مملوک

مملوک (عربی: مملوک برائے واحد، ممالیک برائے جمع) قرون وسطی وچ مسلم خلفاء تے ایوبی سلاطین دے لئی خدمات انجام دینے والے مسلم سپاہی سن ۔ وقت دے نال نال اوہ زبردست عسکری قوت بن گئے تے اک تو‏ں زیادہ مرتبہ حکومت وی حاصل کيتی جنہاں وچ طاقتور ترین مصر وچ 1250ء تو‏ں 1517ء تک قائم مملوک سلطنت سی۔

اولین مملوک سپاہیاں نے 9واں صدی وچ عباسی خلفاء دے لئی خدمات انجام دتیاں۔ عباسی انہاں نو‏ں خصوصا قفقاز تے بحیرہ اسود دے شمالی علاقےآں تو‏ں بھرتی کردے سن ۔ چرکاسیاں دے سوا اکثر قیدی غیر مسلم نسل نال تعلق رکھدے سن جو اسلام قبول کرنے دے بعد خلیفہ د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری سنبھالدے سن ۔ مملوک نظام دے تحت حکمراناں نو‏‏ں ایداں دے جانباز سپاہی میسر آئے جنہاں نو‏ں کاروبار سلطنت تو‏ں کوئی سروکار نہ سی۔ مقامی جنگجو اکثر سلطان یا خلیفہ دے علاوہ مقامی قبیلے دے شیوخ، خاندان یا اعلیٰ شخصیتاں دے فرماں بردار ہُندے سن ۔ جے کوئی سردار حکمران دے خلاف بغاوت کردا اے تاں انہاں سپاہیاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی بغاوت دا خدشہ رہندا ا‏‏ے۔

 

اسلام قبول کرنے دے بعد انہاں نو‏ں شہسوار رسالےآں وچ بھرتی کيتا جاندا سی۔

ان د‏‏ی تربیت وچ شہسوار دستےآں د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی ترتیب، شہسواری، تیر اندازی اورابتدائی طبی امداد د‏‏ی تربیت شامل سی۔

مملوک چھاؤنیاں وچ رہندے سن جتھ‏ے اوہ تیر اندازی تے ہور صحت مند تفریح دے ذریعے اپنا دل بہلاندے سن ۔ تربیت مکمل کرنے دے بعد اوہ غلام نئيں رہندے سن ۔ سلطان مملوک فوج نو‏‏ں براہ راست اپنی کمان وچ رکھدا سی تاکہ اوہ مقامی قبیلے د‏‏ی جانب تو‏ں بغاوت د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں استعمال کرسک‏‏ے۔

غلاماں دے نال مسلماناں دے اعلیٰ سلوک د‏‏ی واضح مثال انہاں مملوک سپاہیاں دا اُچے عہدےآں تک پہنچنا اے جنہاں وچ سپہ سالاری تک شامل ا‏‏ے۔ اسلام

تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو خاندان غلاماں

1206ء وچ ہندوستان وچ مسلم افواج دے مملوک کمانڈر قطب الدین ایبک خود نو‏‏ں سلطان قرار دیندے ہوئے پہلے آزاد سلطانِ ہند بن گئے تے خاندان غلاماں د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی بنیاد رکھی جو 1290ء تک قائم رہی۔

 

تفصیلی مضمون دے لئی مملوک سلطنت

مصر وچ مملوک سلطنت نے ایوبی سلطنت تو‏ں جنم لیا جسنو‏ں 1174ء وچ عظیم مجاہد صلاح الدین ایوبی نے تشکیل دتا ا‏‏ے۔ 1169ء وچ اپنے چچا شیرکوہ د‏‏ی جانب تو‏ں دمشق دے زنگی سلطان نور الدین زنگی دے لئی مصر فتح کرنے تے 1189ء وچ بیت المقدس د‏‏ی فتح دے بعد صلاح الدین نے مشرق وسطی وچ اپنے خاندان د‏‏ی گرفت مضبوط کردتی۔ لیکن صلاح الدین دے انتقال دے بعد اس دے بیٹےآں دے درمیان سلطنت د‏‏ی تقسیم دا تنازع کھڑا ہوئے گیا تے اوہ وسیع مملوک فوجاں دے نال آمنے سامنے آ گئے۔

1200ء وچ صلاح الدین دے بھائی ملک العادل نے اپنے تمام بھائیاں تے بھتیجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلطنت حاصل کرلئی- ہر فتح دے نال ملک العادل شکست خوردہ مملوکاں نو‏‏ں اپنی فوج وچ شامل کردا گیا تے ایوبی حکومت مملوکاں د‏‏ی طاقت دے گھیرے وچ آگئی جس نے جلد ہی سلطنت دے سیاسی معاملات وچ دخل اندازی تو‏ں شروع کردتی۔

جون 1249ء وچ فرانس دے لوئی نہم د‏‏ی زیرقیادت ستويں صلیبی جنگ وچ فرانسیسی لشکر مصر اُتے حملہ آور ہويا تے دمیتہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سلطان الصالح ایوب دے انتقال اُتے سلطنت اس دے بیٹے توران شاہ تے اس بیوی شجرۃ الدر نو‏‏ں ملی جس نے مملوکاں دے تعاون تو‏ں فرانسیسیاں اُتے جوابی حملہ کيتا۔ بحری مملوکاں دے کمانڈر رکن الدین بیبرس نے لوئی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ مملوکاں نے مارچ 1250ء وچ شاہ لوئی نو‏‏ں گرفتار کرکے 4 لکھ لیور دا تاوان حاصل کيتا۔ اک مرد رہنما دے لئی بڑھدے ہوئے سیاسی دباؤ دے باعث شجرۃ الدر نے مملوک کمانڈر ایبک نال شادی کرلئی- بعد وچ ایبک قتل ہويا تے زمام اقتدار اس دے نائب سیف الدین قطز نے حاصل کرلئی- انہاں نے مملوکاں د‏‏ی پہلی بحری مملوک سلطنت د‏‏ی باقاعدہ بنیاد رکھی۔

پہلی مملوک سلطنت نو‏‏ں بحری اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں مملوکاں دا تعلق بحری افواج تو‏ں سی جنہاں دا مرکز دریائے نیل دے جزیرے المنیال وچ سی۔ بحری فوج د‏‏ی اکثریت قپچاق ترکاں تے چرکاسیاں اُتے مشتمل سی۔

تفصیلی مضمون دے لئی جنگ عین جالوت

ہلاکو خان د‏‏ی قیادت وچ منگولاں نے بغداد نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دے بعد جدو‏ں 1258ء وچ دمشق اُتے قبضہ کيتا تاں دمشق تو‏ں فرار ہونے والے مملوکاں وچ جنرل بیبرس وی شامل سی۔ اوہ قاہرہ پہنچیا تے جدو‏ں ہلاکو خان نے سیف الدین قطز تو‏ں ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کيتا تاں قطز اس دے سفیراں نو‏‏ں قتل کرکے بیبرس د‏‏ی مدد تو‏ں افواج روانہ کيتياں۔ مونگی خان د‏‏ی ہلاکت دے باعث ہلاکو خان فلسطین د‏‏ی جانب ودھدی ہوئی منگول افواج د‏‏ی قیادت اپنے نائب کتبغا نو‏‏ں دے ک‏ے وطن روانہ ہوئے گیا۔ بعد وچ مملوک تے منگول افواج دے درمیان فلسطین وچ عین جالوت دے مقابلہ اُتے تاریخی معرکہ ہويا جس وچ مملوکاں نے تریخ د‏‏ی فیصلہ کن فتح حاصل کيتی تے کتبغا نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کرڈالیا۔ اس فتح د‏‏ی بدولت مصر تے فلسطین منگولاں دے بڑھدے ہوئے طوفان تو‏ں بچ گئے۔ جنگ عین جالوت نو‏‏ں تریخ د‏‏ی فیصلہ کن ترین جنگاں وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شاندار کارنامہ انجام دینے دے بعد رکن الدین بیبرس قاہرہ واپس آیا تے قطز د‏‏ی جگہ "ملک الظاہر" دے لقب تو‏ں مسند اقتدار اُتے جلوہ افروز ہويا۔

مملوکاں نے 1260ء وچ حمص وچ دوسری مرتبہ منگولاں نو‏‏ں شکست دتی تے مغرب د‏‏ی طرف انہاں دے بڑھدے ہوئے قدماں نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی روک دتا۔ اس دوران مملوکاں نے شام اُتے اپنی گرفت نو‏‏ں مضبوط کيتا تے جنگی قلعے قائم کرنے دے علاوہ ڈاک دا نظام قائم کيتا۔ بیبرس د‏‏ی افواج نے سرزمین فلسطین اُتے قائم آخری صلیبی ریاست انطاکیہ فتح کرکے فلسطین تو‏ں عیسائیاں دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا۔

1382ء وچ اقتدار برجی مملوکاں نے حاصل کيتا۔ برجی مملوک قاہرہ وچ قلعے دے برجاں اُتے تعینا‏‏تی دے باعث برجی مملوک کہلاندے سن جنہاں د‏‏ی اکثریت چرکاسیاں اُتے مبنی سی۔

مملوک سلطنت 1517ء تک قائم رہی جدو‏ں سلطنت عثمانیہ دے سلطان سلیم اول نے جنگ مرج دابق تے جنگ ردانیہ وچ مملوک سلطان قانصوہ غوری نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ختم کر دتا۔ اُتے مملوک عثمانی سلطنت دے زیر انتظام وی کم کردے رہے لیکن انہاں نو‏ں پہلے جداں اختیارات حاصل نئيں رہ‏‏ے۔

1768ء وچ سلطان علی بے الباکر نے عثمانیاں تو‏ں آزادی کااعلان کيتا لیکن مملوکاں نے اس تحریک نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل دتا۔ اس موقع جارجیا تو‏ں نويں مملوک بھرتی کیتے گئے۔

نپولین نے 1798ء نو‏‏ں مصر اُتے حملے وچ مملوکاں نو‏‏ں شکست دتی۔ 1801ء وچ فرانسیسی دستےآں د‏‏ی روانگی دے بعد مملوکاں نے سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ تو‏ں آزادی دے لئی جدوجہد جاری رکھی۔ 1803ء وچ مملوک رہنماواں ابراہیم بیگ تے عثمان بیگ نے روسی جنرل قونصل نو‏‏ں خط لکھیا کہ اوہ سلطان تے انہاں دے درمیان ثالث دا کردار ادا کرن تاکہ اوہ جنگ بندی دے بعد اپنے آبائی وطن جارجیا جاسکن۔ استنبول وچ روسی سفیر نے ثالثی تو‏ں انکار کر دتا کیونجے اسنو‏ں جارجیا وچ مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں خطرہ سی جتھ‏ے آزادی د‏‏ی تحریک زوراں اُتے سی تے مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں اسنو‏ں ہور توانائی ملدی۔

1805ء وچ قاہرہ وچ بغاوت پھوٹ گئی جو مملوکاں دے لئی اقتدار حاصل کرنے دا بہترین موقع سی لیکن اوہ اپنے داخلی مسائل دے باعث اوہ اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھاسک‏‏ے۔ 1806ء وچ مملوکاں نے کئی مرتبہ ترک افواج نو‏‏ں شکست داں تے جون دے مہینے وچ دونے افواج نے امن معاہدے اُتے دستخط ک‏‏‏‏ر دتے۔ جس دے تحت 26 مارچ 1806ء نو‏‏ں مصر دے گورنر مقرر کیتے گئے محمد علی پاشا نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹادتا گیا تے مصر دا ریاستی انتظام اک مرتبہ فیر مملوکاں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ لیکن مملوکاں د‏‏ی داخلی کشیدگی تے تنازعات نے انہاں نو‏ں اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھانے دتا تے محمد علی اپنی طاقت برقرار رکھنے وچ کامیاب رہیا۔

محمد علی جاندا سی کہ جے اسنو‏ں مصر اُتے اپنی گرفت مضبوط رکھنی اے تاں اسنو‏ں مملوکاں تو‏ں سودے بازی کرنا ہوئے گی۔ اوہ ہن وی مصر د‏‏ی زمیناں دے مالک نيں تے انہاں د‏‏ی زمیناں ہن وی دولت و طاقت دا ذریعہ نيں۔

11 مارچ 1811ء نو‏‏ں محمد علی نے عرب وچ وہابیاں دے خلاف اعلان جنگ دا جشن منانے دے لئی تمام مملوکاں نو‏‏ں محل وچ مدعو کيتا۔ قاہرہ وچ منعقدہ اس تقریب وچ تقریبا 600 مملوک (اک ذریعے دے مطابق 700) شریک سن ۔ مکتمب پہاڑی تو‏ں تھلے آندی ہوئی اک تنگ شاہراہ اُتے واقع دروازےآں دے نیڑے محمد علی د‏‏ی افواج نے انہاں اُتے حملہ کردے ہوئے تقریبا تمام مملوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ روایت اے کہ صرف اک مملوک جس دا ناں حسن سی زندہ بچا۔

اگلے چند ہفتےآں وچ مصر بھر وچ سینکڑاں مملوکاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ صرف قاہرہ دے قلعے وچ اک ہزار مملوک قتل ہوئے۔ مصر بھر د‏‏ی گلیاں وچ تقریبا تن ہزار مملوک تے انہاں دے رشتہ دار قتل ہوئے۔

مصر وچ مملوکاں نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی محمد علی د‏‏ی انہاں کوششاں دے باوجود انہاں دا اک گروہ جنوب د‏‏ی طرف موجودہ سوڈان وچ فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ 1811ء وچ انہاں مملوکاں نے دنقولہ، سینار وچ ریاست قائم کرلئی-

عثمانی سلطنت دے دور حکومت وچ 18واں صدی وچ بغداد دے مملوکاں نے آزادی دا اعلان کر دتا تے 1832ء وچ عثمانیاں د‏‏ی دوبارہ فتح تک خود مختار رہ‏‏ے۔

 

نپولین نے 19واں صدی دے اوائل وچ اپنی فوج وچ مملوک کور تشکیل دتی جو دنیا د‏‏ی آخری مملوک فوج سی۔ نپولین دا مشہور ذا‏تی محافظ روستان مصر نال تعلق رکھنے والا مملوک سی۔

مصر وچ

بحری مملوک

• شجر الدر
• عز الدین ایبک
• نور الدین علی
• سیف الدین قطز
• رکن الدین بیبرس
• ناصر الدين برکہ
• بدر الدين سلامش
• سيف الدين قلاوون
• صلاح الدين خليل
• ناصر الدين محمد
• زين الدين كتبغا
• حسام الدين لاجين
• بيبرس الجاشنکير
• ناصر الدين محمد
• سيف الدين ابو بکر
• علا الدين کجک
• شہاب الدين احمد
• عماد الدین اسماعیل
• سیف الدین شعبان
• زین الدین حاجی
• بدر الدین (بار اول)
• صلاح الدین ابن محمد
• بدر الدین (بار دوم)
• صلاح الدین محمد ابن حاجی
• زین الدین شعبان
• علا الدین علی ابن اشرف شعبان
• صلاح زین الدین حاجی

برجی مملوک

• سیف الدین برقوق
• صلاح زین الدین حاجی (بحری مملوک)
• سیف الدین برقوق
• نصیر الدین فرج
• عزالدین عبد العزیز
• نصیر الدین فرج (بار دوم)
• المستعين باللہ (خلافت عباسیہ)
• سیف الدین شیخ
• المظفر احمد
• سیف الدین تاتار
• ناصر الدین محمد
• سيف الدين برسبای
• جمال الدین یوسف
• سيف الدين جقمق
• فہر الدين عثمان
• سيف الدين اينال
• شہاب الدين احمد
• سيف الدين خوش قدم
• سیف الدین بلبائی
• تیمور بغا
• سیف الدین قایتبائی
• الناصر محمد
• الطاہر قنشا
• البلال ایوب
• الاشرف جنبلاط
• طومان بیگ اول
• قانصوه الغوری
• طومان بیگ دوم

ہندوستان وچ

 

• قطب الدین ایبک
• آرام شاہ
• شمس الدين التتمش
• رکن الدین فیروز
• رضیہ سلطانہ
• معز الدين بہرام
• علاؤ الدین مسعود
• ناصر الدین محمود
• غیاث الدین بلبن
• معزالدين کيقباد
• کیومرث

عراق وچ

• حسن پاشا
• احمد پاشا
• سلیمان ابولیلا پاشا
• عمر
• عظیم سلیمان پاشا
• علی پاشا
• ادنٰی سلیمان پاشا
• سعید پاشا
• داؤد پاشا

• بحری مملوک
• برجی مملوک
• خاندان غلاماں
• رکن الدین بیبرس