د چرنوبیل غمیزه

دا د مالي او ځاني زیانونو له پلوه د نړۍ تر ټولو بده غمیزه ده. همدا راز، د اتومي انرژۍ د یوازنیو هغو دوو پېښو له ډلې ده، چې د اتومي پېښې په نړیوال مقیاس کې په ۷ شمېره ډله (تر ټولو لوړ مقیاس) کې ډلبندي شوې دي، دویمه یې په ۲۰۱۱ ز کال کې په جاپان کې د فوکوشیما ډایچي اتومي غمیزه ده. په لومړني بېړني اقدام کې او وروسته د چاپېریال په پاکولو کې څه باندې ۵۰۰،۰۰۰ پاکوونکي ځواکونه ښکېل شول او ۱۸ میلیارده شوروي روبل یا د ۲۰۱۹ ز کال د ارزښت له مخې ۶۸ میلیارده امریکايي ډالره تخمیني لګښت پرې راغی.

دغه پېښه د یوه RBMK ډوله اتومي بټۍ د بخار پر توربین د خوندیتابه د ازمېښت پر مهال رامنځته شوه. د ازمېښت لپاره په چمتو کولو کې د بټۍ د توان د منظم شوي کمښت په جریان کې خروجي توان په ناڅاپي ډول صفر ته راکښته شو. اپرېټرانو نه‌ شوای کولای چې د ازمېښتي پروګرام د توان مشخصه شوې کچه بېرته عادي حالت ته راولي او په دې توګه بټۍ له بدو شرایطو سره مخامخ شوه. دغه ګواښ په عملیاتي لارښودونو کې نه و تشرېح شوی، له دې امله اپرېټرانو ازمېښت ته دوام ورکړ او د ازمېښت تر خلاصېدو وروسته یې بټۍ خاموشه کړه، خو د اپرېټرانو بې پروایي او د طراحۍ جدي نیمګړتیاوو په ګډه سره بټۍ چاودنې ته چمتو کړې وه. د خاموشېدو پر ځای یې یو ناکنترول شوی ځنځیري اتومي عکس‌العمل پیل کړ او ډېره انرژي یې آزاده کړه.

هسته ویلې شوه، دوو یا څو چاودنو د بټۍ هسته څیرې کړه او د بټۍ وداني یې ونړوله. ورپسې په آزاده هوا کې د بټۍ په هسته کې اور بل شو. په شاوخوا ۹ ورځو کې یې د پام وړ راډیو اکټیو ککړتیا خپره کړه ، چې د شوروي اتحاد ځینو برخو او لوېديځې اروپا ته ورسېده او په پای کې  د ۱۹۸۶ ز کال د مې میاشتې په ۴مه نېټه پای ته ورسېده. د راډیو اکټیو شاوخوا ۷۰ سلنه باران په ۱۶ کیلومترۍ کې پر بېلاروس واورېده. دغې اورلګېدنې نژدې هماغومره ککړتیا خپره کړه، لکه لومړۍ چاودنې چې خپره کړې وه. د پېښې له ځای څخه بهر د محیطي تشعشعاتو د کچې ډېرېدو له امله تر پېښې ۳۶ ساعته وروسته، په ۱۰ کیلومترۍ کې یوه سیمه ممنوعه او قرنطین شوه. له دغې سیمې څخه شاوخوا ۴۹۰۰۰ کسان، چې ډېری یې د پريپياټ وو، واېستل شول. له پراخې سیمې څخه د ۶۸۰۰۰ نورو کسانو په را ایستلو سره ممنوعه سیمه ۳۰ کیلومترو ته ډېره شوه او وروسته د چرنوبیل پر ممنوعه سیمه بدله شوه، چې مساحت یې شاوخوا ۲۶۰۰ کیلومتره مربع (۱۰۰۰ مایل مربع) ته رسېږي.

د بټۍ چاودنې دوه انجنیران ووژل او دوه نور یې سخت وسوځول. د اور د مړ کولو، د بټۍ د بېرته سمولو او د خارجې شوې اتومي هستې د پاکولو لپاره پراخ عملیات پیل شول. په بېړني اقدام کې د دغه برېښناکوټ ۱۳۴ کارکوونکي او اور وژونکي د ډېرې اندازې ایونایز کوونکې تشعشع د جذب له امله د حادې تشعشع له سېنډروم سره په روغتون کې بستري شول. د دغو ۱۳۴ کسانو په ډله کې ۲۸ کسان په را وروسته ورځو او میاشتو کې مړه شول او په راتلونکو ۱۰ کلونو کې د تشعشعاتو له امله په نري رنځ(سرطان) د مړینې ۱۴ مشکوکې پېښې وشوې.

پر عمومي روغتیا د چرنوبیل د پېښې اغېزې مشخصې نه دي. تر ۲۰۱۱ کال پورې د ماشومتوب په دوره کې د ټيروئيډ سرطان له امله د ۱۵ کسانو مړینه ثبت شوې ده. د ملګرو ملتونو یوې کمېټې ومونده چې ، تر دې مهاله د دغې پېښې له امله څه کم ۱۰۰ کسان وژل شوي دي. د بې‌درشله خطي ماډل (LNT Model) پر بنسټ ویل کېږي چې له دغې پېښې سره د تړلو مړینو ټولیز شمېر مشخص نه دی. په راتلونکو لسیزو کې د مړینو د ټولیز شمېر په اړه د دغه ماډل وړاندوینې متفاوتې دي. تر ټولو معتبرې څېړنې د شوروي اتحاد په یوازې درېیو هېوادونو کې تر ارزونو وروسته، د ۴۰۰۰ کسانو د مرګ‌ژوبلې او په ټوله اروپا کې ترارزونو وروسته له ۹۰۰۰ تر ۱۶۰۰۰ شاوخوا کسانو د مرګ‌ژوبلې وړاندوینه کوي.

شوروي اتحاد د ۱۹۸۶ کال تر ډسمبر پورې د چرنوبیل د اتومي برېښناکوټ حفاظتي ډبرین تابوت جوړ کړ. دغه تابوت له پاتې‌شونو څخه د راډیو اکټیو ککړتیا خپراوی کم کړ او په هوا کې یې د خپرېدو مخه ونیوله. په هغه ځای کې یې د روغو پاتې شوو بټیو د خدمې لپاره د راډیو اکټیو خوندیتوب هم برابر کړ او دا کار یې د ۱۹۸۶ ز کال په وروستیو کې او په ۱۹۸۷ ز کال کې بیاځلي هم وکړ. د تابوت د پرله پسې خرابۍ له امله، دغه ځای په ۲۰۱۷ ز کال کې د چرنوبیل د نوي امن دیوال په احاطه کې وساتل شو. که څه هم د راډیو اکټیو ګواښ ورسره مل دی، خو دغه لویه محفظه د بټۍ د پاتې‌شونو او تابوت دواړو د لرې کولو امکان برابروي. ټاکل شوې ده چې اتومي پاک‌کاري په ۲۰۶۵ ز کال کې بشپړه شي.

تر خاموشېدو وروسته د بټۍ سړېدل

د برېښنا د تولید په عملیاتو کې په یوه اتومي بټۍ کې ډېری تولید شوې تودوخه له اتومي درز څخه د سوځېدونکو میلو په مرسته حاصلېږي، خو د پام وړ برخه (۶ سلنه) یې د پنډ درز له راډیو اکټیو ویجاړۍ څخه ترلاسه کېږي؛ دغه پروسه د ویجاړۍ د تودوخې په نامه یادېږي. د ویجاړۍ دغه تودوخه د درز د ځنځیري عکس‌العمل تر درېدو وروسته تر څه وخت پورې دوام کوي، لکه د بټۍ تر خاموشېدو وروسته، که هغه په بېړني ډول وي یا همداسې پلان شوې وي. د هستې د ډېرې ګرمېدا یا په بد حالت کې د هستې د ویلې کېدو د مخنیوي لپاره د سړوونکې مایع د پمپونو پر له پسې ګرځېدل ضروري دي. RBMK بټۍ اوبه د سړوونکې مایع په توګه کاروي چې د الکتریکي پمپونو په مرسته تاوېږي. د سړوونکې مایع د جریان چټکتیا د پام وړ ډېره ده. ۴مې شمېرې بټۍ د سوځېدو ۱۶۶۱ جلا کانالونه لرل، چې هره یوه یې په ساعت کې ۲۸ زره لېتره سړوونکي جریان ته اړتیا لرله، چې په ټولیز ډول د ټولې بټۍ لپاره په ساعت کې ۴۵ میلیونه لېتره کېږي.

که په سټېشن کې ټول برېښنا پرې شوې وای، د چرنوبیل هرې بټۍ درې درې ملاتړي ډيزلي جنراتورونه لرل، خو تر پوره چمتو کېدو او د اصلي پمپ د چالانولو لپاره د ۵.۵ مېګاواټه اړینې خروجۍ تر برابرولو پورې یې له ۶۰ تر ۷۵ ثانیو پورې وخت ونیو. د هر پمپ پر سر د تعادل ځانګړي وزنونه پمپونه د دې وړ ګرځوي، چې د سکون له لارې سړوونکې مایع واخلي او په پای کې د جنراټور تر چالانېدو پورې رامنځته شوې تشه ډکه کړي. له دې سره سره، که د سټېشن له خامشېدو سره هم‌ مهاله یوه ۶۰۰ ملي‌متري (۲۴ انچه) سړوونکې لوله څيرې شي، د خوندیتابه لوړ خطر شته دی. په دې سناریو کې باید د هستې بېړنی سړوونکی سیستم (ECCS) د هستې داخل ته اضافي اوبه پمپ کړي، تر څو د تبخیر له امله د ضایع شوې سړوونکې مایع ځای ونیسي. دا نظریه مطرح شوې وه چې د بټۍ د بخار د توربین تاوېدونکی حرکت د اوبو د پمپونو له لارې د ECCS د چالانولو لپاره د اړین برق د تولید لپاره کارېدای شي. له توربین څخه د انرژۍ په اخیستو سره د توربین سرعت کمېږي، خو ارزونو وښوده چې، ښايي دومره انرژي موجوده وي چې د ۴۵ ثانیو لپاره د سړوونکو پمپونو د چالان ساتلو لپاره برېښنا تولید کړي. دغه چاره د بهرنۍ برېښنا د بشپړې پرې کېدو او د بېړنیو جنراتورونو د چالانېدو تر منځ پرته تشه په بشپړ ډول نه ډکوي، خو حالت کرارولای شي.