Istorgia Da L'umanitad

Il svilup da las furmas da la societad da l’uman n’ha betg gì lieu a moda unitara, mabain ha manà ad ina vasta graduaziun temporala e spaziala ed ad ina ritga varietad culturala.

Sco staziuns centralas en l’istorgia da l’umanitad èn da numnar: La dominaziun dal fieu, il passadi dals chatschaders e rimnaders a la vita sedentara (cun la furmaziun da centers citadins e d’emprimas culturas autas), las scuvertas e vieutas fundamentalas dal temp modern (surtut en connex cun la revoluziun industriala ed il colonialissem), sco er l’experientscha da las guerras mundialas e la globalisaziun accelerada dal temp preschent.

Il mund sco ch’el sa preschenta oz – multipolar e collià a moda cumplexa – ha er fullà via en l’istoriografia ad ina nova moda da represchentar l’istorgia da l’umanitad, sa distanziond pli e pli da la perspectiva eurocentrica d’antruras.

 

Il svilup dals ominids è da considerar sco in process ch’ha durà radund 15 milliuns onns. A la fin da quel, avant ca. dus milliuns onns, è sa sviluppà en l’Africa da l’Ost il Homo habilis / Homo rudolfensis e pli tard il Homo erectus. Quest ultim, ch’ha er gia pudì vegnir cumprovà sin l’insla Java, è stà l’emprim ominid che chaminava en medema moda sco che fa quai l’uman modern. Ossa sfratgada da divers animals gronds en l’Africa da l’Ost e crappa elavurada correspundentamain marcheschan il cumenzament dal temp da crap tempriv. La basa da viver principala han però furmà fritgs, ragischs ed animals pitschens. En la fasa tardiva dal Homo erectus ha quel cumenzà ad occupar taunas sco abitadis ed a defender quellas cunter animals selvadis.

Ch’il Homo erectus dominava gia il fieu vala sco cumprovà, damai ch’ins ha chattà en ina tauna en l’Africa dal Sid restanzas correspundentas d’ina vegliadetgna da 1,7 milliuns onns. Il Homo sapiens arcaic vegn ad avair meglierà considerablamain sias schanzas da surviver tras ina controlla avanzada dal fieu e l’atgna derasaziun en zonas climaticas pli fraidas. En consequenza da quai ha l’uman dominà pli e pli l’ulteriura fauna ed è la populaziun umana creschida adina pli fitg. La preparaziun ed utilisaziun da mangiativas ha pudì vegnir extendida resp. differenziada considerablamain cun cuschinar e brassar. Er quai ha gidà a conquistar zonas climaticas pli fraidas e manà la finala a la derasaziun da l’uman nà da l’Africa en tut las parts dal mund.

 

L’ultim temp da glatsch è stà collià per ils umans cun grondas midadas ed ha pretendì da quels da s’adattar a cundiziuns extremas. Il temp neolitic marchescha alura a la fin da l’ultima perioda fraida la transiziun dals chatschaders e rimnaders nomadisants a la vita sedentara, segnada da la cultivaziun da plantas e da l’allevament d’animals. Independentamain da quest svilup avevi gia dà pli baud furmas da vita sedentara, sco per exempel las societads indianas che vivevan a la costa dal Pacific da la pestga e che faschevan gia baud reservas per temps pli maghers.

Medemamain avant bundant dapli che 10 000 onns vegnan ad avair gì lieu las emprimas tentativas da cultivar plantas, vul dir d’influenzar las pussaivladads reproductivas d’autras spezias a favur da l’uman. A basa da quest svilup èn alura sa furmadas societads agraras tant en la mesaglina fritgaivla, en l’Asia dal Sidost sco er en las Andas peruanas. Entant ch’ins ha surtut cultivà en il Proxim Orient fritgs che creschan sur la terra (furment, ierdi, fava, ulivas, viticultura, pumicultura), è l’Asia dal Sidost daventada l’emprim center per la cultivaziun da fritgs da bulba che creschan sut terra. En China èn bainbaud s’unidas omaduas furmas, numnadamain cun la cultivaziun da ris e da fritgs da bulba. Nua ch’ins disponiva dals animals da niz correspundents (pia betg en l’America dal Nord e dal Sid avant l’arrivada dals Spagnols), ha l’invenziun da l’arar ca. 6500 a.C. augmentà fermamain las racoltas (uschenumnada segunda revoluziun agrara).

En connex cun il pass a la vita sedentara e la domesticaziun da plantas ed animals discurr’ins bain d’ina revoluziun neolitica; tuttina èsi da resguardar ch’i na sa tracta qua betg d’ina vieuta andetga ch’avess cumpiglià l’entir mund. Anzi è quai stà in svilup fundamental ch’è sa splegà sur millennis e ch’è stà accumpagnà fin oz da l’existenza parallela da stirpas e pievels nomadisants. Entant ch’ils abitants indians da l’America precolumbiana han fatg en regiuns adattadas (sco en la planira auta dal Mexico u en las Andas) il pass a la producziun da tartuffels e tirc, èn ils Aborigins en l’Australia restads fin la colonisaziun europeica dal temp modern nomads che vivevan sco chatschaders e rimnaders.

La vita sedentara n’ha betg manà directamain a la furmaziun da citads u da structuras statalas. Ils emprims millennis è la societad umana stada segnada da nundumbraivlas culegnas pitschnas e relativamain autonomas che n’eran suttamessas a nagina pussanza centrala. Las emprimas furmas d’organisaziun statala èn sa sviluppadas en il quart millenni a.C.: en l’Egipta al Nil, en la Mesopotamia ed a la costa dal Pacific en l’America dal Sid.

 

Funtaunas scrittas davart l’istorgia da l’umanitad datti pir a partir da las culturas autas dal Proxim Orient en la Mesopotamia (Sumers) ed Egipta (a partir da ca. 3100 a.C.), a l’Indus (Cultura da l’Indus a partir da ca. 2600 a.C.) ed al Flum Mellen (a partir da 1523 a.C.). In pau pli tard ed independentamain dals svilups numnads èn sa furmadas enturn l’onn 1000 a.C. las culturas autas dals Maya, Aztecs ed Inca en l’America. Irradià lunsch sur lur territori han surtut las pli veglias culturas autas ch’eran sa sviluppadas en la mesaglina fritgaivla. Quellas èn stadas segnadas da las suandantas caracteristicas: citads, statalitad e birocrazia; sacerdozi e teocrazia; cumenzament da la scienza e tecnica; chalender e sutdivisiun dal temp; economia monetara e relaziuns da commerzi cumplexas; guerra e furmaziun d’imperis. Da las culturas autas prevegnan religiuns ch’han pudì sa far valair a lunga vista: il zoroastrissem da la Persia, il hinduissem e budissem da l’India, il giudaissem, cristianissem ed islam dal Proxim Orient.

Als urs dals centers da las culturas autas en l’Asia dal Vest – en l’Asia Minura, sin las Inslas Egeicas ed en Grezia – èn sa sviluppads ulteriurs centers culturals cun atgnas caracteristicas. L’antica greca ha laschà enavos a l’umanitad noziuns e lingias directivas fundamentalas areguard la democrazia, politica e filosofia. Qua han ins tschentà il fundament per in maletg dal mund raziunal e dà impuls decisivs per il svilup da la matematica, da las scienzas natiralas e da la tecnica. En la litteratura, il teater e l’art figurativ èn vegnidas stgaffidas ovras ch’irradieschan fin oz. Il medem vala er per ils gieus olimpics. L’Imperi roman è s’approprià ed ha conservà l’ierta culturala greca. La creschientscha e stabilitad relativa dal domini roman èn stadas d’attribuir tranter auter a la vasta concessiun dal dretg da burgais als pievels suttamess. In effect lunsch sur ses spazi e temp or ha sviluppà il dretg roman.

Sco èra durant la quala è vegnida preparada il terren per insatge dal tuttafatg nov, vala il temp enturn 500 a.C. che vegn, dapi Karl Jaspers, designà sco temp da l’axa. En China èsi vegnì da quel temp, suenter che l’imperi era ì sur tschientaners en ruina, ad ina crisa religiusa ed ideologica, en la quala Confuzius ha purschì ina nova orientaziun. En l’India èn sa derasadas a medem temp las ideas religiusas da Buddha. En l’Iran ha Zarathustra sviluppà ina ductrina da glisch e stgirezza resp. da bun e nausch; suenter il return dals Gidieus a Jerusalem dueva quest dualissem influenzar tant lur atgna religiun, sco er pli tard las ideas religiusas dals cristians e muslims. Ils Grecs da lur vart han, surtut en l’Asia Minura, fatg a medem temp il pass vers l’economia monetara e realisà en la filosofia da la natira ionica la vieuta vers in mund secularisà ed individualisà; quai dueva furmar il fundament tant da la filosofia dal vest sco er da las scienzas natiralas.

Per ils radund milli onns tranter il declin da l’Imperi roman ed ils viadis d’exploraziun dal temp modern è s’etablida en l’istoriografia dal vest la noziun dal temp medieval. Sin auters continents e lur abitants sa lascha questa periodisaziun però applitgar be cun resalvas. En l’Asia per exempel han eveniments che duevan esser ordvart decisivs per la migraziun dals pievels e la fin da l’antica gia gì lieu ditg avant il 5avel tschientaner.

Ils centers per propi ch’han mess ad ir las vastas migraziuns han furmà pievels nomads turc-mongols da l’Asia Centrala. En il terz e quart tschientaner han quels fatg squitsch tant vers l’ost sin la China sco er vers vest sin l’Imperi roman. Damai che la China è per gronda part stada protegida tras il Mir grond, èn questas forzas surtut sa drizzadas vers vest; quai tant pli che las cundiziuns da viver eran en il vest pli favuraivlas che en lur territori d’origin. Sut il Mongol Dschingis Khan e ses successurs è sa furmà l’imperi cun la pli gronda extensiun territoriala en l’istorgia da l’umanitad insumma. Per bundant in tschientaner (1220–1335) ha quest imperi garantì il commerzi a gronda distanza sur la via da saida da l’Europa en l’Asia da l’Ost. E suenter ch’ils imperis tircs en l’Asia Centrala èn vegnids destruids en il 7avel ed 8avel tschientaner tras attatgas chinaisas, èn ils Tircs daventads ina smanatscha per ils centers da civilisaziun en il sid ed en il vest, da l’India dal Nord fin a la chapitala da la Roma orientala Constantinopel, la quala è la finala vegnida conquistada l’onn 1453.

 

La populaziun da l’Africa al sid da la Sahara n’è betg stada pertutgada da questas constellaziuns ed er betg da l’expansiun islamica. Qua è il svilup istoric stà segnà sur tschientaners da la migraziun dals Bantu; en rom da quella è l’agricultura e la tecnologia da fier sa derasada successivamain nà da l’auta planira dal Camerun vers sid ed ost. Ils rimnaders e chatschaders preagrars (Pigmés e San) èn sinaquai guntgids pli e pli en ils deserts e guauds tropics. Chatscha e commerzi da sclavs hai gia dà a l’intern da l’Africa dapi l’antica. Ils sclavs vegnivan tranter auter duvrads sco lavurants sfurzads en las minas da sal en la Sahara; sper l’aur han els però da vegl ennà er furmà il bain d’export il pli lucrativ dals commerziants africans. Chatscha sin sclavs faschevan surtut nomads dal desert da pel clera, lur unfrendas eran per gronda part purs nairs.

En l’India ha il reginavel Gupta represchentà la cultura classica. En il 6avel tschientaner è quel, en sia fragmentaziun politica, daventà l’unfrenda d’attatgas da vart da pievels vischins. En l’entira societad èn però sa mantegnids il hinduissem ed il sistem da castas sco elements caracteristics. Entant ch’il budissem è vegnì stgatschà pli e pli da l’India, è l’islam penetrà en rom da plirs stauschs da conquista en il subcontinent.

L’unitad da la China era bain puspè vegnida restabilida vers la fin dal 6avel tschientaner ed è sa stabilisada durant la dinastia da Tang ch’ha durà radund 300 onns. Tuttina è il privel da vart dals chavaltgaders da l’Asia Centrala sa mantegnì sco smanatscha permanenta. Sut Kublai Khan èn ils Mongols penetrads en la China ed han regì qua durant radund in tschientaner (1279–1368). La predominanza da la China en il commerzi intercontinental n’ha quai però betg pudì periclitar: la China exportava saida, té e porcellana; ed er il palpiri, la stampa a blocs da lain e la pulvra da sajettar derivan da la China.

 

L’Europa dal Vest sa chattava suenter la migraziun dals pievels e la fin da l’Imperi roman occidental en in stadi da fragmentaziun quasi cumpletta. Tranter las differentas pussanzas feudalas che sa cumbattevan, èsi la finala reussì a Carl il Grond da stgaffir in reginavel a vasta dimensiun e stabil. Suenter ses temp da regenza duevan las ambiziuns d’extender la pussanza centrala però adina puspè fruntar sin resistenza; quai tant pli che la dispita d’investitura tranter il papat e l’imperatur tudestg ha gì per consequenza che la pussanza religius-spiertala è vegnida separada da quella seculara. L’uniun dal continent sut ina pussanza centrala è er vegnida engrevgiada tras la varietad da las etnias e da sparpagliaziun territoriala. Percunter ha la pluralitad pussibilità ad intginas unitads statalas da cuntanscher ina tscherta autonomia politica. Partind da las citads da l’Italia dal Nord è sa derasada vers la fin dal temp medieval la renaschientscha. Quella ha fitgà pe en vastas parts da l’Europa ed ha manà ad ina vieuta spiertala e culturala: tschentond l’uman en il center han ils pensaders cumenzà a metter pli e pli en dumonda ils dogmas da la baselgia. La finala ha il protestantissem, ch’è sa drizzà cunter la baselgia catolic-romana, mess ad ir in process ch’è ì a finir en il dretg d’autodeterminaziun da l’uman er en dumondas religiusas e da la concepziun dal mund.

Cun l’expansiun islamica ha la via da saida, che furmava la ruta principala dal commerzi europeic a lunga distanza, pers sia muntada. En tschertga d’alternativas han ils Portugais e Spagnols fatg viadis d’exploraziun sur mar. Uschia èn las populaziuns americanas, ch’avevan vivì fin qua a moda pli u main isolada da l’ulteriur mund, vegnidas en la sfera d’interess da las pussanzas maritimas europeicas. Quellas han cumenzà ad installar basas commerzialas, colonias ed entirs imperis colonials en tut las parts dal mund ed han uschia cuntanschì la supremazia envers las grondas civilisaziuns asiaticas en l’India ed en China.

Entant ch’il Portugal ha dominà il commerzi en l’Ocean Indic, ha la Spagna endrizzà colonias en la Caribica, nua ch’aveva manà il viadi d’exploraziun da Columbus. Tar la conquista successiva dals imperis da l’America Centrala e dal Sid han las armas da fieu dals conquistaders europeics giugà in’impurtanta rolla; anc pli fitg han però scherms infectus derivants da l’Europa decimà la populaziun indigena che na disponiva da nagin’immunitad cunter quels. A partir dal 17avel tschientaner duevan er ils Indians da l’America dal Nord vegnir stgatschads pli e pli a l’ur, entant che las colonias han introducì instituziuns ed usits, lingua e cultura tenor il model da lur pajais da derivanza.

 

En rom da la Guerra d’independenza americana èn ils colonists s’emancipads dal domini britannic ed han fundà cun sustegn franzos ils Stadis Unids da l’America. La Revoluziun franzosa dal 1789 ha – sa fundond sin las ideas directivas da l’illuminissem – medemamain fixà a moda constituziunala tant ils dretgs umans sco er la separaziun da las pussanzas. En omadus cas n’ha quai però per il mument midà nagut vi dal fatg ch’il commerzi transatlantic dependeva dals sclavs africans. Pir Abraham Lincoln, il president da la guerra civila americana, ha garantì als sclavs da l’America dal Nord lur libertad persunala. Da la Revoluziun franzosa dueva resortir la predominanza da Napoleun Bonaparte sur l’entir continent europeic e l’emprova d’er far ir en schanuglias l’Imperi britannic (bloccada continentala). La fin da l’èra napoloenica ha inizià il naufragi da la Grande Armée en la campagna militara en Russia l’onn 1812.

Cun las victorias cunter Napoleun en rom da las guerras da liberaziun era la Gronda Britannia sa fatga valair sco la pussanza maritima dominanta. Ultra da quai ha il Reginavel Unì giugà ina rolla da pionier durant la Revoluziun industriala ch’ha – suenter la revoluziun neolitica – midà ina segunda giada da rudent las cundiziuns d’existenza da l’umanitad. Las premissas socialas ed economicas per introducir la producziun maschinala en fabricas eran avant maun il pli tard dapi la Revoluziun gloriusa: entaifer la Gentry (l’aristocrazia rurala) e la burgaisia aveva quella pussibilità da sviluppar tant las forzas sco er ils meds ch’eran necessaris per far quest pass. Charvun, fier e bainbaud er la viafier sco structura da transport favuraivla; l’India sco la pli gronda colonia, da la quala derivava ultra da quai la mangola per l’industria textila che sa chattava en plain svilup; ed ils martgads da vendita tant en l’Europa sco er en las colonias britannicas en tut il mund han segirà a l’economia britannica sur lung temp ina posiziun dominanta.

Pli baud u pli tard – surtut en colliaziun cun giaschaments d’explotaziun da charvun adattads – han ins er surpiglià la nova moda da producziun ordaifer l’Engalterra: en l’Europa dal Vest e Centrala, en ils Stadis Unids, en l’Ural, en l’India ed en il Giapun. Cun la producziun en massa maschinala èn stadas colliadas midadas entaifer las relaziuns socialas che duevan s’agravar en il conflict tranter la burgaisia chapitalistica ed ils lavurants da fabrica dependents da paja. A basa d’observaziuns da pauperisaziun fatgas en l’Engalterra han Friedrich Engels e Karl Marx formulà en il ‹Manifest da la Partida communistica› la necessitad da metter ad ir ina revoluziun proletaria. Autras emprovas da schliar la dumonda sociala duevan sa far valair tar la fundaziun dals sindicats ed en rom da concepts da refurma sociala da vart dals stadis sezs.

 

Il princip da la concurrenza da las interpresas economicas entaifer ils martgads naziunals è sinaquai er sa manifestà en la politica: A nivel mundial sa stentavan uss stadis naziunals da sa far valair e cumbattevan per la pussanza. Las stentas da prender possess da colonias servivan d’ina vart a controllar e trair a niz las reservas da materias primas; da l’autra vart duevan las colonias a medem temp garantir a lunga vista martgads da vendita per ils agens products industrials. En in ‹clima da panica da las portas serradas› è prorut in cumbat imperialistic, surtut da las pussanzas europeicas, per ils territoris dal mund che n’eran anc betg colonisads. L’idea «pussanza mundiala u perdiziun» è er sa messa tras en l’Imperi tudestg. Quel existiva pir dapi il 1871, ma era gia avanzà ad ina pussanza gronda industriala; uss dueva la cursa d’armament naval cun la Gronda Britannia manar la Germania er politicamain al domini. Sut l’impressiun d’ina rata da creschientscha da la populaziun ch’è stada tranter il 1870 ed il 1913 en media duas giadas uschè auta sco ils onns 1829 fin 1870, è sa fatga valair tar baininqual contemporan l’impressiun d’in spazi da viver regressiv, uschia ch’èn proruts «cumbats per terren». En rom d’ideologias da razza han ins construì e propagà la supremazia dals colonialists alvs envers ils pievels dominads.

L’onn 1884, a chaschun da la Conferenza da Berlin, è praticamain l’entir continent vegnì reparti sin la charta tranter las pussanzas interessadas, e quai senza participaziun dals pertutgads. Dals territoris ch’eran vegnids attribuids, han ins per part pir prendì possess suenter la conferenza. En ina situaziun sumeglianta è er vegnida la China. Qua n’èsi però betg reussì a las pussanzas da sa cunvegnir areguard la repartiziun; en pli èn ellas fruntadas sin la resistenza organisada dals Chinais (Revolta dals boxers). Durant l’epoca da l’imperialissem è la cumpart dals territoris che stevan sut il domini colonial d’ina regenza d’ultramar creschida da 25 milliuns kilometers quadrat l’onn 1880 sin 53 milliuns kilometers quadrat l’onn 1913.

Suenter l’Attentat da Sarajevo è la constellaziun d’allianzas tranter ils stadis europeics, ch’era segnada da tensiuns e dal regl da mantegnair la pussanza, ida a finir en l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918). Quella è stada sut l’ensaina da la mort en massa en guerras da foss e battaglias da material, inclusiv il diever da gas toxic, ed è er vegnida manada cun aviuns, chars armads e sutmarins. En il decurs da la guerra èn radund 70 milliuns umans stads sut las armas e radund 17 milliuns èn vegnids per la vita. Almain parzialmain en connex cun l’Emprima Guerra mundiala stat er la Revoluziun russa ch’è prorutta il 1917. Quella ha manà a l’opposiziun tranter il communissem sovietic sut Lenin e Stalin e l’economia da martgà chapitalistica dals pajais industrials dal vest, la quala dueva marcar quasi l’entir ulteriur decurs dal tschientaner.

Ils contracts ch’èn vegnids fatgs suenter l’Emprima Guerra mundiala a Paris, inclusiv il Contract da Versailles, n’han betg pudì stabilir a lunga vista las relaziuns internaziunalas. Quai tant pli che la crisa economica mundiala a partir dal 1929 ha engrevgià las tendenzas da consolidaziun. En consequenza da quest malesser ha la dictatura naziunalsocialistica la finala substituì en Germania la Republica da Weimar. Adolf Hitler ha manà natiers ina nova guerra cun l’intenziun da conquistar per il pievel tudestg nov «spazi da viver»; quai dueva ir a finir en la Segunda Guerra mundiala. En la sumbriva da quella è la discriminaziun e persecuziun dals Gidieus s’engrevgiada adina dapli ed ha manà a las atrocitads incumparablas dal holocaust. Cun l’attatga sin ils Stadis Unids a Pearl Harbor ha il Giapun cumenzà in cumbat per la supremazia en l’Asia da l’Ost. Il dumber total dals morts da guerra vegn stimà sin 60–70 milliuns. Cun las bumbas atomaras ch’ils Stadis Unids han bittà sin las citads giapunaisas Hiroshima e Nagasaki è ida a fin la Segunda Guerra mundiala ed ha cumenzà l’èra nucleara.

 

Tranter e suenter las guerras mundialas èn s’intensivadas las stentas da bandegiar la guerra sco med da la politica. Cun l’intent da segirar la pasch mundiala han ins fundà il 1920 la Societad da las naziuns ed il 1945 las Naziuns unidas. Quest’organisaziun serva ultra da quai a la protecziun universala dals dretgs umans. La fin da la Segunda Guerra mundiala ha er manà ad ina ferma decolonisaziun, en rom da la quala l’India ha per exempel cuntanschì il 1947 sut Mahatma Gandhi l’independenza. Ils cunfins a l’intern da l’Africa che las pussanzas colonialas han fixà a l’aissa da dissegn furman in dals motivs, daco ch’ils stadis postcolonials dal continent èn vinavant segnads da problems dal svilup.

Cun divider la Germania tranter las pussanzas victuras da la coaliziun cunter Hitler ha cumenzà la furmaziun dals dus blocs da la Guerra fraida. Entaifer quels han las duas novas superpussanzas Stadis Unids ed Uniun sovietica concurrì – tranter auter en furma da l’armament nuclear – per la supremazia politica, economica ed ideologica. Entant che la China è daventada sut Mao Zedong ina republica populara ed ha fatg part dal bloc dals stadis socialistic-communistics, è il Giapun sa sviluppà ad ina pussanza gronda economica alliada cun ils Stadis Unids.

En consequenza dals problems economics en il bloc da l’ost è Gorbatschow sa distanzià da la doctrina da Breschnew, uschia ch’ils anteriurs ‹stadis satellits› da l’Uniun sovietica han puspè recuperà lur suveranitad. La fin da la tenda da fier ha manà a la dissoluziun dal bloc da l’ost ed ha terminà la separaziun da l’Europa. En quest connex stat er la vieuta e revoluziun paschaivla en la Republica democratica tudestga, la crudada dal Mir da Berlin e la reuniun da la Germania. Medemamain è l’Uniun sovietica sa schliada. Sinaquai ha la confruntaziun bipolara tranter las superpussanzas fatg plaz ad in urden mundial adina pli multipolar. Tranter las pussanzas dominantas tutgan entaifer quel vinavant ils Stadis Unids, la Russia e l’Uniun europeica che cumpiglia uss er blers stadis da l’anteriur bloc da l’ost. Gudagnà influenza ils ultims decennis ha surtut la China; cun s’avrir a caracteristicas da l’economia da martgà chapitalistica è quella avanzada ad ina pussanza economica mundiala.

L’idea d’ina politica da l’intern mundiala – la quala è gia determinada en ses fundaments en las structuras da las Naziuns unidas – s’extenda adina dapli sin fundament dal process da globalisaziun che tschiffa quasi tut ils champs da vita e d’activitad umana. La tecnologia da computer l’internet e la communicaziun mobila pussibiliteschan da communitgar, da stgamiar infurmaziuns e da prender influenza a medem temp en tut il mund. Il process d’entretschaments ed interacziuns globalas influenzescha pli e pli la realitad umana tant collectiva sco er individuala; quai sa mussa tranter auter en la vita professiunala, en la moda da passentar il temp liber (incl. il turissem a gronda distanza), en la multiculturalitad creschenta sco er en il stgaudament global cun tut lur consequenzas.

• Geschichte der Welt. Ed. dad Akira Iriye e Jürgen Osterhammel, 6 toms, C.H. Beck, Minca 2012ss.
  • Die Welt vor 600. Ed. da Hans-Joachim Gehrke, Minca 2017.
  • Weltreiche und Weltmeere 1350–1750. Ed. da Wolfgang Reinhard, Minca 2014.
  • Wege zur modernen Welt 1750-1870. Ed. da Sebastian Conrad e Jürgen Osterhammel, Minca 2016.
  • Weltmärkte und Weltkriege 1870–1945. Ed. dad Emily S. Rosenberg, Minca 2012.
  • 1945 bis Heute. Die globalisierte Welt. Ed. dad Akira Iriye, Minca 2013.
• Alexander Demandt: Kleine Weltgeschichte. Die ganze Weltgeschichte in einem Band. Francfurt a.M. 2007 (emprim’ediziun: Minca: Beck 2003).
• Fischer Weltgeschichte. 36 toms, Francfurt a.M. 1965ss (e diversas reediziuns).
• Imanuel Geiss: Geschichte im Überblick: Daten und Zusammenhänge der Weltgeschichte. Reediziun repassada ed extendida, Reinbek: Rowohlt, 2006.
• Golo Mann, Alfred Heuß (ed.): Propyläen Weltgeschichte. Eine Universalgeschichte. 11 toms, Francfurt a.M., Berlin, Vienna, 1961–1965.
• William Hardy McNeill: The Rise of the West. A history of the human community. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1964.
• Jürgen Osterhammel, Niels P. Peterson: Geschichte der Globalisierung. Dimensionen, Prozesse, Epochen. Minca: Beck, 2003.
• Fred Spier: Big History. Was die Geschichte im Innersten zusammenhält. (Titel original: The Structure of Big History from the Big Bang Until Today). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005.

  Commons: Istorgia da l’umanitad – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Segu – plattafurma d’emprender per l’instrucziun d’istorgia: Zeittafel Geschichte