نيوزيلينډ: په سوېلي فاسفيک سمندرګي کې يو ټاپووزمه هېواد

نوی زیلانډ له اسټرالیا نه په ختیځ کې ۲۰۰۰ کیلومتره د تاسمان سمندر په خوا کې واټن لري او په سویل کې بیا له نوي کالډونیا، في جي، او ټونګا نه ۱۰۰۰ کیلومتره واټن لري. د دې هېواد ډول ډول توپوګرافي او د سویلي الپ په ګډون د غرونو لوړ څوکو یې زیاتره تکتونیکي پړاونه او د اورغورځوونکو غرونو تجربې درلودلې دي. د نوي زیلانډ پلازمېنه د ویلینګټون ښار دی، خو اوکلنډ یې بیا ګڼ وګړنیز ښار دی.

نيوزيلينډ
بە ئینگلیزی: New Zealand
برخه د	Australasia، Australia and New Zealand، Realm of New Zealand
بنسټ ايښودنه	۱۳ی ډيسمبر ۱۹۸۶
رسمي نښه	Aotearoa
لنډنوم	🇳🇿
قومي ډلې	European New Zealanders، Māori، Asian New Zealanders، Pacific Islanders
Named after	ځیلاند
Official language	Māori، New Zealand Sign Language، انگليسي
Anthem	God Defend New Zealand
Culture	culture of New Zealand
Motto text	100% Pure
لويه وچه	اقيانوسيه
هېواد	نيوزيلينډ
پلازمېنه	ولینګتون
وختزون موقعيت	UTC+13:00، نړيوال همغږی وخت + 12:00
کوارډينېټي موقعيت
Coordinates of easternmost point
Coordinates of northernmost point
Coordinates of southernmost point
Coordinates of westernmost point
ترټولو لوړه څوکه	Aoraki / Mount Cook
Lowest point	Taieri Plain
Basic form of government	parliamentary monarchy
Office held by head of state	monarch of New Zealand
هېوادمشر	چارلېس، د ويلز شهزاده
Office held by head of government	Prime Minister of New Zealand
د حکومت مشر	Christopher Luxon
Executive body	Government of New Zealand
Legislative body	New Zealand Parliament
Highest judicial authority	Supreme Court of New Zealand
Central bank	Reserve Bank of New Zealand
د وگړو شمېر	۵٬۱۱۸٬۷۰۰
Currency	د نوی ځیلاند ډالر
Shares border with	آسټراليا
Driving side	کيڼ
Electrical plug type	AS/NZS 3112
Follows	Colony of New Zealand
واک ورپاته کيدنه له	Colony of New Zealand، Dominion of New Zealand
Language used	انگليسي، انگليسي، New Zealand Sign Language، Māori
Significant event	Statute of Westminster 1931
سيمه	۲۶۸٬۰۲۱٫۰ کیلومتره مربع
رسمي وېبځی	https://www.govt.nz/
Hashtag	NewZealand
Top-level Internet domain	.nz
Flag	flag of New Zealand
Coat of arms	Coat of arms of New Zealand
Has seal, badge, or sigil	Seal of New Zealand
Geography of topic	geography of New Zealand
Railway traffic side	کيڼ
Economy of topic	د نیوزیلنډ اقتصاد
Demographics of topic	demographics of New Zealand
Mobile country code	530
Country calling code	+64
Trunk prefix	0
Emergency phone number	111
GS1 country code	940-949
Licence plate code	NZ
Maritime identification digits	512
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

د خپل لرې والې له مخې، د نوي زیلانډ ټاپوګان تر ټولو وروستي هغه سیمې دي چې بشر په کې ژوند غوره کړی. د ۱۲۸۰ او ۱۳۵۰ ز کلونو تر منځ، پولی نیزیانو (Polynesians) په دغو ټاپوګانو کې ژوند پیل کړ او وروسته یې د ماوري کلتور رامنځته کړ. په ۱۶۴۲ ز کال کې، هالنډ کشاف، ابیل تاسمان لومړنی اروپايي وو چې نوی زیلانډ یې کشف کړ. په ۱۸۴۰ ز کال کې د بریتانیا استازو او د ماوري مشرانو د وایټانګي تړون لاسلیک کړ، چې له مخې یې پر دې ټاپوګانو د بریتانیا حاکمیت اعلان کړ. په ۱۸۴۱ ز کال کې، نوی زیلانډ د بریتانوي سترواکۍ یوه مستعمره شوه او په ۱۹۰۷ ز کال کې پر یوه حکومت باندې بدل شو؛ خو په ۱۹۴۷ ز کال کې یې بشپړ قانوني خپلواکي تر لاسه او د بریتانیا پاچا د دولت مشر پاتې شو. نن ورځ، د نوي زیلانډ د ۵ میلیوني وګړو زیاتره یې اروپايي نژاده دي، چې بومي ماوري بیا تر ټولو ستر لږکي دي او همداشان اسیايي وګړي او د ارام سمندر وګړي په کې ترتیب سره د لږکیو په توګه پېژندل کېږي. دې حقیقت ته په کتو سره، د نوي زیلانډ کلتور په اصل کې له ماوري او لومړنیو بریتانوي مېشت شویو کسانو او همدا راز له اوسنیو پراخو کډوالو له تنوع نه جوړ شوی دی. رسمي ژبې یې ماوري او د نوي زیلانډ اشاري ژبه ده، چې انګریزې په کې حاکمه او رسمي ژبه ګڼل کېږي.

نوی زیلانډ د ملګرو ملتونو، د ټولګټو هېوادونو، ANZUS، OECD، ASEAN Plus Six، د اسیا-پاسفیک اقتصادي همکارۍ، د پاسفیک ټولنې او د پاسفیک د ټاپوګانو د مجمع غړی دی.

له نوي زیلانډ څخه لومړنی اروپايي لیدونکی هالنډی کاشف، ابیل ټاسمان و چې دغو جزیرو ته یې د سټاټین لنډ نوم ورکړ او پر دې باور و چې دا د سټاټین لنډ هغه برخه ده چې ژاکوب لومر د سویلي امریکا په سویلي برخه کې لیدلې وه. هنډریک براویر ثابته کړه چې د سویلي امریکا ځمکه په ۱۶۴۳ ز کال کې یو کوچنی ټاپو و، چې هالنډي نقشه رسموونکو بیا د ټاسمان دا کشف په لاتین ژبه Nova Zeelandia چې د هالنډ Zeeland ولایت دی نوم کېښود. وروسته بیا دا نو په انګریزې بڼه کې په نوي زیلانډ باندې واوښت. دا نوم د ډنمارک له Zealand سره کوم تړاو نه لري.

په ماوري ژبه کې د نو تیریني (Nu Tireni) په بڼه لیکل شوی. په ۱۸۳۴ ز کال کې، هغه سند چې په ماوري ژبه لیکل شوی عنوان یې "He Wakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni" دی په انګریزې ژبه وژباړل شو او هغه د نوي زیلانډ د خپلواکۍ اعلامیه وګرځېدله. دا سند د Te W(h)akaminenga o Nga Rangatiratanga o Nga Hapu o Nu Tireni یعنې د نوي زیلانډ د متحده قومونو له خوا چمتو شوې وه او یوه کاپي یې پنځم پاچا ویلیام ته لېږل شوې وه چا چې د نوي زیلانډ د متحده قومونو بېرغ منلی و او هغه څوک چې دا اعلامیه یې د لارډ ګلینیلګ له خوا د یوه مکتوب له لارې په رسمیت پېژندلی و.

نوی زیلانډ یو له هغو ټاپوګانو دی چې په وروستیو کې انسانان هلته په کې مېشت شوي دي. د راډیوکاربون تاریخ او د ځنګل وهلو شواهد او په ماوري وګړو کې د میټوکنډري د DNA تنوع ښیي چې ختیځ پلي نیسیان د لومړي ځل لپاره د ۱۲۵۰ او ۱۳۰۰ ز کلونو په منځ کې د نوي زیلانډ په ټاپوګانو کې مېشت شول. که څه هم د لرغون پېژندنې او جینیتیکي څېړنو له مخې له ۱۲۸۰ ز کال وړاندې هلته د مېشت کېدو کوم شواهد هم نشته خو هغه څه چې شته هغه د ۱۳۲۰ او ۱۳۵۰ ز کلونو تر منځ هغه مېشتېدل دي چې د نسب پېژندنې د دودونو له مخې رامنځته شوي دي. دا د ارام سمندر د ټاپوګانو له لارې د اوږدو سفرونو د لړۍ د اوج ښکارندوی ده. په راوروستیو کلونو کې، پلی نیسي کډوالو یو بېل کلتور ته پراختیا ورکړه چې اوسمهال د ماوري کلتور په نوم یادیږي. دغو وګړو دوه بېلې قبیلې iwi او hapū رامنځته کړي چې کله نا کله به یې یوه بل سره مرسته کوله، سیالي به یې کوله او همداشان د یوه بل پر وړاندې به یې جګړې کولي. په ځینو وختونو کې، یوه ډله ماوري خلک Rēkohu ته کډه شول، چې اوس د چتام ټاپوګانو په نوم پېژندل کېږي، چېرې چې هغوی خپل ځانګړی ماوروري کلتور رامنځته کړ. د ماوروري نفوس د ۱۸۳۵ او ۱۸۶۲ ز کلونو تر منځ د ماوروري د نسل وژنې له امله چې په ۱۸۳۰ لسیزه کې د تاراناکي ماوري له خوا تر سره شو له منځه ولاړ، که څه هم اروپايي ناروغیو هم په دې نسل وژنه کې خپل رول درلود. په ۱۸۶۲ ز کال کې، یوازې ۱۰۱ ژوندي پاتې شوي کسان په ۱۹۳۳ ز کال کې ووژل شول.

د نګاتي توماتاکوکیري او هالنډي کاشف ابیل ټاسمان د کارکوونکو تر منځ د ۱۶۴۲ کال په دښمنۍ کې، د ټاسمان څلور کارګر ووژل شول او لږ تر لږه یو ماوري کس په کنیسټر ډز سره ووژل شو. اروپایانو بیا تر ۱۷۶۹ ز کال پورې نوي زیلانډ ته را نه غلل، تر څو چې بریتانوی کاشف جیمز کاک د نوي زیلانډ ټولې څنډې نقشه برداري کړي. له کاک وورسته، نوي زیلانډ ته بې شمېره اروپايي او د شمالي امریکا کښتۍ راغلې. هغوی به اروپايي خواړه، فلزي توکي، وسلې او نور مواد له لرګیو، ماوري خوړو، لرغونو اثارو او اوبو سره مبادله کول. پټاټو او پتیله اي توپکو د ماوريانو کرهڼه او جکړه بدله کړه. پټاټې د دې لامل وګرځېدې چې هغوی ته ښه پریمانه خواړه ورکړي او هغوی د دې جوګه وګرځوي تر څو پراخ او اوږده پوځي کمپاینونه پر مخ یوسي. د قبیلو تر منځ د همدې پتیله اي جګړو له امله له ۱۸۰۱ څخه تر ۱۸۴۰ ز کال پورې څه باندې ۶۰۰ جګړې رامنځته شوې چې له امله یې له ۳۰۰۰۰ تر ۴۰۰۰۰ پورې ماوري خلک ووژل شول. د ۱۹مې پېړۍ له لومړیو، مسیحي مبلغانو په نوي زیلانډ کې پر مېشت کېدو پیل وکړ، چې په پای کې یې زیاتره ماوري وګړي مسیحیت ته ور واړول. په ۱۹مه پېړۍ کې د ماوري وګړو شمېر د پخوا په پرتله ۴۰ سلنه ته را کم شو، چې د دوی د وګړو د همدې کمښت اصلي علت د اروپایانو له خوا ورپېژندل شوې ناروغۍ وي.

نوی زیلانډ مشروطه شاهي او پارلماني دیموکراسي لري، که څه هم اساسي قانون یې مدون نه دی. دویمه الیزابیت د نوي زیلانډ ملکه او د دولت مشره ده. د ملکې استازیتوب بیا عمومي والي کوي چې نوموړې یې د لومړي وزیر به مشوره ټاکي. عمومي والي بیا کولای شي د ولیعهد له انحصاري اختیارونو څخه برخمن واوسي لکه د بې عدالتیو د مواردو څېړنه او د وزیرانو، سفیرانو او نورو لوړپوړو دولتي چارواکو انتصاف او هان په ځینو نادرو مواردو کې کولای شي پارلمان منحل کړي. د پاچاهي او د عمومي والي واکونه د اساسي قانون د محدودیتونو له مخې محدود دي، چې له دې امله هغوی نه شي کولای هغه د وزیرانو له مشورې پرته تر سره کړي.