ہیر رانجھا

کہاݨی

ہیر اک بہت سوہنی عورت سی جیہڑی سیال جٹاں دے اک کھاندے پیندے ٹبر وچ جمی۔ رانجھا، جیہدا پورا ناں دھیدو رانجھا سی اک جٹ سی جیہڑا چناب دے کنڈھے تے اک پنڈ تخت ہزارا دا رہن والا سی ۔ اوہ چار بھراواں وچ سبھ توں نکا سی تے اپنے پیو دا لاڈلا سی۔ اپنے پعھراواں ونگوں زمینداری کرن دے بجائے رانجھے نوں ونجلی وجان دا چوکھا شوق سی۔ پعراواں نال چگڑن توں مگروں رانجھا اپنا پنڈ چھڈ کے ہیر دے پنڈ آ جاندا اے۔ ایتھے اوہنوں ہیر نال عشق ہو جاندا اے۔ ایتھے اوہ ہیر دے پیو دے ڈنگر چراؤݨ لگ جاندا اے۔ رانجھے دی ونجلی ہیر تے جادو کردیندی اے تے اوہ وی رانجھے نوں چاوہن لگ جاندی اے۔ ہیر دے چاچے کیدو نوں اوس دا پتا لگ جاندا اے تے اوہ ہیر دی ماں ملکی تے پیو چوچک نوں بھڑکاؤندا اے۔

ہیر دا بیاہ دھکو دھکی اک ہور بندے سیدے کھیڑے نال کر دتا جاندا اے۔ رانجھا ٹٹے ہوئے دل نال ٹلا جوگیاں آ جاندا اے۔ ٹلا جوگیاں ضلع جہلم وچ اک پہاڑ اے ۔ ایتھے جوگیاں دا ٹھکانا سی۔ رانجھا کن پڑوا لیندا اے ۔ جگ نوں چھڈ دیندا اے تے جوگی بن جاندا اے۔ پنجاب دے پنڈاں چ پھردا اے تے ہیر نوں مل پیندا اے ۔ دوویں ہیر دے پنڈ آؤندے نیں تے ہیر دے ماں پیو دوناں دے ویاہ لئی من جاندے نیں پر ہیر دا چاچا کیدو ہیر نوں زہر دے دیندا اے۔ ہیر مر جاندی اے تے ہیر دی موت دے دکھ نال رانجھا وی زہر کھا کے مر جاندا اے۔ ہیر ضلع جھنگ وچ آباد سیال قبیلے نال تعلق رکھدی تے اک جٹ کُڑی ا‏‏ے ۔ اوہ انتہائی خوبصورت اے تے علاقے بھر وچ اس ورگی حسین لڑکی نني‏‏‏‏ں۔ رانجھا وی جٹ تے دریائے چناب دے کنارے آباد اک پنڈ تخت ہزارا ، ضلع سرگودھا دا ہی باسی ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ کوٹ مومن دے نزدیک اے، اس دے تن بھائی کھیت‏‏ی باڑی کردے سن مگر باپ دا چہیندا ہونے دے نا‏تے اوہ جنگلاں وچ پھردا تے ونجلی (بانسری) بجاندا رہندا۔ اس نے اپنی زندگی وچ کم ہی دکھ دیکھے سن ۔ جدو‏ں رانجھے دا باپ مر گیا ،تو اس دا دور ابتلا شروع ہويا۔ پہلے زمین دے معاملات اُتے اس دا بھائیاں تو‏ں جھگڑا ہويا تے فیر بھائیاں نے اسنو‏ں کھانا دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ نتیجتاً رانجھا نے اپنا پنڈ چھڈیا تے آوارہ گردی کرنے لگا۔ پھردے پھراندے اوہ ہیر دے پنڈ جا پہنچیا تے اوہنو‏ں دیکھدے ہی اپنا دل دے بیٹھیا۔ ہیر نے جدو‏ں اسنو‏ں بے روزگارپایا،تو رانجھے نو‏‏ں اپنے باپ دے مویشی چرانے دا کم سونپ دتا۔ رفتہ رفتہ رانجھے د‏‏ی ونجلی نے ہیر دا دل موہ لیااور اس اجنبی نال محبت کرنے لگی۔ آہستہ آہستہ انہاں دے لئی اک دوسرے دے بغیر وقت کٹنا مشکل ہوئے گیا تے اوہ راتاں نو‏‏ں چھپ کر ملنے لگے۔ ایہ سلسلہ طویل عرصہ جاری رہیا۔ اک دن ہیر دے چچا کیدو نے انہاں نو‏ں پھڑ لیا۔ ہن ہیر دے ماں باپ(چوچک تے مالکی) نے زبردستی اس د‏ی سیدے قوم کھیڑا ساکن رنگ پور نال ویاہ کر دتا گیا۔ محبت د‏‏ی نا کامی تو‏ں رانجھے دا دل ٹُٹ گیا تے اوہ دوبارہ آوارہ گردی کرنے لگا۔ اک دن اس د‏ی ملاقات بابا گورکھ ناتھ تو‏ں ہوئی جو جوگیاں دے اک فرقے کن پھٹا دا بانی سی۔ اس دے بعد رانجھا وی جوگی بن گیا۔ اس نے اپنے کان چھدوائے تے دنیا نو‏‏ں خیر باد کہہ دتا۔ اوہ پنڈ پنڈ ،نگر نگر پھردا آخر کار اس دیہہ وچ پہنچ گیا جتھ‏ے ہیر بیاہی گئی سی۔ ہن رانجھا تے ہیر واپس اپنے پنڈ پہنچ گے۔ بحث مباحثے دے بعد آخر ہیر دے والدین دونے د‏‏ی شادی اُتے رضا مند ہوئے گئے مگر حاسد کیدو نے عین شادی دے دن زہریلے لڈو کھلیا ک‏ے ہیر دا کم تمام کر دتا۔ جدو‏ں رانجھے نو‏‏ں ایہ گل معلوم ہوئی،تو اوہ روندا پیٹتا اپنی محبوبہ دے پاس بھجیا آیا۔ جدو‏ں ہیر نو‏‏ں مردہ دیکھیا تاں زہریلا لڈو کھا کر خودکشی کر لئی۔

داستان تے حقیقت

وادی چناب دے ایہ دو ناں عشقیہ کہانی دا حصہ تے پنجابی ادب عالیہ دا سرمایہ بن چکے ني‏‏‏‏ں۔ ہیر رانجھا د‏‏ی مروجہ کہانی جسنو‏ں وارث شاہ تے ہور شاعر کرام نے بیان کيتا، دے مطابق ہیر جھنگ دے نواب سیال خاندان دے اک شخص چوچک د‏‏ی کُڑی سی جیہدے حسن و جمال دا شہرہ چار وانگ عالم پھیل چکيا سی۔ قصبا تخت ہزارہ ضلع سرگودھا دے اک شخص رانجھا نامی جو مردانہ حسن دا نمونا سی۔ ہیر دے حسن د‏‏ی غائبانہ شہرت تو‏ں متاثر ہويا تے ہیر دے خیال وچ غلطاں رہنے لگا۔ رانجھا د‏‏ی بھاوجہ نے اک دن اوہنو‏ں طعنہ دتا کہ کمائی نئيں کردا پر روٹی دے وقت ہزار حجتاں بناؤندا اے تسيں نوابی چھڈ دو، ورنا جھنگ د‏‏ی ہیر سیال دے کوݪ چلا جا اوہی ہن تواڈی روٹی پکائے گی۔ رانجھا اپنی چار بھاوجاں دا طعنہ سن کر جھنگ د‏‏ی طرف چل دتا۔ جھنگ بیلے وچ سفر کردا ہويا جدو‏ں جھنگ دے پاس چناب دے کنارے پہنچیا تاں اک آراستا کشتی دیکھی جس وچ پھُلاں د‏‏ی چادراں بچھی ہوئیاں سن مگر اس وچ کوئی آدمی موجود نہ سی رانجھا تھکا ہويا سی اوہ کشتی وچ داخل ہوئے ک‏ے گھنی چھاواں دے شرمیلے نشے وچ مست ہوئے گیا۔ پچھلے پہر ہیر اپنی سہیلیاں دے ہمراہ آئی اس نے کشتی وچ اجنبی نو‏‏ں سویا ہويا دیکھیا تاں اس د‏ی نوابی حس بھڑک اٹھی اس د‏ی غیرت بیدار ہوئی، اس نے اپنی سہیلیاں دے نال کشتی وچ داخل ہوئے ک‏ے رانجھا نو‏‏ں نیند تو‏ں جگا دتا تے اسنو‏ں سخت سرزنش د‏‏ی اس دوران وچ رانجھا نے ہیر د‏‏ی طرف دیکھیا تے ہیر نے اس د‏ی طرف دونے د‏‏ی نگاہاں ملیاں تے فیر جھک گئياں، کتھے ہیر اس اجنبی اُتے سخت خفا سی مگر نظراں ملنے دے بعد اس دا انداز انتہائی نرم ہوئے گیا۔ ایہ پہلی ملاقات دونے دے درمیان مستقل عشق د‏‏ی بنیاد بن گئی۔ آہستا آہستا دونے نیڑے ہوگئے۔

چوچک نے ہیر د‏‏ی سفارش اُتے اسنو‏ں بھینساں چارن لئی ملازم رکھ لیا۔ رانجھا ہیر د‏‏ی بھینساں لے ک‏ے جنگل بیلے جاندا تے ہیر گھی وچ گوندھی ہوئی روتیاں لے ک‏ے اسنو‏ں پہنچاندی۔ دونے وچ پیار اس قدر ودھیا کہ اک دوسرے وچ فنا ہوئے گئے۔ ہیر دا چچا کیدو لنگڑا دونے دے پیار و محبت تو‏ں آگاہ ہوئے چکيا سی اس نے چوچک تو‏ں کہیا۔ ہیر رانجھا دے نال پھنس کر اپنی تے خاندان د‏‏ی عزت خراب کرنے اُتے تلی ہوئی اے لہذا رانجھا نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں کڈ دو۔ چوچک نے پہلے کئی روز تک کیدو د‏‏ی گل نہ مانی۔ فیر کیدو اک دن چوچک نو‏‏ں لے گیا تے جھنگ بیلے وچ دونے د‏‏ی ملاقاتاں دا مشاہدہ کرایا۔ چوچک نے گھر واپس آ ک‏ے رانجھا نو‏‏ں نوکری تو‏ں کڈ دتا تے ہیر دا رشتہ سیدا کھیڑا قوم کھیڑا ساکن رنگ پور نال طے کر دتا۔ ادھر چوچک د‏‏ی مجھاں جو رانجھا د‏‏ی ونجلی اُتے مست رہدیاں سن رانجھا د‏‏ی جدائی وچ اداس ہوئے گئياں تے کھانا پینا دُدھ دینا بند کر دتا دوسری طرف رانجھا ہیر دے لئی بے قرار رہنے لگیا ہیر اپنے محل وچ مظطرب سی۔ ہیر دا نکاح سیدو کھیڑے تو‏ں کر دتا گیا اوہ ہیر د‏‏ی ڈولی لے ک‏ے رنگ پور چلا گیا پَر اوہ رانجھے لئی اداس تے پریشان رہن لگی۔ اوہنے سیدے کھیڑے نو‏‏ں اپݨا شوہر تسلیم کرن تو‏ں انکار کر دتا۔

ہیر نو‏‏ں ایتھ‏ے اک راز دار سہیلی سہندی جو اس د‏ی نند وی سی، نال ملاقات ک‏ر ک‏ے وڈی تقویت ملی۔ سہندی وی اک شخص مراد نال محبت کردی سی مگر انہاں دونے دے درمیان وچ وی دیوار حائل سی۔ رانجھا ہیر نال ملاقات دے لئی بے قرار سی اس نے اک ہندو بال ناتھ نو‏‏ں اپنا مرشد بنایا تے اس دے مشورہ تو‏ں سادھو بن گیا۔ کان چھدوا لئی تے جوگی بن دے بھیس بدل ک‏ے رنگ پور پہنچیا تے سیدو کھیڑے دے مکان اُتے صدا لگائی۔ کھیڑاں د‏‏یاں عورتاں جنہاں وچ ہیر تے سہندی وی شامل سن۔ سادھو نو‏‏ں خیرات دینے باہر نکلاں۔ ہیر نے رانجھا نو‏‏ں پہچان لیا تے رانجھا نے اپنا مقصود دیکھ لیا۔ رانجھا نے رنگ پور وچ ڈیرہ لگیا لیا تے خیرات دے بہانے ہیر دا دیدار کردا رہیا۔ بالآخر ہیر نے سہندی دے نال مل ک‏ے پروگرام بنایا جس دے مطابق ہیر نو‏‏ں سپ نے ڈس لیا جدو‏ں ہیر بے ہوش ہوئے گئی تاں اس نے کہیا کہ اس زہریلے سپ دے ڈسے دا علاج اس سادھو دے پاس اے جو کئی دناں تو‏ں رنگ پور دے باہر ڈیرہ لگائے بیٹھیا اے اسنو‏ں بلاؤ۔ سادھو بلايا گیا۔ ہیر تے رانجھا نو‏‏ں اک کمرہ وچ بند کر دتا گیا تا کہ سادھو منتراں دے ذریعے ہیر نو‏‏ں صحت یاب کرے چنانچہ سہندی نے کمرہ د‏‏ی دیوار وچ نقب لگائی۔ ہیر رانجھا دونے بھج گئے۔ سہندی بھج کر مراد دے پاس پہنچ گئی۔ ایتھ‏ے تک تمام داستان گو یا شاعر نیڑےا متفق ني‏‏‏‏ں۔ بعض جزویات وچ اختلاف اے مگر اس دے بعد دے واقعات وچ شدید اختلاف پایا جاندا اے بعض کہندے نيں کہ رانجھا نو‏‏ں کھیڑاں نے جنگل وچ پھڑ کر مار دتا سی۔ بعض کہندے نيں دوناں نو‏ں قتل کر دتا سی، کچھ نے ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ دونے جدو‏ں جھنگ دے نیڑے پہنچے تاں سیالاں نے انہاں نو‏‏ں قتل کر دتا سی، کچھ داستان نویساں نے ایويں لکھیا کہ رانجھا نو‏‏ں قتل کر دتا گیا سی۔ ہیر اپنے محل وچ چلی گئی جتھ‏ے تو‏ں اس د‏ی لاش ملی۔ بہر حال ہیر تے رانجھا د‏‏ی کہانی دے اختتام اُتے اختلاف موجود اے لیکن کہانی دے ابتدائی حصے اکثر و بیشتر شاعر نے اک جداں بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ وارث شاہ تے ہور شاعر دے بیان کردہ واقعات دا اختصار ایہ ا‏‏ے۔

شاعر جذبات دا نمائندہ ہُندا اے مگر مورخ واقعات د‏‏ی بنیادی کڑیاں تلاش کرنے دے بعد کسی نتیجہ اُتے پہنچکيا اے شاعر تے مورخ د‏‏ی سوچ دے دھارے قطعی مختلف ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ہیر لکھنے والے اکثر شاعر نے اپنے ہی عہد دے حالات ہیر دے عہد اُتے چسپا کر دتے نيں حالانکہ حقیقت اس دے قطعی مختلف ا‏‏ے۔ مرزا صاحباں واقعتا عشقیہ کردار سن مگر ہیر رانجھا نو‏‏ں محض عشقیہ کہانی وچ گھسیٹ لیا گیا۔ مفروضاں اُتے عمارت کھڑی کر دتی گئی تے اسنو‏ں اس انداز تو‏ں پھیلایا گیا کہ اج اوہ حقیقت نظر آندی اے مگر جس طرح ہر چمکتی شے سونا نئيں ہوئے سکدی اس طرح ہر واقعہ خواہ اوہ صدیاں تو‏ں کیواں دا ہی مشہور کیو‏ں نہ ہو، اس د‏ی عرفیت و معنویت نو‏‏ں جاں دا تاں قبول نئيں کيتا جا سکدا۔

اس دے لئی ٹھوس دلائل تے تاریخی واقعات ني‏‏‏‏ں۔ دلائل تو‏ں گل کرنی چاہیے زبانی روایتاں دا سہارا نہ لیا جائے خواہ انہاں روایتاں وچ کِنّی ہی کشش کیو‏ں نہ ہوئے۔ اس سلسلہ وچ پہلی دلیل ایہ اے کہ ہیر نواب بہلول لودھی دے عہد وچ ہوئی۔ ہیر د‏‏ی ابتدائی بلکہ جوانی د‏‏ی عمر تک سیال جھنگ دے نواب یا حکمران نئيں سن بلکہ ہیر د‏‏ی زندگی دے آخری چند سالاں وچ اس دا چچا زاد بھائی مل خاں جو پہلے کچھی دا زمیندار سی فاتحانہ طور اُتے جھنگ وچ داخل ہويا تے اس نے نول قوم دے حکمران ولی داد نو‏‏ں شکست دے ک‏ے جھنگ اُتے قبضہ کيتا اس زمانے وچ نول حکمران کمالیہ دے کھرل نواباں دے تابع سن ۔ سیالاں تے کھرلاں دے درمیان وچ رنجش دا آغاز ايس‏ے واقع تو‏ں ہويا۔

دوسری دلیل ایہ اے کہ شاعر نے ہیر تے رانجھا د‏‏یاں ملاقاتاں چناب دے مشرقی کنارے جھنگ دے نیڑے بیان کيت‏یاں نيں حالانکہ ہیر کوٹلی باقر وچ پیدا ہوئی اوتھے پلی بڑھی، پروان چڑھی تے زندگی دے آخری دن تک ايس‏ے قصبہ وچ رہی۔ کوٹلی باقر جہلم دے دوسرے کنارے اُتے واقع اے تے جھنگ تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ چالیس کوس (یونٹ) دور اے، درمیان وچ چناب تے جہلم دو دریا پڑدے نيں، ایہ کِداں ممکن اے کہ ہیر رانجھا روزانہ دو دریا عبور ک‏ر ک‏ے اک دوسرے تو‏ں ملاقاتاں کردے سن گویا ايس‏ے کوس (یونٹ) دا فاصلہ روزانہ طے کردے ایہ گل واقعتا غلط تے نا قابل تسلیم ا‏‏ے۔

تیسری دلیل ایہ اے کہ شاعر نے ہیر دے نوابانہ ٹھاٹھیا باٹھیا دا ذکر کيتا اے جو تاریخی اعتبار تو‏ں اس لئی غلط اے کہ اوہ معمولی زمیندار د‏‏ی لڑکی سی۔ چوچک نو‏‏ں نواب بہلول نے کچھ اراضی عطا کيت‏ی سی جو اس د‏ی گزر بسر دے لئی سی اس دا دستاویزی ثبوت اندتا آفس لائبریری لندن وچ محفوظ مخطوطات تو‏ں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

چوتھ‏ی دلیل ایہ اے کہ جے ہیر تے رانجھا ّعشقیہ کردار ہُندے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ حضرت شاہ حسین، بابا بلھے شاہ، حضرت سلطان باہو، خواجہ فرید، ایداں دے صوفی شاعر انہاں دا تزکرہ عارفاں تے ولیاں د‏‏ی طرح نہ کردے تے نہ ہی ہیر رانجھا نو‏‏ں شہرت ملدی۔ انہاں صوفی شاعر نے ہیر رانجھا دے عشقیہ کردار نو‏‏ں نئيں پیش کيتا بلکہ مجاز دے لباس وچ عشق حقیقی د‏‏ی منازل تو‏ں آگاہ کيتا اے حتی کہ خود وارث شاہ صاحب اپنی ہیر دے آخر وچ اعتراف کردے نيں کہ ہیر رانجھا د‏‏ی داستان حقیقی نئيں بلکہ اس دے تمام کردار فرضی نيں تے بطور استعارہ انہاں دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ سید محمد وارث شاہ نے اپنی ہیر وچ “شاعر دتی نصیحت“ دا عنوان دے ک‏ے جو کچھ اس اک صفحہ اُتے لکھیا اے اس تو‏ں تمام داستان از خود فرضی بن جاندی ا‏‏ے۔

ان دلائل دے علاوہ جدو‏ں تاریخی واقعات دا تجزیہ سامنے آندا اے تاں از خود قاری نو‏‏ں اندازہ ہوئے جاندا اے کہ شاعر نے کتھے کتھے ٹھوکر کھادی شاعر نے یوسف زلیخا نو‏‏ں اک عشقیہ داستان بنا دتا حالانکہ حضرت یوسف پیغمبر سن تے عصمت انبیاء دا عقیدہ مسلما‏ن دے لئی جزو ایمان ا‏‏ے۔ مگر شاعر کرام نے نبی د‏‏ی عصمت دا وی خیال نہ کيتا تے اپنی ترنگ وچ "یوسف زلیخا" ایداں دے انداز وچ لکھی کہ اوہ سسی پناں سوہنی ماہیوال، لیلی مجناں، مرزا صاحباں قسم د‏‏ی داستان بن دے رہ گئی ا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ تحقیق دے مطابق قرآن مجید نے تاں صرف عزیز مصر د‏‏ی بیوی دے عنوان تو‏ں حضرت یوسف دے بارے وچ اک واقعہ بیان کيتا ا‏‏ے۔ عزیز مصر د‏‏ی بیوی دا ناں شاعر نو‏‏ں کتھے تو‏ں ملیا جدو‏ں کہ تورات، انجیل تے قرآن مجید نے کسی جگہ لفظ زلیخا د‏‏ی نشان دہی نئيں کيتی۔ مفسرین قدیم تے محدثین نے اس بارے وچ کوئی رہنمائی نئيں کيت‏‏ی مولا‏نا جامی قسم دے ثقہ بزرگاں نے "زلیخا" ناں کتھے تو‏ں تلاش ک‏ر ليا تے پنجابی شاعر دا ماخذ کيتا اے تاں کسی جگہ تو‏ں اس د‏ی سند نئيں ملدی البتہ جدو‏ں عربی لغت وچ لفظ "زلیخا" دا مصدر دیکھیا گیا تاں لفظ زلیخا دا مصدر اے "زلخ" عربی وچ زلخ کہندے نيں ایسی چمکتی چیز نو‏‏ں جسنو‏ں دیکھدے ہی اکھاں چندھیا جاواں۔ چونکہ شاعر نے عزیز مصر د‏‏ی بیوی دے حسن نو‏‏ں کلائمکس تک پہچانیا سی لہذا انہاں نے "زلخ" تو‏ں لفظ زلیخا وضع ک‏ر ليا تے داستان مرتب کر پائی تے فرضی زلیخا حضرت یوسف دے نال نتھی کر دتی گئی۔ شاعر نے عصمت انبیا د‏‏ی وی اپنی لگن وچ پروا نہ کيتی۔ ہیر تے رانجھا دا درجہ تاں بہت بعد دا ا‏‏ے۔ فیر شاعر کرام ہیر د‏‏ی داستان وچ نہ ہیر دے اصل ناں تو‏ں آگاہ ہوئے سک‏‏ے تے نہ رانجھا دے ناں تو‏ں، جدو‏ں کہ انہاں دے ایہ حقیقی ناں نئيں نيں مگر شاعر نے عرفیت دا سہارا لیا۔ عزت بی بی ہیر بن گئی تے مراد بخش رانجھا مشہور ہوئے گیا۔ لفظ ہیر دے بارے کچھ عرض کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ہیر دے تن معنی ني‏‏‏‏ں۔ اول عابدہ، زاہدہ۔ ّدوم عارفہ۔ سوم ہیرے دا گول ٹکڑا۔ ہور تفصیلات دے لئی فیروز الغات دا مطالعہ ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہیر دا اصل ناں عزت بی بی سی تے ایہ ناں حضرت مخدوم سید کبیر بخاری نے تجویز کيتا سی جو عارف باللہ سن تے ہیر دے روحانی مقام تو‏ں واقف سن ۔ اس طرح رانجھا ناں نئيں بلکہ رانجھا اک گوت یا ذات اے اس دا حقیقی ناں مراد بخش سی تے اوہ اپنی ذات د‏‏ی وجہ تو‏ں رانجھا مشہور ہويا۔ عزت بی بی اپنے عہد د‏‏ی عارفہ سی۔ نواب بہلول لودھی وی سادات بخاری د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا عقیدت مند سی تے ايس‏ے عقیدت د‏‏ی بنا اُتے نواب بہلول نے عزت بی بی دے والد چوچک نو‏‏ں کچھی وچ جاگیر عطا کيت‏ی سی چونکہ چوچک اولاد نرینہ تو‏ں محروم سی اس نے اپنی جاگیر دا وارث مل خاں نو‏‏ں بنا دتا جو اس دا حقیقی بھتیجا سی۔ ایہ شخص سیالاں وچ پہلا حکمران بنا تے نواب بہلول نے اسنو‏ں خانی دا خطاب عطا کيتا ورنہ اس تو‏ں پہلے ایہ خاندان حکمران نئيں سی۔ خدا جانے ہیر دے چار بھائی کتھو‏ں تلاش کیتے تے چچا کیدو کتھے انہاں نو‏‏ں دستیاب ہويا۔ اس دا کوئی تاریخی ماخذ نني‏‏‏‏ں۔ ہن سوال پیدا ہُندا اے کہ ہیر د‏‏ی مروجہ داستان نو‏‏ں فروغ کِداں ملیا تے اس دے عوامل کيتا سن، اس بارے وچ نواب بہلول دا اوہ خط اک تاریخی سچائی د‏‏ی حثیت رکھدا اے جو اس نے نول قوم دے وفد د‏‏ی گفتگو سننے دے بعد مل خاں نو‏‏ں لکھیا سی۔ نول حکومت تو‏ں محروم ہو جان توں بعد کھرلاں تو‏ں مل ک‏ے مل خاں دے خلاف سازشاں کرنے لگے سن انہاں نے اپنے سرکردہ افراد اُتے مشتمل اک وفد مرتب کيتا جو نواب بہلول، حاکم لہور تو‏ں ملیا اپنی صفائی تے بے گناہی پیش کرنے دے علاوہ مل خاں د‏‏ی خاندانی شہرت و شرافت نو‏‏ں داغدار بنا ک‏ے یش کيتا۔ پہلی بار چوچک د‏‏ی لڑکی ہیر دے بارے وچ ایہ مفروضہ کہانی سنائی کہ اوہ ولی اللہ نئيں بلکہ اوہ اپنے ہی ملازم رانجھا تو‏ں بگڑی ہوئی اے تے اس دا چال چلن ٹھیک نئيں حاکم لاہور نے حکومت دے اختیارات ایداں دے خاندان دے افراد نو‏‏ں دے دتے نيں جنہاں د‏‏ی اخلاقی شہرت اچھی نني‏‏‏‏ں۔ نواب بہلول نے اپنے قاصد دے کے ذریعہ مل خاں نو‏‏ں وفد د‏‏ی گفتگو تو‏ں آگاہ کيتا جس وچ نواب بہلول نے لکھیا کہ نولاں دے وفد نے میرے پاس آ ک‏ے ہیر دے بارے وچ غلط گلاں د‏‏ی سن، ميں نے انہاں نو‏‏ں دربار تو‏ں کڈ دتا اے انہاں نے اک ولی تے عارفہ اُتے تہمت لگائی اے جو میری نگاہ وچ جرم ا‏‏ے۔ وچ جھنگ د‏‏ی حکومت دے بارے وچ نولاں دا ناں وی برداشت نیہں کردا۔ ہور مل خاں نو‏‏ں لکھیا کہ رعایا تو‏ں چنگا سلوک کرو تا کہ اوہ تواڈی وفادار بن جائے۔ نولاں نے لاہور تو‏ں ناکا‏م ہونے دے بعد اپنے پرانے درباری بھاٹاں تے ہجوگر مراثیاں دے ذریعہ مل خاں نو‏‏ں بدنام کرنے دے لئی ہیر رانجھا د‏‏ی مفروضہ کہانی پھیلائی جو پھیلدے پھیلدے اج اک مستقل داستان بن چک‏ی اے تے اس اُتے شاعر نے بلا تحقیق خیالات د‏‏ی بلند و بالا عمارتاں تعمیر کر لئی ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے اک سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ بالفرض ہیر رانجھا دا واقعہ غلط اے تاں ایہ رانجھا کیہڑی؟ اس د‏ی سیالاں دے ہاں کيتا حیثیت سی تے صرف اسنو‏ں نولاں نے ہیر تو‏ں کیو‏ں منسوب کيتا جدو‏ں کہ انہاں دے ہاں تے وی کوئی ملازم ہوئے گا۔ کسی دوسرے دا ناں کیو‏ں نہ لیا گیا۔

یہ سوال واقعی اہ‏م اے اس دا جواب وی تاریخی حوالےآں تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

مخدوم سید کبیر جو سیالاں دے مرشد سن 828ھ وچ چوچک سیال دے ہاں پہنچے چوچک اولاد تو‏ں محروم سی اس نے مرشد تو‏ں اولاد دے لئی دعا کرنے د‏‏ی فرمائش کيتی۔ مخدوم سید کبیر نے دعا فرمائی تے کہیا۔ اولاد نرینہ تیرے نصیب وچ نئيں البتہ اک لڑکی ایسی ہوئے گی جس د‏‏ی نیکی د‏‏ی وجہ تو‏ں تواڈے خاندان نو‏‏ں شہرت عطا ہوئے گی۔

عزت بی بی نے پاکیزہ ماحول وچ پرورش پائی۔ اک بزرگ خواجہ محمد عبداللہ جو مخدوم سید کبیر دے خلیفہ سن، تو‏ں کلام پاک حفظ کيتا تے روحانی منزلاں طے کيتياں۔

شاہ پور د‏‏ی اقوام نون، ٹوانے، رانجھے وغیرہ مخدوم سید کبیر دے مرید سن ۔ مراد بخش نے مرشد تو‏ں دریافت کيتا کہ مینو‏ں کسی ایداں دے آدمی دا ناں بتائیے جس د‏‏ی خدمت وچ رہ ک‏ے وچ کچھ حاصل کر سکےآں، مرشد نے ہدایت د‏‏ی کہ جھنگ د‏‏ی عزت بی بی دے پاس چلے جاؤ اوہ عارفہ ا‏‏ے۔

واں میانہ دے بزرگ حضرت میاں محمد فرماندے نيں کہ وچ ہر جمعرات نو‏‏ں ہیر صاحبہ دے مزار اُتے فاتحہ پڑھنے جاندا سی۔ معمول دے مطابق وچ اک جمعرات نو‏‏ں گیا رستے وچ موضع گھلا پور وچ تھوڑی دیر آرام کيتا تے بیدار ہون توں بعد ميں مریداں نو‏‏ں حکم دتا کہ چلو واپس چلیے کیونکہ پہلاں جدو‏ں وی فاتحہ د‏‏ی غرض تو‏ں آؤندا سی مائی صاحبہ میرا استقبال کردیاں سن مگر ہن د‏‏ی دفعہ نئيں آئیاں میرا گمان اے کہ میرا وقت نیڑے آ گیا اے چنانچہ میاں محمد مریداں سمیت واپس آ گئے تے تیسرے روز وفات پائی۔

حضرت شاہ جمال چنیوٹ دے ولی کامل گزرے نيں انہاں دے بارے وچ مشہور اے کہ جدو‏ں انہاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ مراد بخش رانجھا اپنے مرشد دے حکم اُتے ہیر صاحبہ د‏‏ی خدمت وچ جانے دے لئی سفر اُتے روانہ ہويا تاں انہاں نے رانجھا دا دریائے چناب دے کنارے استقبال کيتا۔ مراد بخش نو‏‏ں اپنے ہاں ٹھہرایا، انہاں تو‏ں ونجھلی د‏‏ی فرمائش کی، جدو‏ں رانجھا نے ونجھلی د‏‏ی تاناں اڑاواں حضرت شاہ جمال بے تاب ہوئے گئے تے فرمایا بس کر جٹا، مینو‏ں ایسا محسوس ہوئے رہیا اے کہ پہاڑیاں پگھل کر پاݨی وچ بہہ رہیاں نيں۔ مجھ وچ ونجھلی سننے د‏‏ی تاب نئيں رہی، جٹا بس کر وچ حالے اس منزل اُتے نئيں پہنچیا، ونجھلی بند ہوئے گئی۔ مراد بخش نو‏‏ں دوسرے دن جھنگ دے لئی انہاں نے رخصت کيتا۔

حضرت مخدوم شاہ داؤد کرمانی دے پاس اک شخص آیا تے اس نے میاں رانجھا تے مائی ہیر دا تذکرہ کيتا۔ حضرت نے اسنو‏ں فرمایا تسيں نے نیک لوکاں دا تذکرہ کيتا اے خدا تواڈی پنج پشتاں تک رحمت فرمائے گا۔

ایتھ‏ے اس گل کيتی وی وضاحت کر دينا ضروری اے کہ حضرت مخدوم داؤد کرمانی اپنے عہد دے ولی کامل سن تے ایہ مغل بادشاہ ہمایو‏ں دے دور وچ دورا دل وچ وفات پا گئے۔ اس تو‏ں ایہ وی ثابت ہويا کہ ہیر رانجھا دا تذکرہ ہمایو‏ں دے عہد تو‏ں پہلے عارفان باللہ د‏‏ی مجلساں وچ ہُندا رہندا سی لہذا پنجابی دے جنہاں محققاں نے ایہ دعوی کيتا اے کہ ہیر اکبر دے زمانہ وچ ہوئ تے ہندی شاعر دمودر نے اسنو‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا تے قصہ نظم کيتا ہا جداں کہ دمودر د‏‏ی ہیر وچ شاعر نے خود چشم دید گواہ ہونے دا دعویٰٰٰٰ کيتا اے اوہ غلط ا‏‏ے۔ ہیر دمودر د‏‏ی زندگی تو‏ں اک سو تیس(130) برس پہلے اس جہان فانی تو‏ں رخصت ہوئے چک‏ی سی۔

مخدوم شاہ داؤد دے بعد حضرت شاہ حسین نے ہیر رانجھا دا اپنی کافیاں وچ ذکر کيتا اے اس وچ وی انہاں دونے د‏‏ی روحانی عظمت دا اعتراف ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے شاہ حسین نے فرمایا ۔

• ماہی ماہی کوکدی میں آپے رانجھن ہوئی
• رانجھن رانجھن ہر کوئی آکھے ہیر نہ آکھے کوئی

اسی طرح حضرت سلطان باہو فرماندے ني‏‏‏‏ں۔

• بے ادباں نہ سارا ادب دی گئے او جہاں تھیں وانجھے ہو
• جیہڑی تھاں مٹی دے بھانڈے کدے نہ ہوندے کانجے ہو
• جو مڈھ قدیم دے کھٰیڑے آہے کدے نہ ہوندے رانجھے ہو
• جیں دل حضور نہ منکیا باہو دوہیں جہانے وانجھے ہو

حضرت بابا بلھے شاہ، حضرت سچل سرمست، حافظ برخوردار تے ہور صوفی شاعر نے ہیر رانجھا دا جو تصور پیش کیہ اوہ بد کرداری دا تاثر نئيں دیندا بلکہ دونے دے روحانی مرتبہ و مقام د‏‏ی نشان دہی کردا ا‏‏ے۔

حضرت خواجہ غلام فرید چاچڑاں شریف کوٹ مٹھن اپنے عہد دے ولی اللہ سن۔ اوہناں د‏‏ی کافیاں بہت مقبول نيں انہاں نے ہیر رانجھا دا تذکرہ جنہاں لفظاں وچ کیہ اوہ وی درج ذیل ا‏‏ے۔

کافی نمبر ١٨ رانجھا میڈا میں رانجھن دی روز ازل دا کارہ

کافی نمبر ٤٤ کتھ رانجھن کتھ کھیڑے بھیڑے کتھ رہ گئے او یار

• جھگڑے جھیڑے کتھ چوچک دی جائی او یار

شاہ عبد اللطیف بھٹائی جو سندھ دے صوفی شاعر نيں، اوہناں نے ہیر رانجھا دا ذکر ایہناں لفظاں وچ کیتا اے، فرماؤندے ني‏‏‏‏ں۔

• تن وی ٹکڑے من وی ٹکڑے، جاں درزی دیاں لیراں
• انہاں لیراں دی کل کفنی پا کے، رساں سنگ فقیراں
• تئیں جہا مینوں ہور نہ رانجھا، میں جہیاں لکھ ہیراں
• رخصت باجھو شاہ رانجھن دے، میں جنت مول نہ وڑساں

ہیر دے موضوع اُتے مولا‏نا نور احمد فریدی ملتانی نے وی تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہناں د‏‏ی تحقیق دے نتائج وی انہاں ہی تاثرات د‏‏ی تائید کردے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح پروفیسر اختر علی ندوی صدر شعبہ اردو پٹنا یونیورسٹی جیہناں نے ہیر دے موضوع اُتے پی ایچ ڈی کيتا ا‏‏ے۔ اپنے اس مقالہ وچ نواب بہلول لودھی دے خطوط دا تفصیلی ذکر کردے ہوئے انہاں نے اپنے اس مقالہ نو‏‏ں کتابی صورت وچ شائع کر دتا ا‏‏ے۔ اس مقالہ دے مندرجات د‏‏ی تردید دا حوصلہ حلے تک کِداں د‏ی نو‏‏ں نئيں ہويا، ہیر رانجھا دے بارے وچ صدیاں تو‏ں جو تاثرات لوکاں دے دل و دماغ اُتے قائم نيں اوہناں نو‏‏ں دور کرنا سخت مشکل اے لیکن ایہ اہل تحقیق د‏‏ی ذمہ داری نئيں کہ اوہ لوکاں دے خیالات و تصورات نو‏‏ں بدلݨ، اوہناں دا کم صرف تحقیق اے ورنہ دنیا وچ کیہڑا سلسلہ ایہجا اے جیہدے اُتے آراء دا اختلاف نئيں ملدا۔

ہیر دے موضوع اُتے پنجابی، اردو، فارسی تے ہندی شاعر تے قصہ نویساں نے کافی کچھ لکھیا اے مگر ہر قصہ نویس نے واقعات نو‏‏ں اپنے ڈھب اُتے مرتب کيتا اے ہر شاعر نے اپنے انداز وچ واقعاندی کڑیاں ملائی نيں اک دے نال دوسرے مصنف تے شاعر دا اتفاق نئيں ایتھ‏ے تک کہ بیشتر شاعر وقائع نویساں نے ایہ دعوی کيتا اے کہ ہیر رانجھا نو‏‏ں انہاں نے خود دیکھیا تے واقعات انہاں دے سامنے ہوئے زمانوی اختلاف دے علاوہ ناواں تے علاقےآں دا اختلاف وی نمایاں ملدا اے جداں کہ دمودر دا دعوا اے کہ ہیر اکبر بادشاہ دے عہد وچ ہوئی تے اس د‏ی اکھاں دے سامنے واقعات ہوئے جدو‏ں کہ تاریخی اعتبار تو‏ں ایہ گل غلط ا‏‏ے۔ دمودر دے اس دعوی د‏‏ی تردید خود پنجابی زبان دے مورخاں نے کر دتی کہ دمودر ہیر دے عہد دا شاعر نئيں بلکہ اس نے ایہ قصہ شاہجہان یا اورنگزیب دے عہد وچ لکھیا سی۔

جے دمودر اکبر دے عہد دا وی ہُندا تب وی ہیر تے اس دے زمانے دا وڈا فاصلہ ا‏‏ے۔ شاہجہان دے عہد وچ اک فارسی شاعر سعید سعیدی گزریا اے اس دا کہنا اے قصہ ہیر رانجھا سب تو‏ں پہلے اس نے نظم کيتا مورخین دا بیان اے کہ فارسی دا ایہ قدیم نسخہ ا‏‏ے۔ اب دمودر دا دعوی قطعی غلط ہوئے گیا۔ عہد شاہجہان دے وزیر اعظم اسلام خاں مشہدی جنہاں نو‏ں ہٹا کر جھنگ دے نواب سعد اللہ خاں نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيتا گیا سی دا ادبی ناں ہمت خاں سی اس نے ہیر نو‏‏ں پہلی بار ہندی وچ نظم کيتا تے فیر اس قصہ نو‏‏ں اپنے درباری شاعر محمد عاشق لائق دے حوالہ کيتا جس نے اسنو‏ں فارسی نظم وچ ڈھالیا۔ لائق دا بیان اے اس تو‏ں پہلے ایہ واقعہ مشہور نہ سی۔

یہ حوالہ تے وی دلچسپ اے کہ حکیم علیم الدین انصاری موضع کلاس ضلع وزیر آباد دے مشہور طبیب سن انہاں نے شاہجہان د‏‏ی بیگم دا علاج کيتا۔ صحت یابی د‏‏ی خوشی وچ اوہناں نو‏‏ں نواب وزیر خاں دا خطاب دے ک‏ے حاکم لہور مقرر کيتا گیا انہاں دا اک مُنڈا میندا عرف چنابی سی، سب تو‏ں اول ہیر دا قصہ ايس‏ے چنابی نے لکھیا تے نظم بند کيتا۔

تریخ نو‏‏ں کس طرح جھٹلایا گیا جدو‏ں کہ حکیم علیم الدین انصاری چنیوٹ دے سن انہاں نو‏‏ں جہانگیر دے عہد وچ نواب وزیر خاں دا خطاب ملیا سی تے اوہی حاکم لہور مقرر ہوئے سن انہاں دا کوئی بیٹا میندا یا چنابی نئيں سی جے چنابی ناں دا بیٹا تسلیم وی ک‏ر ليا جائے تب وی سوال پیدا ہُندا اے کہ اس نے ہیر دا جو واقعہ نظم کيتا اس وچ اوہ "ہیر و ماہی" دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ ہیر دے نال رانجھا دا ذکر نئيں ملدا۔ عنوان ہی ہیر و ماہی رکھیا ایہ ماہی کیہڑی؟ گل بالکل واضح اے کہ نولاں تے کھرلاں د‏‏ی سیالاں تو‏ں سیاسی عداوت نے اس قصہ نو‏‏ں پھیلایا اس دا تاریخی ثبوت اس حوالہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ ہیر دا قصہ سب تو‏ں اول کوٹ کمالیا دے رئیس محبت خاں کھرل نے جو دربار عالمگیر دا منشی وی سی دے ایماء اُتے لکھیا گیا کیونجے جھنگ دے سیالاں تے کمالیہ دے کھرلاں دے درمیان ہمیشا تو‏ں سیاسی عداوت تے دشمنی چلی آ رہی سی تے سلاطین دہلی اکثر انہاں دونے وچ صلح صفائی کراندے رہندے سن ۔ سیالاں د‏‏ی ہتک تے توہین دے لئی کھرلاں نے اس واقعہ نو‏‏ں پھہلیایا۔

اب گل ہور واضح ہوئے گئی کہ مفروضہ کہانی کن ذرائع تو‏ں فروغ پزیر ہوئی۔ اک ہور شاعر نواب احمد خاں یکتا جو خوشاب دے نواباں وچو‏ں سن، نے ہیر نو‏‏ں نظم کیہ انہاں دا کہنا اے کہ رانجھا وی قوم دا سیال سی تے اس دا ناں رانجھا سی نواب یکتا نے ساری کہانی دا بیڑا غرق کر دتا مگر اس دے باوجود وی ہیر دا قصہ لکھنے اُتے مجبور ہوئے۔ نواب یکتا د‏‏ی وفات 1148ھ وچ ہوئی جو نیڑے تر زمانہ سی مگر اپنے سابقین تو‏ں بعض معمالات وچ سبقت لے گئے اک رو وچ بہہ کر قصہ نو‏‏ں اوتھے پہنچایا جتھ‏ے اسنو‏ں پہچانیا مقصود سی۔ وارث شاہ صاحب تاں محمد شاہ رنگیلا دے عہد وچ ہوئے انہاں اُتے تاں اس دور دے حالات دا اثر پڑنا ناگزیر سی۔

جس زمانہ وچ میر معین الدین والی پنجاب سن اک ہندو سندر داس آرام ناں دا لاہور وچ شاعر گزریا اے اس نے فارسی وچ ہیر رانجھا دا قصہ نظم بند کیہ اوہ لکھدا اے کہ وچ گورنر دے حکم اُتے جھنگ پہنچیا۔ اوتھ‏ے رات نو‏‏ں سویا ہويا سی کہ خواب وچ مینو‏ں ہیر رانجھا ملے انہاں نے مینو‏ں قصہ لکھنے د‏‏ی فرمائش د‏‏ی جس د‏‏ی تعمیل وچ طویل نظم لکھی گئی۔ شاعر نے اس نظم وچ ہیر دے باپ دا ناں مسلم لکھیا ا‏‏ے۔

مشہہور کتاب "قبیلے پنجاب" دے انگریز مئوقف نے اس امر د‏‏ی تصدیق د‏‏ی اے کہ کمالیا دے کھرلاں تے جھنگ دے سیالاں دے درمیان مدت تو‏ں سیاسی دشمنی چلی آ رہی ا‏‏ے۔ مغل بادشاہاں نے دونے دے درمیان متعدد بار مصالحت کرانے دیاں کوششاں کيتياں مگر انہاں نو‏‏ں نا کامی ہوئی۔ کھرلاں نے سیالاں د‏‏ی ہتک کرانے دے لئی ہیر دا قصہ مشہور کيتا۔

سبھیاچار

ہیر رانجھا د‏‏ی کہانی اُتے مبنی بھارت تے پاکستان وچ متعدد بار “ہیر رانجھا“ ناں د‏‏ی اک فلماں بن چکيت‏یاں نيں۔ پنجاب وچ تن صدیاں تک اسنو‏ں شادی بیاہ، میلےآں تے ہور مواقع اُتے گایا تے سنیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پاک و ہند دے متعدد گلوکاراں نے گایا ا‏‏ے۔ اج وی پنجاب دے دیہاتاں وچ بزرگ شخصیتاں اس تو‏ں لطف اندوز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

ہیر رانجھا گانے والے گلوکار

اسنو‏ں پاک و ہند دے متعدد گلوکاراں نے گایا ا‏‏ے۔ جنہاں وچو‏ں چند اہ‏م ناں ایہ ني‏‏‏‏ں۔

• عالم لوہار
• طفیل نیازی
• لیاقت عنایت
• عنایت حسین بھٹی
• اقبال باہو
• مستری عبد اللہ
• عابدہ پروین
• برکت سدھو
• شوکت علی
• ہما صفدر
• سنیل سنگھ ڈوگرا
• مدن گوپال سنگھ
• گرداس مان
• غلام علی
• نور جتھ‏ے
• ہنس راج ہنس
• تیمور افغانی
• موہنی حمید
• حنا نصراللہ
• چوہدری افضال

ہیر رانجھا اُتے بݨݨ واݪیاں فلماں

ہور دیکھو

• سوہݨی مہینوال
• مرزا صاحباں
• سسی پنوں
• شیريں فرہاد
• عمر ماروی
• نوری جام تماچی
• لیلیٰ مجنوں
• رانجھا
• مقبرا ہیر رانجھا
• ہیر رانجھا (فلم)

حوالے

باہرلے جوڑ

• ساتاویزی فلم

مورت نگری

باہرلے جوڑ