اقلیمي بدلون

د اقليمي بدلونونو دورې له پخوا هم وې خو اوسني بدلونونه د ځمکې په تاریخ کې تر بلې هرې پېژندل شوې پېښې چټک دي. اصلي لامل یې د ګل خانه‌يي ګازونو په ځانګړي ډول د کاربن دای اوکساید (CO2) او میتان انتشار دی. د انرژي د زیاتو کارلو لپاره د فوسیلي سوند‌توکو سوځول د دې انتشار لامل کېږي. کرنه، فولادجوړونه، سيمټ جوړونه او د ځنګلونو له لاسه ورکول اضافي سرچینې دي. د تودوخې لوړوالی هم د اقلیمي غبرګونونو لکه د لمر د وړانګو په مټ د واورین قشر له منځه تلل او د وچ‌کالۍ په مټ د زیامنوشویو ځنګلونو څخه د کاربن دای اوکساید انتشار دی. په ټوله کې دوی نړیوالې تودوخې ته پياوړتیا وربښي.

د وچې په تودوخه کې له نړیوال اوسط څخه دوه برابره چټک زیاتوالی راغلی. په داسې حال کې چې د تودوخې څپې او د ځنګلونو اور اخیستنه لا عامېږي، دښتې د پراختیا په حال کې دي. په شمالي قطب کې د تودوخې لوړوالي د دوامدارو کنګلونو له بېرته راګرځېدو، ذوب/ویلي کېدو او د سیندونو د کنګلونو د له منځه وړلو سره مرسته کړې. لوړې تودوخې همداراز د ځواکمنو توپانونو او د اوبو او هوا د نورو بدلونونو لامل کېږي. په داسې ځایونو لکه غرونو، مرجانې لویې ډبرو او شمالي قطب کې ډېری ډولونو د خپلې سیمې پرېښودلو یا انقراض ته اړ کېږي، ځکه د هغوی چاپېریال بدلون مومي. اقلیمي بدلونونه خلک د خوړو او اوبو له کمښت سره مخ کوي چې د تودوخې لوړوالی، شدیده تودوخه، ډېرې ناروغۍ او اقتصادي زیانونه یې ګواښي. همداراز کولی شي د انسان د مهاجرت لامل شي. د روغتیا نړیوال سازمان د اوبو او هوا بدلونونه په یويشتمه پېړۍ کې د روغتیا پر وړاندې تر ټولو لوی ګواښ ګڼي. ان که چېرې د ګرموالي د کمولو لپاره هڅې بریالۍ هم وي، ځينې اغېزې به یې د پېړيو لپاره دوام وکړي. چې د سیندونو د سطحې لوړوالی او د سمندرونو ګرم‌والی اواسیدي‌والی په کې شامل دي. 

اوس‌مهال چې د تودوخې اوسنۍ سطحه د ساتني ګراد ۱.۲ درجې (فارنهایت ۲ درجې) ده، له دغو اغېزو څخه ډېری يې احساسیږي. د اقلیمي بدلونونو په اړه د دولتونو تر منځ هیئت (IPCC) د سانتي ګراد له ۱.۵ او له هغه څخه پورته درجو پورې د تودوخې له دوام سره تر دې د زیاتو اغېزو وړاندوينه کړې. اضافي تودوخه همداراز د ټيپېنګ پاینټونو/ tipping points (د اوبو او هوا د عطف ټکی چې د نه راګرځېدونکو بدلونونو لامل کېږي) د ډېرېدو ګواښ رامنځته کوي لکه د ګرین‌لنډ د کنګلي پوښ ذوب کېدل. د دغو بدلونو په ځواب کې باید د تودوخې د راکمولو لپاره او له تودوخې سره د سازګارۍ لپاره لازم اقدامات وشي. راتلونکې تودوخه د ګل خانه‌يي ګازونود انتشار په راکمولو او له اتموسفیر څخه یې د له منځه وړولو له لارې راکمولی شو. د دې چارې لپاره د لمر او باد څخه د ډېرې انرژۍ کار اخیستل او په ورو ورو د ډبروسکرو/سنګ ذغالو د انرژۍ له منځه وړل لازم دي. د نقلیه وسایلو، د کورنیو او ساختماني حرارتي پمپونو بدلول له حرارتي څخه برېښنايي ته د ګل خانه‌يي ګازونو انتشار ډېر محدودي. د ځنګلونو پياوړي کول او له زیانمنېدو څخه يې مخنیوی د کارین دای اوکساید په جذب کې مرسته کوي. ځینو ټولنو ښايي د ساحلي کرښې د غوره خوندیتوب، د طبیعي افتونو د ادارې او د محصولاتو پراختیا له لارې له اقلیمي بدلونونو سره توافق کړی وي. د توافق لپاره دا هڅې په خپله په‌خپل سر د تل پاتې، شدیدو او پراخو بدلونونو څخه مخنیوی نه‌شي کولی.

د پاریس د ۲۰۱۵ کال د پرېکړه‌لیک پر بنسټ، هېودانو په ټولیز ډول سره توافق وکړ چې د راکمولو د هلوځلو له لارې تودوخه د سانتي ګراد له دوو درجو په ټيټه کچه کې وساتي. دغه پرېکړه‌لیک ته ورکړل شویو تړونو سره سره د دې پېړۍ تر پایه به نړیواله تودوخه د سانتي ګراد ۲.۷ درجو ته ورسېږي. د سانتي ګراد ۱.۵ درجو کې د تودوخې محدودولو لپاره لازمه ده چې  تر ۲۰۳۰ کال پورې د ګل خانه‌يی ګازونو انتشار نیمايي کړی شي او تر ۲۰۵۰ کال پورې یې خالص انتشار صفر ته ورسوي.      

د 1980 لسیزې څخه مخکې دا روښانه نه وه چې ایا د ګل خانه‌یي ګازونو تودوخه به د ایروسول پر سړښت غالبه وي که نه. وروسته ساینس پوهانو د اقلیم پر ناڅاپي سمونې د انساني اغیزو اصطلاح وکاروله. په 1980لسیزه کې د نړیوالې تودوخې او اقلیمي بدلونونو اصطلاحات عام شول، لومړنۍ یوازې سطحي تودوخې ته اشاره کوي او دویم د ګل خانه یي ګازونو بشپړه اغېزه پر اقلیم ښیي. نړیوالې تودوخې له هغه وروسته چې د ناسا د هوا او اوبو عالم/ پوه جېمز هانسن (James Hansen) په 1988 کال کې د امریکا متحده ایالتونو په مشرانو جرګه/ سنا کې یاده اصطلاح په خپله وینا کې وکاروله په نامتو اصطلاح بدله شوه. په 2000 لسیزه کې د اقلیمي بدلونونو اصطلاح خورا مشهوره وه. نړیواله تودوخه معمولاً دانسانانو په مټ د ځمکې د سیستم ګرموالي ته  اشاره کوي. په داسې حال کې چې د اوبو او هوا بدلون ښایي طبیعي یا انساني بدلونونو ته اشاره وکړي. دا دواړه اصطلاح ګانې تر ډېره د یو بل په ځای کارول کېږي.

بېلابېلو رسنیزو څېرو، سیاستوالو او ساینس پوهانو د اوبو او هوا د کړکېچ یا د اوبو او هوا د بېړني وضعیت اصطلاحات غوره کړي چې د نړیوال ګرم‌والي په ځای د اقلیمي بدلونونو او نړیوالې تودوخې په اړه خبرې وکړي. د ګاردېن/ The Guardian  (بريتانوي ورځپاڼه) د پالیسۍ سرمنشي وویل چې دوی دا ژبه د خپل کتن‌پلاوي په تګ‌لاره کې ځای پر ځای کړې ترڅو ډاډ ترلاسه کړي چې موږ له علمي پلوه کره یو او په ورته حال کې له لوستونکو سره د دې اړینې موضوع په اړه په وضاحت سره اړیکه ټینګه کړو. په ۲۰۱۹ کال کې د اکسفورډ ژبې د اوبو او هوا بېړنی اقدامات د کال د کلیمې په توګه وټاکه او هغه یې د هغه حالت په توګه تعریف کړ چې د اقلیمي بدلونونو د راکمولو یا درولو په موخه بېړني اقدامات په کې لازم وي او د نه راستنېدونکو بالقوه چاپېریالي زیانونو څخه مخنیوی کوي.  

د څوګونو خپلواکو ابزارو د معلوماتو ټولګه ښيي چې د اوبو او هوا سیستم د تودوالي/ګرم‌والي په حال کې دی. له ۲۰۱۱ څخه تر ۲۰۲۰ پورې لسیزه کې د تودوخې درجې له صنعت څخه مخکې د بنسټېزې کرښې (۱۸۵۰-۱۹۰۰) په پرتله د سانتي ګراد   ۱.۰۹ درجې توده شوې ده. د سطحې تودوخه په هره لسیزه کې شاوخوا د ساتني ګراد ۰.۲ درجې لوړيږي. او په ۲۰۲۰ کال کې له صنعتي کېدو څخه مخکې پړاو په پرتله يې ۱.۲ درجې لوړوالی موندلی. له ۱۹۵۰ کال څخه د سړو شپو او ورځو شمېر راټیټ شوی او د تودو شپو او روځو شمېر زیات شوی دی.    

د نولسمې او اتلسمې پېړۍ په منځنۍ برخه کې لږ خالصه تودوخه وه، د هغه پړاو لپاره معلومات له اقلیمي لاملونو لکه ونو او کنګلي هستو څخه ترلاسه کېږي. دا اطلاعات ښيي چې طبیعي بدلونونه د صنعتي انقلاب لومړنۍ اغېزې جبرانوي. د تودوخې سنجولو ریکارډونه شاوخوا د ۱۸۵۰ کال له پیل راهیسې تر نړیوال پوښښ لاندې راغلي. د تودوالي او سړښت تاریخي بېلګې لکه د منځنیو پېړیو انومالۍ /ګډوډۍ (Medieval Climate Anomaly) او د کوچنيو کنګل کېدونو دورې په بېلابېلو سیمو کې هم‌مهاله نه دي پېښې شوې. د تودوخې درجه ښايي دومره لوړه شي لکه څوره چې د شلمې پېړۍ په وروستيو کې په محدودو سیمو کې لوړه وه. له تاریخ څخه مخکې د نړیوال ګرم‌والي ناڅاپي پېښې لکه د پالیوسين-ایوسین (Paleocene–Eocene Thermal Maximum) اعظمي تودوخې شته وې. په هر حال د تودوخې په درجه کې ترسترګو شوی مدرن لوړالی او د کاربن دای اوکساید غلظت دومره چټک دی چې د ځمکې په تاریخ کې ان ناڅاپه جیوفزیکي پېښې هم یاد نرخ ته نه شي رسېدلی.

د ګرم‌والي شواهد د هوا د تودوخې له اندازه کولو څخه د نورو پراخو کتنو په مټ پیاوړي کېږي. د شدیدو وروښتونو، واورې او ځمکني کنګلونو ویلې/ ذوب کېدلو په فریکونسي او شدت کې زیات‌والی او د اتموسفیر په نم‌جنتوب/رطوبت کې زیات‌والی شته و. بوټو او څارویو هم په توافقي ډول له ګرم‌والي سره سازښت کړی. د مثال په ډول بوټي د پسرلي په موسم کې زر ګلان سپړي. بل کلیدي شاخص تر اتموسفیر پورته سړښت دی چې ښيي ګل خانه‌يی ګازونه تودوخه د ځمکې سطحې ته نژدې په دام کې اچوي او فضا ته یې د خپرېدو محنیوی کوي.