singuls acturs (chapitalists, lavurants), pia quasi ‹davos lur dies› – a sfruttaziun e domini da classa. «L’autra via fiss sco da dismetter il papa e laschar exister vinavant il catolicissem.»

Marx ed Engels han influenzà a moda decisiva las noziuns da la ‹moda da producziun chapitalistica› resp. dal ‹chapitalissem›, las qualas vegnan preschentadas il pli sistematic en l’ovra principala da Marx ‹Das Kapital›. Sco chapitalissem defineschan els in urden economic ch’è segnà da la pussaivladad d’acquistar meds da producziun en furma da possess privat, da la producziun per in martgà che decida davart il pretsch, dal sa stentar d’in cuntin da maximar il profit e da la cuntradicziun tranter lavur cunter pajament e chapital. Tenor Marx sa mida la furma da producziun da la societad bain a moda decisiva cun la transiziun dal feudalissem al chapitalissem; ma ella mantegna ses caracter da classa. Marx descriva la societad chapitalistica sco societad da la miseria, dal sfruttament e da l’alienaziun.

Partind da las teorias dals represchentants da l’economia naziunala classica, surtut Adam Smith e David Ricardo, interpretescha Marx da nov la teoria da la valur da la lavur e transfurma quella en in instrument cun agid dal qual el emprova da descriver l’explotaziun dal proletariat tras il chapital.

Il chapitalissem sco societad da classa

Marx definescha duas classas principalas da la societad:

  • Per l’ina la bourgeoisia resp. la classa dals chapitalists, ils quals possedan ils meds da producziun (terren, fabritgas, maschinas etc.) ch’èn necessaris per la producziun. Sco «classa regenta» structurescha quella tenor Marx er ils interess da la societad e sias ideas domineschan l’opiniun ed ideologia publica: «Las ideas ch’han dominà in’epoca èn adina be stadas las ideas da la classa dominanta.»
  • Per l’autra il proletariat, vul dir la classa dals lavurants che na disponan da nagins agens meds da producziun ed èn perquai sfurzads da prestar lavur pajada per cuntentar lur basegns elementars. Er emploiads tutgan en quest senn tar la classa dals lavurants cunter pajament. Questa paja saja calculada uschia ch’il lavurant possia «reproducir» sia forza da lavur (mangiar, abitar, recreaziun), ma betg acquistar sez meds da producziun; uschia restia el dependent da la lavur pajada. Marx numna la lavur pajada perquai savens er ina furma zuppentada da «lavur sfurzada».
  • Ina terza classa furma la burgaisia pitschna, vul dir la classa dals impressaris pitschens ed independents. Quella vegnia però stuschada adina dapli a l’ur tras la bourgeoisia e la finala ad ir si en il proletariat. Ultra da quai existia in subproletariat u proletariat da lumpas che sa cumpona da persunas senza tetg, murdieus e schurnaliers. Tuttina sco la burgaisia pitschna n’ha er questa gruppa tenor Marx nagina muntada sociala u schizunt revoluziunara.

Formalmain èn tut ils commembers da la societad burgaisa libers ed eguals tenor il dretg. De facto, uschia Marx, pon ils proletaris però be eleger a tgi ch’els vendan lur forza da lavur, vul dir da tge chadainas ch’els vulan sa laschar enchadanar. Uschè ditg ch’igl existia in dretg burgais che permettia da posseder meds da producziun en furma da possess privat, muntia egualitad giuridica necessariamain inegualitad sociala; e cun renconuscher l’urden burgais ed il stadi burgais vegnia quella be anc reproducida e mantegnida vinavant.

Cuntradicziun sociala e crisa

Entaifer il chapitalissem succedia l’accumulaziun da la ritgezza sociala pia adina be tras explotaziun da forza da lavur estra en furma da lavur pajada. Il chapitalist paja però al lavurant be ina part da la valur effectiva da quai ch’el haja prestà entaifer il process da producziun – la plivalur reala da la lavur che vegnia prestada da la societad na giaja pia betg a favur da l’entira societad, mabain vegnia accumulada a moda privata. Questa appropriaziun privata da la plivalur, ma er da la forza da lavur creativa da l’individi insumma, condemnescha Marx sco sfruttament.

Ma la rata da profits dals chapitalists sa sbassia tenor Marx adina dapli. Quai saja per l’ina d’attribuir a la muntada creschenta da las maschinas; pertge che tenor la teoria da la valur da la lavur creeschia be la forza da lavur umana ina valur agiuntada e sa sbassia quella cuntinuadamain cun remplazzar umans tras maschinas (chapital fix vs. chapital variabel). Da l’autra vart sa sbassian las ratas da profit er pervi da la concurrenza tranter ils chapitalists sezs, ils quals stoppian adina offrir ad in pretsch pli bass per pudair sa mantegnair sin il martgà. Las entradas sbassantas sforzian il chapitalist da reducir las expensas, e quai surtut cun sbassar ils custs da producziun, vul dir tras pajas pli pitschnas, prolungaziun dal temp da lavur u cun auzar la productivitad da lavur.

Questa constellaziun mainia ad ina cuntradicziun inevitabla tranter ils interess d’explotaziun dal chapital ed ils basegns dal proletariat. Da qua derivia il caracter antagonistic da la moda da producziun chapitalistica, il qual saja il motiv per las crisas regularas dal chapitalissem ed il qual stoppia la finala er manar a la sullevaziun revoluziunara dals lavurants. Il chapital produceschia uschia ses agens «chavafossas» e vegnia ad ir a frusta il mument da la revoluziun communistica.

Alienaziun da la lavur

Karl Marx 
Alea da Karl Marx a Berlin

Il problem dal chapitalissem consista tenor Marx betg be en l’explotaziun dal lavurant ed en in cuntrast insuperabel dals interess da classa. L’entira existenza da l’uman, ses esser uman sez, vesa el alienà da sasez e supprimì tras las relaziuns chapitalisticas. Il tratg essenzial da l’existenza umana giascha per Marx – sa referind a Hegel e Feuerbach – en l’abilitad da l’uman da furmar ses ambient a moda creativa e libra. L’element central da la filosofia da Marx è perquai la lavur, la quala Marx definescha sco «metabolissem tranter uman e natira».

En il chapitalissem saja la lavur però alienada e pervertida a moda fundamentala. Pertge che qua na vegnia la lavur betg fatga per stgaffir products da diever ed anc bler main cun l’intent da realisar la forza creativa, mabain sulettamain per acquistar valurs da stgomi. Il lavurant na possia betg disponer libramain da sia forza da lavur, mabain stoppia impunder quella a favur da las finamiras dal chapitalist, per il qual el lavura. Ils bains ch’el producescha en questa moda na resenta il lavurant betg pli sco ses agens, mabain sco esters; el na possia betg pli enconuscher sasez en ils resultats da si’atgna activitad. Quest process designescha Marx, er qua puspè analog a Hegel, sco «alienaziun».

Schebain la categoria da l’«alienaziun» saja er anc d’impurtanza pli tard entaifer l’ovra da Marx, surtut en sias scrittiras economicas, ubain sch’el haja laschà crudar cun il temp ses concept oriund da l’«alienaziun», è ina dumonda che marxists discuteschan a moda fitg cuntraversa. In fatg èsi che Marx na discurra suenter il 1845 betg pli da l’«essenza» umana, mabain ch’el sbitta explicitamain sco svilup sbaglià da l’idealissem tudestg da vulair tractar l’uman sut l’aspect da noziuns genericas generalas.

Il caracter da fetisch da la rauba

Al lieu dal term da l’alienaziun (il qual è ritg da supposiziuns filosoficas ed implitgescha l’idea d’ina lavur betg alienada) dovra Marx pli tard il term dal «fetischissem da la rauba», il qual el ha sviluppà en l’emprim tom da ‹Das Kapital› en il famus chapitel davart «il caracter da fetisch da la rauba e ses misteris». Cun questa noziun manegia el la dissimulaziun da la lavur umana prestada, la quala n’è betg pli visibla vi d’in product final che circulescha sco rauba commerziala. Er qua sa tracti d’ina furma d’alienaziun, ma en il context dal chapital na serva questa metafra main a tschiffar la miseria dal lavurant, mabain plitost a chapir la structura ideologica da la societad chapitalistica. Per Georg Lukács, il teoreticher marxistic ch’è sa fatschentà da rudent cun questa tematica, cuntegna il chapitel davart il caracter da fetisch da la rauba l’entir materialissem istoric. El ha elavurà quest cuntegn ‹zuppà› en ses tractat dal 1923 ‹Die Verdinglichung und das Bewusstsein des Proletariats› che vegn adina puspè cità.

Pli pauc ch’ils umans enconuschan sasezs en ils products da lur lavur e pon percepir quels sco products fatgs dad els sezs, e pli agens che quests products als cumparan. Surtut en furma dals daners e dal chapital – che furman nagut auter che rauba accumulada en furma abstracta – cumparan ils products da la lavur umana sco «subjects automatics», daventads independents. La transfurmaziun da daners en adina dapli daners, sin il qual princip sa basia il chapitalissem, cumparia sco agen moviment dals daners (p.ex. en furma dal tschains che para d’esser sez activ), e betg sco resultat da la lavur umana. Tras quai, uschia concluda Marx, daventian chaussas subjects ed ils subjects umans sa transfurmian en objects impussants. Ils producents da rauba vegnian dominads da lur products: «Lur agen moviment entaifer la societad posseda per els la furma d’in moviment da rauba che controllescha els enstagl da vegnir controllada dad els.» La societad chapitalistica sa basa en quest senn sin in straviament fundamental dals fatgs, ella stat quasi sin il chau.

Uschia daventian ils products fetischs, vul dir rauba ch’è apparentamain magica. Ma malgrà questa parita e malgrà che la lavur na vegnia betg pli percepida, restia ella suletta l’instanza da creaziun da valur e la causa da tut moviment. Il caracter da fetisch da la rauba saja in engion, però in che na derivia betg d’in’errur, mabain ch’haja in origin pratic: la spartiziun da la societad en persunas che lavuran ed en persunas che laschan lavurar, vul dir en persunas che produceschan ils products ed en autras che possedan quests products.

Questa transfurmaziun da la rauba en in fetisch analisescha Marx er sco in modus da socialisaziun ch’ha quasi lieu davos il dies dals umans. En rom da quel vegnan lavurs concretas transfurmadas en valurs pecuniaras abstractas che pussibiliteschan insumma pir la producziun da rauba betg privata, vul dir distatgada da l’individi.

Critica da la religiun

La critica da la religiun da Marx è vegnida influenzada da Ludwig Feuerbach. Sco quel s’avischina er Marx a la religiun d’ina perspectiva filosofica che va a finir en critica sociala.

Ils filosofs descriva Marx en general sco producents d’ideas e vesa lur incumbensa principala en surmuntar la filosofia, vul dir en lur realisaziun pratica: «Ils filosofs han be interpretà il mund a moda differenta; quai che quinta però è d’al transfurmar.»

En quest senn crititgescha Marx tut las furmas d’ina filosofia idealistica e surtut la religiun; quella serva tenor el a render l’existenza dals umans pli supportabla cun siemis e confiert en l’auter mund ed uschia facticamain a legitimar la miseria en quest mund. En in famus citad designescha Marx perquai la religiun sco «opium dal pievel». La religiun na saja betg abla d’explitgar la miseria, mabain saja in’expressiun da quella ch’engionia cun fantasias ed ideas absurdas. Ella na saja pia nagut auter ch’ina faussa schientscha, ch’ina pura ideologia d’umans alienads da sasezs: «L’uman fa la religiun, la religiun na fa betg l’uman.»

A la perversiun da las relaziuns praticas correspunda tenor Marx la faussa schientscha da la religiun; quella na saja nagut auter che la ‹dretga› (vul dir adequata) expressiun d’ina faussa societad. La religiun saja la «mistificaziun» d’in mund che portia sez quasi tratgs mistics.

Per surmuntar las fantastarias religiusas na bastia critica teoretica però betg; i dovria ina midada fundamentala da las relaziuns materialas che fetschian insumma necessaria la religiun sco «suspir da la creatira turmentada»: «La pretensiun da dar si las illusiuns davart sia situaziun [v.d. da l’uman, red.], è la pretensiun da dar si ina situaziun che basegna illusiuns.»

Perquai che religiun e societad èn colliadas per el uschè stretgamain ina cun l’autra, attribuescha Marx a la critica da la religiun ina rolla ordvart centrala: «La critica da la religiun è la premissa da tutta critica.»

Da crititgar questa faussa schientscha servia però be ad enconuscher il motiv per l’errur, sinaquai ch’ins daventia conscient da la pussaivladad da schliar quella a moda pratica. Schientscha da classa munta en quest senn per Marx da percepir las relaziuns socialas a moda ‹objectiva› e da vegnir conscient e crititgar che l’uman participescha a la reproducziun dal domini chapitalistic. Questa critica filosofica stoppia tschentar al lieu da la mistificaziun e da las «fantastarias» religiusas ils basegns dals umans sezs, per ils basegns dals quals ella haja da cumbatter. La filosofia stoppia sa transfurmar en ina «pratica revoluziunara».

«L’arma da la critica na po però betg remplazzar la critica da las armas; la forza materiala sto vegnir cupitgada tras forza materiala. Ma er la teoria daventa forza materiala, numnadamain en quel mument ch’ella tschiffa las massas. La teoria è abla d’entusiasmar las massas cura ch’ella demonstrescha ad hominem, ed ella demonstrescha ad hominem en quel mument ch’ella daventa radicala. Esser radical munta da prender a maun insatge per las ragischs. La ragisch per l’uman è però l’uman sez.»

Filosofia da l’istorgia

Karl Marx 
Monument da Marx a Chiemnitz

La filosofia da l’istorgia marxistica è vegnida enconuschenta sco materialissem istoric. Sco element central che fa ir il mund na resguarda quel betg las ideas, mabain las relaziuns materialas che precedan e determineschan il svilup da las ideas. «Betg la schientscha dals umans determinescha lur esser, mabain l’esser da la societad determinescha lur schientscha.»

Ideas filosoficas na sajan perquai betg atemporalas e valaivlas per adina, mabain hajan in origin material-istoric. Uschespert che quest fundament sa midia, sa midian er las ideas. Las ideas filosoficas predominantas correspundian perquai en mintga epoca a las ideas da la classa dominanta; quella definescha Marx sco la classa ch’ha la pussanza da disponer davart ils meds da lavur materials.

Tuttina sco che las relaziuns materialas influenzeschan las furmas da domini, uschia s’effectueschan er questas ultimas sin las relaziuns materialas. Il materialissem istoric na descriva perquai nagin determinissem da vart da l’aspect material, mabain ina relaziun reciproca dialectica tranter esser e schientscha, necessitad e libertad: «Ils umans fan lur atgna istorgia; ma els na fan quella betg a moda dal tuttafatg libra, betg sut circumstanzas ch’els han sezs elegì, mabain sut talas ch’els han chattà, ch’èn dadas avant u ch’èn vegnidas tradidas.»

Partind da la situaziun materiala e da las relaziuns da pussanza definescha Marx differentas fasas da l’istorgia da l’umanitad. En l’Europa tanscha il svilup socio-economic da la societad tempriva «libra» sur la tegnida da sclavs e la societad feudala fin a la societad bourgeoisia; da qua duai ella manar tras revoluziun en il socialissem per s’accumplir en il communissem. Favurisada vegn questa revoluziun tras ils tratgs specifics da la producziun chapitalistica che mainan ad in’accumulaziun da la pussanza e dal chapital. En medema moda sco che la classa sociala che vegn explotada s’alienescha a sasezza, s’organisescha il chapital en furma da monopols e da surstructuras repressivas; quai promova entaifer la societad industriala il cumbat da classa e la prontadad da surmuntar las relaziuns vertentas cun far revoluziun.

La revoluziun sociala terminass a medem temp la «preistorgia» da l’umanitad. Da qua davent organisassan ils umans la producziun a moda sapientiva, cuminaivla e raziunala e furmassan sezs l’ulteriur andament da l’istorgia, enstagl che la societad vegnia dominada da mecanissems che sa chattan en ils mauns da paucs.

Cumbat da classa e revoluziun

La forza motorica, il subject da la transfurmaziun da la societad, vesa Marx en la classa sociala dal proletariat. Sco classa che produceschia ils meds disponia quella suletta da la pussanza, da realisar cun success la vieuta communistica. Er saja il proletariat interessà sco nagin’autra classa sociala a far questa revoluziun, damai che quel vegnia supprimì, sfruttà ed alienà tant structural sco pratic tras las relaziuns chapitalisticas. Uschia finescha il ‹Manifest da la Partida communistica› dal 1848 cun ils pleds: «Ils communists refusan da zuppentar lur ideas ed intenziuns. Els decleran avertamain che lur finamiras sa laschian be cuntanscher tras la revoluziun violenta da tut l’urden social d’enfin qua. Possian las classas regentas tremblar davant ina revoluziun communistica. Ils proletaris n’han nagut da perder en quella auter che lur chadainas. Ed els han da gudagnar in mund.»

L’onn 1872, a chaschun dal pled ch’el ha tegnì al Congress a Den Haag, ha Marx concedì ch’il proletariat possia sut tschertas circumstanzas er cuntanscher sia finamira a moda paschaivla: «Nus savain ch’ins sto resguardar las instituziuns, ils usits e las tradiziuns dals differents pajais e nus na snegain betg ch’i dat pajais sco l’America, l’Engalterra (...) e forsa er l’Ollanda, en ils quals ils lavurants pon arrivar a moda paschaivla tar lur intent. Sche quai è vair, sche stuain nus er renconuscher ch’il levagl per metter en moviment las revoluziuns sto esser en la gronda part dals pajais dal continent la forza; a la forza vegn ins a stuair appellar in di per eriger il domini da la lavur.»

Il cumbat dal proletariat cunter la bourgeoisia sa fa tenor Marx en furma d’ina «dictatura dal proletariat», vul dir sco domini da la maioritad supprimida sur la minoritad dals anteriurs oppressurs, sco «expropriaziun da quels ch’exproprieschan». La fasa transitorica da la dictatura dal proletariat metta Marx er a pèr cun il socialissem; il term dal communissem è surtut reservà per il stadi pli avanzà da la societad senza classas, en la quala il stadi e cun el tutta forza da suppressiun è daventada inutila ed è pirida e che funcziuna tenor il motto: «Mintgin tenor sias abilitads, a mintgin tenor ses basegns!»

Communissem e societad senza classas

Ensemen cun ses cumbattant ed ami per vita duranta Friedrich Engels è Marx sa stentà da sviluppar in «socialissem scientific», en il qual el è surtut sa distanzià da las utopias idealisticas dal socialissem tempriv. Marx n’emprova betg da preschentar in’utopia dal communissem sviluppada a fin, mabain vesa la finamira dal communissem sco insatge che sa sviluppa or da las premissas materialas ed istoricas. Il moviment communistic chapescha Marx perquai sco «il moviment autonom da l’immensa maioritad en l’interess da l’immensa maioritad». Purtader da la vieuta revoluziunara inevitabla saja il proletariat organisà en furma d’ina classa da lavurants. Quel saja obligà da conquistar la pussanza politica e d’expropriar la classa dals chapitalists. D’abolir qua tras la pussaivladad da s’acquistar meds da producziun (terren, fabritgas, maschinas etc.) en furma da possess privat saja ina da las premissas centralas per che la societad possia sa sviluppar en direcziun dal communissem. Pass per pass vegnian alura ils cuntrasts da classa e las classas sezzas a svanir. Las conturas da la societad communistica, senza classas, vegnan però savens be circumscrittas a moda generala: «Al lieu da la veglia societad burgaisa cun sias classas e cuntrasts da classa passa in’associaziun, entaifer la quala il svilup liber da mintgin furma la premissa per il svilup liber da tuts.»

L’ovra en survista

Karl Marx 
‹Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte› (1852)

L’ovra da Marx vegn savens dividida en duas fasas: las ‹scrittiras temprivas› (fin il 1848) e ‹l’ovra madira›; igl è però contestà, schebain questas duas fasas represchentian ina ruptura effectiva en il pensar da Marx. Sur lung temp han tant la democrazia sociala sco er il marxissem-leninissem recepì be las ovras tardivas che tractan surtut tematicas economicas; la nova sanestra dal 1968 ha percunter rescuvert las scrittiras temprivas da tempra filosofica, las qualas eran per part pir vegnidas publitgadas il 1932.

Las scrittiras temprivas tractan surtut tematicas ch’èn sa sviluppadas or da l’occupaziun cun la filosofia da Hegel. En il center stat la dumonda da l’alienaziun da l’uman e las pussaivladads da surmuntar quella a favur d’ina emancipaziun politica. Impurtantas ovras da la fasa tempriva da Marx – per part scrittas ensemen cun Friedrich Engels – èn:

  • Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie (1844, MEW 1)
  • Ökonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844 (MEW tom supplementar I)
  • Die heilige Familie, drizzà cunter il giuven hegelian Bruno Bauer (cun Engels, 1844, MEW 2)
  • las curtas indesch Thesen über Feuerbach dal 1845 (MEW 3)
  • Die deutsche Ideologie, drizzà cunter Max Stirner (cun Engels, 1845/46, MEW 3)
  • Das Elend der Philosophie, drizzà cunter Pierre-Joseph Proudhon (1847, MEW 4)

Per part vegn er il Manifest der Kommunistischen Partei (MEW 4) che Marx ed Engels han scrit l’onn da la revoluziun 1848 attribuì a l’ovra tempriva. Cun ses caracter programmatic occupa quest’ovra però ina posiziun speziala entaifer l’ovra da Marx.

Impurtantas ovras da la segunda fasa, en la quala Marx s’occupa pli e pli da dumondas economicas, furman:

  • Lohnarbeit und Kapital (1849, MEW 6)
  • Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie (curt: Grundrisse, er: Ökonomische Manuskripte, 1857/58, MEW 42)
  • Zur Kritik der politischen Ökonomie (1859, MEW 13)
  • il referat Lohn, Preis und Profit (1865, MEW 16)
  • e sco ovra principala ils trais toms da Das Kapital, dals quals be l’emprim è cumparì dal temp da vita da Marx:
    • tom 1: Der Produktionsprocess des Kapitals (1867, MEW 23)
    • tom 2: Der Circulationsprocess des Kapitals (ed. dad Engels, 1885, MEW 24)
    • tom 3: Der Gesammtprocess der kapitalistischen Produktion (ed. dad Engels, 1894, MEW 25)

Plinavant cumpiglia l’ovra da Marx intginas scrittiras, en las qualas el s’occupa d’eveniments contemporans:

  • Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850 (1850, MEW 7)
  • Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte (1852, MEW 8)
  • Herr Vogt (1860, MEW 14)
  • Der Bürgerkrieg in Frankreich (1871, MEW 17, p. 313–365) davart la Comuna da Paris, en la quala Marx vesa ina furma da dictatura dal proletariat
  • la Kritik des Gothaer Programms (1875, MEW 19), scritta avant il di da partida cunter il Program da Gotha da la SPD. Quest tractat cuntegna intginas expectoraziuns detagliadas davart la furma da la societad socialistica e communistica.

Igl existan duas ediziuns cumplessivas da las scrittiras da Marx ed Engels. L’emprima, ch’è restada incumpletta, furma la Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA1) edida da David Rjasanow. Dapi il 1975 cumpara la Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA2). Quest’ediziun istoric-critica cumpiglia er la correspundenza tranter Marx ed Engels e brevs da terzas persunas drizzadas ad els. Dals 114 toms (122 toms parzials) previs èn fin uss cumparids radund la mesadad.

En pli è avant maun la Studien- und Leseausgabe Marx-Engels-Werke (MEW) en 43 toms (45 toms parzials). Quella è vegnida edida ils onns 1956–1990 da l’Institut für Marxismus-Leninismus che fascheva part dal Comité central da la SED.

Recepziun

Dals moviments marxistics da pli tard è la teoria da Marx vegnida interpretada a moda fitg differenta. La paletta tanscha da la politica da refurma sociala dals socialdemocrats sur l’interpretaziun dogmatica dal «realsocialissem» da l’anteriura Uniun sovietica u da la Republica Populara da la China e.a. fin ad interpretaziuns nundogmaticas da represchentants da la teoria critica e da la nova sanestra. La tendenza da surpigliar terms e concepts marxistics a moda isolada e senza consultar las funtaunas vegn savens designada sco ‹marxissem vulgar›.

Critica envers Marx

Eugen von Böhm-Bawerk, in dals fundaturs da la Scola austriaca, ha gia crititgà en ‹Zum Abschluss des Marxschen Systems› (1896) che las teorias areguard il chapital sa cuntradian en l’emprim e terz tom da ‹Das Kapital›. Tenor Böhm-Bawerk stattan la rata da profits generala e la teoria dals pretschs da producziun en cuntradicziun cun la lescha da la valur en l’emprim tom. Betg da snegar è il fatg ch’il manuscrit sin il qual sa basa il terz tom è vegnì scrit anc avant che Marx ha elavurà l’emprim tom.

In enconuschent criticher da Marx è stà Karl Popper. El ha fatg valair aspects filosofics e crititgà Marx or da la perspectiva da la teoria scientifica. Surtut al disturba la tendenza da Marx da s’immunisar envers critica.

Per part è vegnì pretendì che Marx haja gì ina tenuta antisemitica, e quai surtut en connex cun sia scrittira ‹Zur Judenfrage› dal 1843 e sa basond sin passaschas or da brevs privatas da l’onn 1862 ch’èn drizzadas cunter Ferdinand Lassalle. Da l’autra vart aveva Marx sez ragischs gidieuas ed el ha er adina puspè tgirà il contact cun Gidieus che s’engaschavan en il moviment da lavurants.

Discussiuns marxisticas

Karl Marx 
Mexico City, Palacio Nacional

La discussiun actuala sa divida en numerusas direcziuns che sa cuntradin per part dal tuttafatg. Entaifer quellas vegnan praticamain tut ils elements da la teoria da Marx discutads a moda cuntraversa. Tar ils puncts ch’èn spezialmain contestads tutgan:

  • la rolla da la classa dals lavurants e sia relaziun tar auters moviments socials
  • la definiziun (ed organisaziun) da ‹democrazia socialistica›
  • las premissas per ina restructuraziun da la societad en il senn socialistic
  • diversas dumondas en connex cun la creaziun da lavur
  • la relaziun tranter basa e surstructura

Diversas ovras n’ha Marx betg pudì terminar (damai ch’el è mort en la vegliadetgna da 64 onns) ed er il marxissem na furma nagin sistem serrà. Quai lubescha d’interpretar l’ovra da Marx ed Engels a moda fitg differenta. Ultra da quai han ils dus auturs revedì en il decurs dal temp intginas da lur ideas. Per exempel datti parairis cuntradictorics areguard la dumonda sch’ina revoluziun socialistica stoppia necessariamain avair lieu en il stadi chapitalistic fitg sviluppà, ubain sche la fasa dal chapitalissem na possia betg vegnir sursiglida en tscherts cas, sco che Marx scriva en ina brev a Wera Sassulitsch.

Commemoraziuns

En la Republica democratica tudestga han ins attribuì a Karl Marx la rolla d’ina figura-clav politica ed ideologica. En blers lieus èn vegnids erigids monuments che regordan a Marx. La citad Chemnitz ha gì num tranter il 1953 ed il 1990 Karl-Marx-Stadt; là è situà l’enconuschent monument da Karl Marx. A Berlin sin il Marx-Engels-Forum, ch’è vegnì installà il 1986, sa chattan las statuas da Marx ed Engels. En blers lieus èn er numerusas vias e plazzas vegnidas numnadas suenter Karl Marx. Medemamain purtava la bancnota da 100 marcs da la Republica democratica tudestga il purtret da Marx. E la Medaglia da Karl Marx furmava la pli auta decoraziun d’onur dal stadi.

Er en la Republica Federala Tudestga èn bleras vias e plazzas vegnidas numnadas suenter Marx, plinavant han ins adina puspè edì marcas postalas (p.ex. il 1968) e munaidas commemorativas (1983). A Trier pon ins visitar la chasa natala da Marx (Karl-Marx-Haus); en quella sa chatta oz in museum.

Ils onns 1920/30 han ins erigì en diversas citads novs quartiers u abitadis che stevan sut l’ensaina da novs accents architectonics a favur da la classa da lavurants. Exempels ch’èn sa mantegnids fin oz èn tranter auter la Karl-Marx-Siedlung a Worms (1932) u il Karl-Marx-Hof a Vienna (1926–1930) cun 1382 abitaziuns per radund 5000 abitants.

A Londra en il quartier Soho regorda ina tavla commemorativa a Marx ch’ha vivì là in temp cun sia famiglia. En pli sa chatta a Londra la Marx Memorial Library ch’è vegnida endrizzada il 1933.

Ed en l’anteriura Uniun sovietica èn divers nums che regordan a Marx sa mantegnids er suenter la vieuta dal 1990: la citad Marx en Russia, l’abitadi Karlo-Marxowe en l’Ucraina, divers lieus cun il num Karla Marxa e la muntogna Pik Karl Marx en il Tadschikistan.

Annotaziuns

Litteratura

Bibliografias

  • Maximilien Rubel: Bibliographie des oeuvres de Karl Marx. Avec en app. un Répertoire des oeuvres de Friedrich Engels. Rivière, Paris 1956.
  • Maximilien Rubel: Supplement à la bibliographie des oeuvres de Karl Marx. Rivière, Paris 1959.
  • Das Werk von Marx und Engels in der Literatur der deutschen Sozialdemokratie (1869–1895). Bibliographie. Dietz Verlag, Berlin 1979.
  • Bert Andréas: Karl Marx / Friedrich Engels. Das Ende der klassischen deutschen Philosophie. Bibliographie. Trier 1983, p. 155–196 (= Schriften aus dem Karl-Marx-Haus Trier, carnet 28).
  • Hal Draper: The Marx-Engels register. A complete bibliography of Marx and Engels’ individual writings. Schocken Books, New York 1985. (= The Marx-Engels cyclopedia 2)
  • Gernot Gabel: Karl Marx. Verzeichnis der Dissertationen aus westeuropäischen und nordamerikanischen Ländern 1890–2000. Ed. Gemini, Hürth 2009. (Bibliographien zur Philosophie 19), ISBN 978-3-922331-49-0.
  • Karl Marx Bibliografie. (Klassiker der Soziologie). Archiv für die Geschichte der Soziologie in Österreich, Graz.

Biografias

  • Gustav Groß: Karl Marx. Eine Studie. Duncker & Humblot, Lipsia 1885 (digitalisat).
  • John Spargo: Karl Marx. Leben und Werk. Mit vielen Porträts aus der Geschichte des Sozialismus. Autorisierte deutsche Ausgabe. Felix Meiner, Lipsia 1912.
  • Klara Zetkin: Karl Marx und sein Lebenswerk! Molkenbuhr & Co., Elberfeld 1913.
  • Franz Mehring: Karl Marx – Geschichte seines Lebens. Berlin 1918 (En: ML-Werke).
  • Gustav Mayer: Karl Marx’ Lebensweg. En: Sozialistische Monatshefte. 24 (1918), carnet 8, ed. dal prim da matg 1918, p. 416–422.
  • Robert Wilbrandt: Versuch einer Einführung. B.G. Teubner, Lipsia/Berlin 1918.
  • Otto Rühle: Karl Marx. Leben und Werk. Avalun-Verlag, Hellerau bei Dresden 1926.
  • Siegfried Landshut: Karl Marx. Charles Coleman, Lübeck 1932.
  • Siegfried Landshut: Karl Marx. Ein Leben für eine Idee! Anläßlich seines 50. Todestages. Verlag des Bildungsausschusses der Sozialdemokratischen Partei, Landesorganisation Hamburg, Hamburg 1933.
  • Ernst Böse: Karl Marx. Sein Leben und sein Werk. Friedrich Oetinger 1948.
  • Karl Marx heute. Ein Erinnerungsbuch an den 70. Todestag. Verlagsbuchhandlung J.H.W. Dietz, Hannover 1953.
  • Leopold Schwarzschild: Der rote Preuße. Leben und Legende von Karl Marx. Scherz & Goverts, Stuttgart 1954.
  • J.A. Stepanowa: Karl Marx. Dietz Verlag, Berlin 1956.
  • Isaiah Berlin: Karl Marx. Sein Leben und sein Werk. R. Piper & Co, Minca 1959.
  • Werner Blumenberg: Karl Marx in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg 1962.
  • Boris Iwanowitsch Nikolajewski, O. Maenchen-Helfen: Karl Marx. Eine Biographie. Verlag J.H.W. Dietz Nachf., Berlin/Bonn-Bad Godesberg 1975, ISBN 3-8012-1086-3.
  • Heinz Monz: Karl Marx und Trier. Verhältnisse Beziehungen Einflüsse. Verlag Neu, Trier 1964.
  • Peter Stadler: Karl Marx. Ideologie und Politik. Musterschmidt-Verlag, Göttingen/Francfurt a.M./Turitg 1966.
  • Arnold Künzli: Karl Marx. Eine Psychographie. Europa Verlag, Vienna/Francfurt a.M./Turitg 1966.
  • Willem Banning: Karl Marx. Leben, Lehre und Bedeutung. Siebenstern, Minca/Hamburg 1966.
  • Karl Korsch: Karl Marx. Europäische Verlagsanstalt, Francfurt a.M./Vienna 1967.
  • John Lewis: Karl Marx. Leben und Lehre. Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1968.
  • Heinrich Gemkow e.a.: Karl Marx. Eine Biographie. Dietz Verlag, Berlin 1968.
  • Maximilien Rubel: Marx-Chronik. Daten zu Leben und Werk. Hanser, Minca 1968.
  • Manfred Kliem: Karl Marx. Dokumente seines Lebens. 1818–1883. Philipp Reclam jun., Lipsia 1970.
  • Karl Marx. Chronik seines Lebens in Einzeldaten. makol, Francfurt a.M.1971.
  • Heinz Monz: Karl Marx. Grundlagen zu Leben und Werk. NCO-Verlag, Trier 1973.
  • David McLellan: Karl Marx. Leben und Werk. Edition Praeger, Minca 1974, ISBN 3-7796-4006-6.
  • Fritz J. Raddatz: Karl Marx. Eine politische Biographie. Hoffmann und Campe, Hamburg 1975, ISBN 3-455-06010-2.
  • Erich Fromm: Das Menschenbild bei Karl Marx – Marx als Mensch. 11. ed. 1980, Europäische Verlagsanstalt Francfurt a.M., 1963, ISBN 3-434-00421-1.
  • Richard Friedenthal: Karl Marx. Sein Leben und seine Zeit. Piper Verlag, Minca 1981, ISBN 3-492-02713-X.
  • Heinrich Gemkow: Unser Leben. Eine Biographie über Karl Marx und Friedrich Engels. Dietz Verlag, Berlin 1981.
  • Francis Wheen: Karl Marx. Bertelsmann, Minca 2001, ISBN 3-570-00495-3.
  • Familie Marx privat. Die Foto- und Fragebogen-Alben von Marx’ Töchtern Laura und Jenny. Eine kommentierte Faksimileausgabe. Ed. dad Izumi Omura, Valerij Fomičev, Rolf Hecker e Shun-ichi Kubo. Cun in essai dad Iring Fetscher. Akademie-Verlag, Berlin 2005, ISBN 3-05-004118-8.
  • Michael Berger (ed.): absolute Karl Marx. orange press, Freiburg 2005, ISBN 3-936086-23-0.
  • Klaus Körner: Karl Marx. Deutscher Taschenbuchverlag dtv, Minca 2008, ISBN 978-3-423-31089-5.
  • Rolf Hosfeld: Die Geister, die er rief. Eine neue Karl-Marx-Biografie. Piper, Minca 2009, ISBN 978-3-492-05221-4.
  • Jonathan Sperber: Karl Marx. Sein Leben und sein Jahrhundert. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-64096-4.
  • Gareth Stedman Jones: Karl Marx. Greatness and Illusion. Allen Lane, 2016, ISBN 978-0-7139-9904-4.

Lexicons

  • Michael Freund: Karl Marx. En: Die Großen Deutschen. Ullstein, Berlin 1956.
  • Karl Marx. En: Franz Osterroth: Biographisches Lexikon des Sozialismus. Tom I: Verstorbene Persönlichkeiten. J.H.W. Dietz Nachf., Hannover 1960, p. 213–218.
  • Marx, Karl. En: Lexikon sozialistischer Schriftsteller deutscher Literatur. Bibliographisches Institut, Lipsia 1964, p. 351–356.
  • Karl Obermann: Marx, Karl. En: Karl Obermann, Heinrich Scheel, Helmuth Stoecker e.a. (ed.): Biographisches Lexikon zur Deutschen Geschichte. Von den Anfängen bis 1917. Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1967, p. 312–318.
  • Richard Sperl: Marx, Karl. En: Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung. Biographisches Lexikon. Dietz Verlag, Berlin 1970, p. 312–318.
  • Joachim Strey: Karl Marx und Friedrich Engels. En: Männer der Revolution von 1848. Akademie-Verlag, Berlin 1970, p. 9–38 (Schriften des Zentralinstituts für Geschichte. Reihe I. Allgemeine und Deutsche Geschichte, 33).
  • Erhard Lange: Marx, Karl Heinrich. En: Erhard Lange, Dietrich Alexander (ed.): Philosophenlexikon. Dietz Verlag 1982, p. 628–643.
  • Wolf Paul: Marx, Karl. En: Michael Stolleis (ed.): Juristen. Ein biographisches Lexikon. Von der Antike bis zum 20. Jahrhundert. C.H. Beck, Minca 1995, ISBN 3-406-39330-6, p. 412–414.
  • Iring Fetscher: Marx, Karl. En: Manfred Asendorf, Rolf von Bockel (ed.): Demokratische Wege. Deutsche Lebensläufe aus fünf Jahrhunderten. J.B. Metzler, Stuttgart, Weimar 1997 ISBN 3-476-01244-1, p. 415–417.
  • Hans-Friedrich Bartig: Karl Marx. En: UTB-Online-Wörterbuch Philosophie. UTB, Stuttgart 2003.

Regurdientschas da contemporans

  • Dawid Borissowitsch Rjasanow (ed.): Karl Marx als Denker, Mensch und Revolutionär. Ein Sammelbuch. Verlag für Literatur und Politik, Vienna e Berlin 1928.
  • Erinnerungen an Karl Marx. Dietz Verlag, Berlin 1947 (2. ed. 1953).
  • Mohr und General. Erinnerungen an Marx und Engels. Dietz Verlag, Berlin 1964 (2. ed. repassada 1965).
  • Marian Comyn: Meine Erinnerungen an Karl Marx. Übersetzt und annotiert von Frank T. Walker. Trier 1970 (= Schriften aus dem Karl-Marx-Haus, carnet 5).
  • Marx and Engels through the eyes of their contemporaries. Foreign Languages Publishing House, Moscau 1972.
  • Hans Magnus Enzensberger (ed.): Gespräche mit Marx und Engels. Mit einem Personen-, Elogen- und Injurienregister sowie einem Quellenverzeichnis. Dus toms. Insel Verlag, Francfurt a.M. 1973 (= Insel Taschenbuch, tom 19/20).

Cudeschs illustrads

  • Karl Marx Album. Ed. dal Marx-Engels-Lenin-Stalin Institut bei Zentralkomitee der SED. Dietz Verlag, Berlin 1953.
  • Karl Marx und Friedrich Engels. Ihr Leben und ihre Zeit. Ed. dal Museum für Deutsche Geschichte, Berlin, Dietz Verlag Berlin, Marx/Engels-Lektorat. Dietz Verlag, Berlin 1978
  • Κарл Μаркс Фридрих Энгельс. Собрание фотографий. Москва 1976 (Transl.: Karl Marx Friedrich Engels. Sammlung von Fotografien) (2. ed., Moscau 1983).
  • Boris Rudjak: Die Photographien von Karl Marx im Zentralen Parteiarchiv des Instituts für Marxismus-Leninismus beim ZK der KPdSU. En: Marx-Engels-Jahrbuch 6, Berlin 1983, p. 293–310.

Belletristica

  • Willy Cohn: Ein Lebensbild von Karl Marx. Der Jugend erzählt. Robert Hermann, Breslau 1923.
  • Herrmann Mostar: Der Schwarze Ritter. Vorwärts-Verlag, Berlin 1933.
  • Curt Falk: Karl Marx. Erzählt für unsere Jugend. Nordböhmische Druck- und Verlags-Anstalt, Bodenbach a.d. Elbe 1935.
  • Walther Victor: Der Mann, der die Welt veränderte. Karl Marx, sein Leben und sein Werk. Cun dissegns da N.N. Shukow. (Die Welt in der Tasche, 17). Kinderbuchverlag, Berlin 1953. (7. ed. 1964. Illustraziuns da Helmut Kloss).
  • Heinrich Ernst Siegrist: Für die Welt arbeiten. Ein Lebensbild von Karl Marx. Tribüne, Berlin 1954. (2. ed. 1958).
  • Theun de Vries: Feuertaufe. Volk und Welt, Berlin 1959.
  • Vilmos Korn: Mohr und die Raben von London (Roman). Cun illustraziuns da Kurt Zimmermann. Kinderbuchverlag, Berlin 1964. (13. ed. 1979).
  • Galina Serebrjakowa: Gipfel des Lebens. Historischer Roman. Transl. dal russ da Gottfried Kirchner. Kultur und Fortschritt, Berlin 1967.
  • Vilmos ed Ilse Korn: Meister Hans Röckle und Mister Flammfuß. Illustraziuns dad Erich Gürtzig. Kinderbuchverlag, Berlin 1968. (4. ed. 1976).
  • Günter Radczun: Prometheus aus Trier. Karl Marx, aus seinem Leben, seinem Forschen, seiner Lehre. Kinderbuchverlag, Berlin 1968. (3. ed. 1969).
  • Helmut Meyer: Franziska und der Student aus Trier. Illustraziuns da Paul Rosié. Kinderbuchverlag, Berlin 1973. (6. ed. 1979).
  • Rius: Marx für Anfänger. Comic. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Hamburg 1979, ISBN 3-499-17531-2.
  • Winfried Schwarz: Aufbruch. Aus dem Leben des Karl Marx. Roman. Weltkreis Verlag, Dortmund 1982, ISBN 3-88142-273-0.
  • Stefan Siegert: Karl Marx geht um... Comic. Weltkreis Verlag, Dortmund 1983, ISBN 3-88142-274-9.
  • David Chotjewitz: Karl Marx. Roman aus dem Leben eines jungen Philosophen. Alibaba Verlag, Francfurt a.M. 1996. ISBN 3-86042-197-2
  • Hans-Jürgen Krysmanski: Die letzte Reise des Karl Marx. Westend Verlag, Francfurt a.M. 2014, ISBN 978-3-86489-072-7.

Ulteriura litteratura

  • Louis Althusser: Für Marx. Suhrkamp, Berlin 1968, reediziun 2011.
  • Andreas Arndt: Karl Marx. Versuch über den Zusammenhang seiner Theorie. Bochum 1985, ISBN 3-88663-507-4.
  • Hans-Georg Backhaus: Dialektik der Wertform. Untersuchungen zur Marxschen Ökonomiekritik. Freiburg i.Br. 1997.
  • Birger P. Priddat: Karl Marx. Kommunismus als Kapitalismus 2ter Ordnung: Produktion von Humankapital. Metropolis, Marburg 2008, ISBN 978-3-89518-712-4.
  • Erwin Bader: Staat und Religion bei Karl Marx. Absterben oder Veränderung? Kovac, Hamburg 2009, ISBN 978-3-8300-3146-8.
  • Ingrid Bodsch (ed.): Dr. Karl Marx. Vom Studium zur Promotion – Bonn, Berlin, Jena. Mit Beiträgen von Joachim Bauer, Ingrid Bodsch, Klaus Dicke, Margit Hartleb, Thomas Pester e Rita Seifert. Verlag des StadtMuseum Bonn, Bonn 2013, ISBN 978-3-931878-36-8.
  • Heinz Bude, Ralf M. Damitz, André Koch (ed.): Marx. Ein toter Hund? Gesellschaftstheorie reloaded. Hamburg 2010.
  • Alex Callinicos: Die revolutionären Ideen von Karl Marx. ISP-Verlag, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-89900-114-1.
  • Terry Eagleton: Warum Marx recht hat. Ullstein Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-550-08856-8.
  • Iring Fetscher: Marx. Herder Verlag, Freiburg/Basilea/Vienna 1999, ISBN 3-451-04728-4.
  • Erich Fromm: Das Menschenbild bei Marx. Mit den wichtigsten Frühschriften von Karl Marx. Europäische Verlagsanstalt Francfurt a.M. 1963, ISBN 3-434-00421-1.
  • Helmut Fleischer: Marx und Engels. Die philosophischen Grundlinien ihres Denkens. 2. ed. K. Alber, Freiburg/Minca 1974.
  • Wolfgang Fritz Haug (ed.): Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus en 15 toms. Argument Verlag, Hamburg 1994ss. (Tom 1: Abbau des Staates bis Avantgarde).
  • Michael Heinrich: Kritik der politischen Ökonomie. Eine Einführung. 2. ed. amplifitgada. Schmetterling Verlag, Stuttgart, ISBN 3-89657-588-0.
  • Michael Heinrich: Die Wissenschaft vom Wert: die Marxsche Kritik der politischen Ökonomie zwischen wissenschaftlicher Revolution und klassischer Tradition. 7. ed. amplifitgada. Westfälisches Dampfboot, Hamburg 2017, ISBN 978-3-89691-454-5.
  • Joachim Hirsch/John Kannankulam/Jens Wissel: Der Staat der Bürgerlichen Gesellschaft: Zum Staatsverständnis von Karl Marx. Baden-Baden 2008.
  • Christian Iber: Grundzüge der Marxschen Kapitalismustheorie. Berlin 2005.
  • Hans Immler e Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: Marx und die Naturfrage. Ein Wissenschaftsstreit um die Kritik der politischen Ökonomie. 3. ed. revidida e cumplettada (Kasseler Philosophische Schriften − Neue Folge 4), kassel university press, Kassel 2011.
  • Robert Kurz: Marx lesen – Die wichtigsten Texte von Karl Marx für das 21. Jahrhundert. Eichborn Verlag, Francfurt a.M. 2000.
  • Urs Lindner: Marx und die Philosophie. Wissenschaftlicher Realismus, ethischer Perfektionismus und kritische Sozialtheorie. Stuttgart 2013.
  • Ernest Mandel: Entstehung und Entwicklung der ökonomischen Lehre von Karl Marx. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1983.
  • Michael Quante, David P. Schweikard (ed.): Marx-Handbuch. Leben − Werk − Wirkung. J.B. Metzler, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-476-02332-2.
  • Helmut Reichelt: Neue Marx-Lektüre. Zur Kritik sozialwissenschaftlicher Logik. Hamburg 2008, ISBN 978-3-89965-287-1.
  • Roman Rosdolsky: Zur Entstehungsgeschichte des Marxschen ‹Kapital›. 3 toms, EVA, Francfurt a.M. 1973/74.
  • Alfred Schmidt: Der Begriff der Natur in der Lehre von Karl Marx. 4. ed. repassada e cumplettada, cun ina prefaziun dad Alfred Schmidt. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 1993, ISBN 3-434-46209-0.
  • Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: Die Dialektik der gesellschaftlichen Praxis. Zur Genesis und Kernstruktur der Marxschen Theorie. Alber, Freiburg/Minca 1981.
  • Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: Das dialektische Verhältnis des Menschen zur Natur. Philosophiegeschichtliche Studien zur Naturproblematik bei Marx. Alber, Freiburg/ Minca 1984.
  • Thomas T. Sekine: The Dialectic of Capital. A Study of the Inner Logic of Capitalism. 2 toms. Tokio 1986.
  • Kohei Saito: Natur gegen Kapital. Marx’ Ökologie in seiner unvollendeten Kritik des Kapitalismus. Francfurt a.M. 2016.
  • Predrag Vranicki: Geschichte des Marxismus. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1974
  • Dieter Wolf: Der dialektische Widerspruch im Kapital. Ein Beitrag zur Marxschen Werttheorie. Hamburg 2002, ISBN 3-87975-889-1.

Critica

  • Karl Raimund Popper: Gesammelte Werke. Mohr Siebeck Verlag.
    • tom 4: Das Elend des Historizismus. 7. ed., Tübingen 2003, ISBN 3-16-148025-2.
    • tom 6: Die offene Gesellschaft und ihre Feinde. Part II: Falsche Propheten: Hegel, Marx und die Folgen. 8. ed., Tübingen 2003, ISBN 978-3-16-148069-0.
    • tom 10: Vermutungen und Widerlegungen. Das Wachstum der wissenschaftlichen Erkenntnis. 2. ed., Tübingen 2009, ISBN 978-3-16-150197-5.
  • Raymond Aron: Opium für Intellektuelle oder Die Suche nach Weltanschauung. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 1957.
  • Henry Bamford Parkes: Marxism − An autopsy. Houghton Mifflin Company, Boston 1939.
  • Eugen von Böhm-Bawerk: Zum Abschluss des Marxschen Systems. (Etappen Bürgerlicher Marx-Kritik, tom 1). Giessen 1896. online.
  • Eugen Dühring: Cursus der Philosophie als streng wissenschaftlicher Weltanschauung und Lebensgestaltung. Erich Koschny, Lipsia 1875.
  • Roberto Marchionatti: Karl Marx: Critical Responses. Londra 1998, ISBN 978-0-415-14059-1.
  • Paul Anthony Samuelson: Zum Verständnis des Marxschen Begriffs ‹Ausbeutung›: Ein Überblick über die sogenannte Transformation von Werten in Produktionspreise. (Die Marxsche Theorie und ihre Kritik, I). Giessen 1974.
  • Joseph Schumpeter: Kapitalismus, Sozialismus und Demokratie. UTB, Stuttgart 2005, 3-8252-0172-4.
  • Piero Sraffa: Warenproduktion mittels Waren. Einleitung zu einer Kritik der ökonomischen Theorie. Suhrkamp 1976, ISBN 3-518-10780-1.
  • Ian Steedman: Marx after Sraffa. Verso, Londra 1981, ISBN 0-86091-747-9.

Colliaziuns

Karl Marx  Commons: Karl Marx – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Ovra

Ulteriur

Tags:

Karl Marx VitaKarl Marx Survista da la teoria da MarxKarl Marx L’ovra en survistaKarl Marx RecepziunKarl Marx AnnotaziunsKarl Marx LitteraturaKarl Marx ColliaziunsKarl MarxFriedrich Engels

🔥 Trending searches on Wiki Rumantsch:

Ruver cuminTeologia sistematicaPasqualGiudaissem (puter)DanemarcAustraliaAlvagniVeytauxIl Plaun (district)KasachstanMönchLingua valisicaGryonneGenevraSutsilvanYverdon (district)Kulm (district)Art. 70 da la Constituziun federalaGiapunLavagnaGieuLingua tudestgaUregliaLucernaMonteverdiSuscévazIsolinoCassinoChantun LémanGenocidVeloCopenhagenGruppa B dal Campiunadi mundial da ballape 2010MisarognsSantiago de ChileClugénUtahEuropaDolomitasEcuadorSegunda Guerra mundialaSvizraRieinObersaxen MundaunTuritgChesselCastiRussiaManamaVillareposBabnossMarxissemDitgaOgn grischSportVichipediaCatoiraJudoEris (planet nanin)LucensPorrentruyGiatAire-la-VilleSalesch alvSant'AbbondioGuerra dal VietnamMonSan Murezzan🡆 More