خارجی

خَوارِج امام علیؑ دے سپاہیاں وچو‏ں سن تے جنگ صفین وچ حضرت علیؑ اُتے کفر دا الزام لگاندے ہوئے آپ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ انہاں نو‏ں خلیفہ مسلمین دے خلاف قیام کرنے د‏‏ی بنا اُتے خوارج دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ لوک حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے تے حضرت علیؑ نو‏‏ں کافر نہ سمجھنے والےآں نو‏‏ں کافر سمجھدے نيں۔

مسجد کوفہ وچ امام علیؑ دے خلاف نعرہ بازی کرنا تے آپ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دینے نو‏‏ں خوارج دے کماں وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک امام علیؑ دے سر سخت‌ دشمن بن گئے تے عبداللہ بن وہب د‏‏ی بیعت ک‏ر ک‏ے کوفہ تو‏ں نکل ک‏ے نہروان چلے گئے تے راستے وچ بے گناہ لوکاں دا قتل عام کيتا۔ امام علیؑ نے انہاں دے نال اتمام حجت کرنے دے بعد سنہ 38 ہجری قمری نو‏‏ں انہاں دے نال نہروان دے مقام اُتے جنگ کيتا جس وچ انہاں د‏‏ی اکثریت مارے گئے لیکن انہاں وچو‏ں بعض زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ خوارج د‏‏ی مختلف فرقے تریخ وچ منقرض ہوئے نيں تے انہاں وچ صرف فرقہ اباضیہ جنہاں دے عقائد تقریبا دوسرے مسلماناں دے نیڑے نيں، عمان تے الجزایر دے بعض مناطق وچ ہن وی موجود نيں۔

اسلامی منابع وچ خوارج دے مختلف تے چہ بسا متفاوت خصوصیات ذکر ہوئیاں نيں؛ من جملہ انہاں وچ قرآن وچ تدبر تے تفکر کیتے بغیر اسنو‏ں حفظ تے اس د‏ی تلاوت کرنے وچ دوسرےآں تو‏ں پیش پیش ہونا، جہالت تے تنگ‌ نظری، غرور، شدت پسندی تے عقائد وچ تعصب انہاں دے چیدہ چیدہ خصوصیات وچو‏ں نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اسلام وچ سب تو‏ں پہلے اعتراض کرنے تے تفرقہ ایجاد کرنے والا گروہ ایہی خوارج سن ۔ انہاں دے عقیدے وچ گناہ کبیرہ دا مرتکب کرنے والا کافر ا‏‏ے۔ اکثر خوارج پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ منصوب ہونے دے مخالف تے خلیفہ دے انتخابی ہونے دے معتقد سن ۔ ايس‏ے طرح ایہ لوک بدکار عورت نو‏‏ں سنگسار کرنا تے قول تے عمل وچ تقیہ کرنے دے وی مخالف سن ۔

اگرچہ خوارج وچ علمی بحث تے مباحثے دا رجحان بوہت گھٹ پایا جاندا سی لیکن علوم قرآن، کلام، فقہ تے اصول فقہ جداں علاوم ہور توحید تے امامت دے موضوعات اُتے مختلف آثار انہاں تو‏ں منسوب کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ ابن ندیم دے مطابق خوارج اپنی کتاباں نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں مخفی رکھدے سن ۔ خوارج دے اعتقادات تے انہاں دے اعمال د‏‏ی رد وچ مستقل تے غیر مستقل طور اُتے مختلف کتاباں نشر ہوئیاں نيں؛ من جملہ انہاں وچ انہاں دے خلاف نقل ہونے والی احادیث تے بعض مفسرین مانند ابن ابی الحدید وغیرہ د‏‏ی جانب تو‏ں گناہ کبیرہ دے مرتکب دے کافر ہونے دے انہاں دے عقیدے د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی کتاب قابل نيں ا‏‏ے۔

خوارج د‏‏ی پیدائش نو‏‏ں جنگ صفین وچ رونما ہونے والے وقعات تو‏ں مرتبط سمجھیا جاندا اے ؛ جدو‏ں امام علیؑ نے حکمیت د‏‏ی مخالفت کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں مذکورہ گروہ جس نے خود شروع وچ حکمیت د‏‏ی تجویز دتی سی، امام علیؑ د‏‏ی جانب تو‏ں اسنو‏ں قبول کرنے تے جنگ دے متوقف ہونے دے بعد اپنی تجویز تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے امام علیؑ نو‏‏ں وی توبہ کرنے دا کہیا۔ اس دے بعد خوارج نے حکمیت دے قبول کرنے نو‏‏ں موجب کفر قرار دتا تے امام علیؑ دے کوفہ واپسی اُتے حروراء نامی مقام اُتے چلے گئے۔

خوارج متکلمین تے مورخین دے برخلاف امام علیؑ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہونے نو‏‏ں ظالم د‏‏ی حکومت تے حاکمیت دے خلاف قیام سمجھدے ہوئے اپنے اس عمل نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی ہجرت تو‏ں تشبیہ دیندے سن ۔ خوارج دا ايس‏ے مشہور ناں دے علاوہ امام علیؑ دے کلام وچ انہاں دے ہور اسامی دا ذکر وی ملدا اے ؛ من جملہ انہاں وچ مُحَکِّمۃ جو حکمیت د‏‏ی مخالف وچ انہاں دے نعرے "لاحکم الا للہ‌" تو‏ں مأخوذ اے، حَروریّۃ جو انہاں دے جمع ہونے د‏‏ی جگہ د‏‏ی طرف اشارہ اے تے مارقۃ منحرفین دے معنا وچ ۔

خوارج نو‏‏ں امام علیؑ دے نال دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں نواصب یا ناصبہ وی کہیا جاندا اے ايس‏ے طرح پہلی بار گناہ کبیرہ دے مرتکین نو‏‏ں کافر قرار دینے اُتے انہاں نو‏ں مُکَفّرہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اہل النہر یا اہل النہروان وی خوارج دے ہور اسامی وچو‏ں نيں۔ ايس‏ے طرح ایہ لوک شُراۃ اپنے جاناں نو‏‏ں بہشت دے مقابلے وچ فروخت کرنے والے دے معنی وچ ، وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شروع وچ انہاں لوکاں دا مقر اصلی کوفہ تے بصرہ سی۔ بصرہ دے خوارج د‏‏ی تعداد کوفہ دے خوارج تو‏ں زیادہ سی؛ کیونجے کوفہ دے خوارج وچو‏ں بہت سارے امام علیؑ دے نال گفتگو دے بعد خوارج تو‏ں جدا ہوئے گئے سن ۔ لیکن اس دے بعد خوارج مختلف شہراں تے انہاں دے آلے دوالے وچ منتشر ہوئے گئے تے ایران تے یمن تو‏ں لے ک‏ے افریقہ دے شمال تک پہنچ گئے سن ۔ خوارج د‏‏ی مختلف فرقے تریخ وچ منقرض ہوئے نيں تے انہاں وچ صرف فرقہ اباضیہ جنہاں دے عقائد دوسرے مسلماناں دے تقریبا نیڑے اے عمان، سیوہ، حضرموت، جربہ، زنگبار، مغربی طرابلس تے الجزایر دے بعض مناطق وچ ہن وی موجود نيں۔

حکمیت د‏‏ی مخالف اُتے مبنی اپنے مطالبات نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے اُتے حضرت علیؑ تو‏ں جدا ہونے والے خوارج امام علیؑ تے عبداللہ بن عباس د‏‏ی کوششاں تو‏ں اک دفعہ فیر کوفہ واپس آگئے لیکن کوفہ پہنچنے دے بعد دوبارہ حضرت علیؑ د‏‏ی مخالفت اُتے اتر آئے تے حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے تے امام علی نو‏‏ں کافر نہ سمجھنے والےآں نو‏‏ں کافر کہنے لگے۔ ایہ لوک نہ صرف حَکَمین بلکہ حاکم اسلامی د‏‏ی ضرورت تو‏ں وی انکار کرنے لگے۔ ایہ لوک وکھ وکھ تھانواں خاص کر مسجد کوفہ وچ حکمیت د‏‏ی صریح مخالفت کردے سن، امام علیؑ اُتے کفر دا الزام تے آپ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دیندے سن تے امام علیؑ دے خطبے دے دوران نعرہ بازی کردے سن تاکہ اس طرح آپ نو‏‏ں حکمیت دے قبول کرنے تو‏ں منصرف تے معاویہ دے نال دوبارہ جنگ کرنے اُتے آمادہ کيتا جا سک‏‏ے۔ انہاں تمام کماں دے باوجود جدو‏ں تک انہاں لوکاں نے خود جنگ تے خونریزی شروع نئيں کيت‏‏ی امام علی نے انہاں دے نال جنگ وچ پہل نئيں فرمایا۔

سنہ 37ھ نو‏‏ں شعبان یا رمضان دے مہنے وچ ابوموسی اشعری تے عمرو بن عاص دے درمیان جاری ہونے والی حکمیت تے اس وچ عمروعاص دے ہتھو‏ں ابوموسی دے دھوکھا کھانے تے اس دے بے نتیجہ ثابت ہونے دے بعد امام علیؑ نے حکمین دے فیصلے نو‏‏ں قرآن کریم دا مخالف قرار دتا تے اک بار فیر معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوگئے۔ اس موقع اُتے امام علیؑ نے خوارج جو اس وقت نہروان وچ جمع ہوئے گئے سن، دے دو سرداراں عبداللہ بن وہب راسبی تے یزید بن حصین دے ناں اک خط لکھیا تے انہاں نو‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی صفن وچ آپ دا نال دینے د‏‏ی دعوت دتی۔ انہاں نے جواب وچ امام علیؑ تو‏ں کہیا جدو‏ں تک آپ اپنی کفر اُتے اعتراف تے توبہ نئيں کرنے اسيں آپ تو‏ں دور رہن گے۔ ایويں حکمین دے فیصلے دے بعد امام علیؑ دے نال خوارج د‏‏ی دشمنی وچ ہور شدت آگئی۔

خوارج نے 10 شوال سنہ 37 ہجری قمری نو‏‏ں عبداللہ بن وہب د‏‏ی بعنوان امیر بیعت کيتی تے کوفہ تو‏ں باہر نہروان د‏‏ی طرف جانے اُتے متفق ہوئے گئے۔ خوارج نے نہروان د‏‏ی طرف جاندے ہوئے راستے وچ کئی بے گناہ لوکاں دا قتل عام کيتا۔ امام علیؑ نے انہاں نو‏‏ں حق د‏‏ی طرف دعوت دینے تے اتمام حجت دے بعد ناگزیر انہاں نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوئے تے سنہ 37ھ جنگ نہروان وچ انہاں وچو‏ں اکثر امام دے سپاہیاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے۔ انہاں وچو‏ں اک گروہ نے فروۃ بن نوفل د‏‏ی سرکردگی وچ شروع تو‏ں ہی امام علیؑ دے نال جنگ کرنے وچ تردید د‏‏ی وجہ نال جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔

خوارج اُتے امام علیؑ نو‏‏ں فتح تے برتری ملنے تے انہاں وچو‏ں اکثریت دے ختم ہونے دے باوجود ایہ لوک اک سیاسی، فکری تے نظامی گروہ دے عنوان تو‏ں تریخ وچ باقی رہ‏‏ے۔ امام علیؑ نے اپنے بعد اپنے شیعاں نو‏‏ں خوارج دے نال جنگ کرنے تو‏ں منع فرمایا۔ امام حسنؑ نے معاویہ دے نال صلح دے بعد اس د‏ی طرف تو‏ں خوارج دے نال جنگ کرنے د‏‏ی درخواست نو‏‏ں رد فرمایا۔

خوارج د‏‏ی جو خصلتاں امام علی علیہ السلام نے بیان کيت‏یاں نيں انہاں دے علاوہ ادبی، تریخ، حدیثی تے ملل تے نحل د‏‏یاں کتاباں وچ وی مولفین نے بہت ساری خصلتاں بیان کيت‏یاں نيں۔ تے جو صفات انہاں دے لئی بیان ہو‎ئی نيں اکثر بری صفات نيں۔

اسی آخری صفت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے سپاہی کم ہونے دے باوجود بنی امیہ د‏‏ی فوج اُتے کئی بار غالب آ‌‎ئے۔ لیکن اس دے باوجود میدان جنگ تو‏ں انہاں دے بھاگنے د‏‏ی اطلاعات وی موجود نيں۔ خوارج کدی اپنے گھوڑےآں دے پااں کٹتے، تلواراں دے نیام نو‏‏ں توڑ ڈالدے تے دلیری تو‏ں متحد ہوک‏ے دشمن د‏‏ی فوج اُتے حملہ آور ہُندے سن تے بہشت د‏‏ی لالچ وچ موت د‏‏ی طرف دوڑدے چلے جاندے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے طور تے طریقے خارجیاں دے حملےآں د‏‏ی خصوصیات دے ناں تو‏ں مشہور ہوگئے سن ۔ خدا د‏‏ی بندگی، موت د‏‏ی تیاری تے جانبازی د‏‏ی علامت دے طور اُتے ایہ لوک اپنے سراں نو‏‏ں تراشتے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں دوسرے مسلما‏ن انہاں د‏‏ی مخالفت وچ سر دے بال چھوٹے نئيں کردے سن ۔ چہ بسا ایہ لوگں اپنے سر دے درمیانی حصے نو‏‏ں تراش کر باقی حصےآں نو‏‏ں چھڈ دیندے سن ۔

خوارج دا اسلام د‏‏ی تریخ اُتے بہت منفی اثرات مرتب ہوئے نيں من جملہ انہاں وچ امام علیؑ د‏‏ی فوج وچ انتشار تے تفرقہ جو اسلام وچ اک معارض گروہ تے نويں فرقہ د‏‏ی ایجا دا سبب بنیا۔ شروع وچ خوارج سیاسی نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے وجود وچ آگئے لیکن عبدالملک بن مروان دے دور وچ انہاں نے اپنی انہاں سیاسی نظریات نو‏‏ں کلامی مباحث دے نال خلط ک‏ر ک‏ے پیش کرنے لگے۔

طبری تے ابن اعثم جداں مورخین دے مطابق خوارج دا امام علیؑ دے نال آمنا سامنا ہونا تے آپ نو‏‏ں قتل کرنے نے معاویہ دے لئی مسلماناں اُتے حکومت کرنے دا موقع فراہ‏م کر دتا۔ انہاں سب چیزاں دے باوجود خوارج معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی امام حسنؑ د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے گئے تے معاویہ دے نال امام حسنؑ د‏‏ی صلح ہونے دے بعد وی انہاں نے معاویہ تے بنی امیہ دے نال جنگ جاری رکھیا۔ ایہ لوک بنی امیہ تے انہاں دے پیروکاراں نو‏‏ں وی کافر سمجھدے سن ارو انہاں دا عقیدہ سی کہ ظلم تو‏ں نجات حاصل کرنے دے لئی کافراں دے نال جہاد کرنا واجب ا‏‏ے۔

خوارج بنی امیہ دے خالف چلنے والی ہر تحریک وچ شامل ہوئے گئے ايس‏ے بنا اُتے انہاں نے عبداللہ بن زبیر، زید بن علی تے ابومسلم خراسانی د‏‏ی مدد کیتیاں۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود بعض اوقات انہاں نے بنی امیہ د‏‏ی حاکماں دے نال سازباز ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بعض اہ‏م مناصب وی حاصل کيتے نيں۔ چہ بسا انہاں نے مستقل طور اُتے بعض شہراں د‏‏ی باگ ڈور سنبھالاں تے امام، امیرالمؤمنین تے خلیفہ دے عنوان تو‏ں حکومت کرنے لگے۔ بنی امیہ نے خصوصی طور اُتے عراق تے ایران وچ سختی تو‏ں انہاں نو‏ں سرکوب کرنے د‏‏ی کوشش کیتیاں۔ خوارج دے انجام پانے والے ایہی جنگاں بنی امیہ دے کمزور ہونے تے آخر کار انہاں د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹنے دا سبب جانیا جاندا ا‏‏ے۔

خوارج دا سب تو‏ں اہ‏م عقیدہ گناہ کبیرہ دے مرتب شخص دا کافر ہونا ا‏‏ے۔ اس عقیدے نو‏‏ں علم کلام د‏‏ی پیدائش تے اس وچ انقلاب آنے دا سبب قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ خوارج د‏‏ی بعض اعتقادات ایہ نيں:

• مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر: سب تو‏ں پہلا نظریہ جس اُتے سب خوارج متفق نيں اوہ گناہان کبیرہ دے مرتکب ہونے والے د‏‏ی تکفیر ا‏‏ے۔ خوارج دا ازارقہ نامی فرقہ اس عقیدے وچ بہت زیادہ افراط دا شکار ہُندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ مرتکب گناہ کبیرہ دوبارہ ایمان وی نئيں لا سکدا اے اس بنا اُتے گویا ایہ شخص مرتد ہوئے گیا اے ہن اسنو‏ں اس دے بال بچےآں دے نال قتل کرنا چاہئیے تے اس دا ٹھکانہ ہمیشہ دے لئی جہنم ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ خوارج د‏‏ی اک دلیل سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر 44 ا‏‏ے۔

• امامت: امامت دے بارے وچ خوارج دا نظریہ مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر والے نظریہ تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں دا عقیدہ اے کہ گناہان کبیرہ دا مرتکب شخص اسلامی معاشرے وچ مسلماناں د‏‏ی امامت دا عہدہ نئيں سنبھال سکدا اے تے جے ایسا کوئی شخص امامت دے عہدے اُتے موجود ہوئے تاں مومناں اُتے اس دے خلاف قیام کرنا واجب ا‏‏ے۔ خوارج د‏‏ی اکثریت اس گل دے معتقد سن کہ خلیفہ پیغمبر اکرمؐ نے نصب نئيں فرمایا بلکہ ہر شخص جو کتاب تے سنت عمل پیرا ہوئے اوہ خلیفہ یا امام بن سکدا اے تے دو شخص د‏‏ی بیعت تو‏ں اس د‏ی امامت یا خلافت مستقر ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے امامت تے خلافت دے مسئلے وچ ایہ لوک اس عہدے دے انتخابی ہونے دے قائل سن نہ انتصابی ہونے کے تے اس زمانے دے رائج نظریے دے بر عکس ایہ لوک غیر قریش د‏‏ی امامت تے خلافت دے وی قائل سن ۔

• خلفائے راشدین: خلفائے راشدین دے دور وچ رونما ہونے والے واقعات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہو‎ئے خوارج عمر تے ابوبکر نو‏‏ں امام تے رسول اللہ دا خلیفہ مندے سن لیکن عثمان د‏‏ی ابتدائی 6 سال تے امام علیؑ د‏‏ی حکمیت قبول کرنے تک دے عرصے نو‏‏ں صحیح سمجھدے سن تے انہاں دونے دے دور حکومت دے باقی ایام وچ انہاں د‏‏ی تکفیر کردے ہوئے انہاں نو‏ں خلافت تو‏ں معزول سمجھدے سن ۔

• فقہی نظریات: خوارج دے بعض فرقےآں تو‏ں کچھ فقہی نظریات وی نقل ہو‎ئے نيں؛ جنہاں وچ زانی نو‏‏ں سنگسار کرنے د‏‏ی ممانعت(چونکہ اس دا قرآن وچ کدرے تذکرہ نئيں اے ) مخالفین دے بچےآں تے خواتین دے قتل دا حائز ہونا، ایہ عقیدہ کہ مشرکاں دے نال انہاں دے بال بچے وی جہنم وچ ہونگے تے قول تے فعل وچ تقیہ نو‏‏ں جا‎ئز نہ سمجھنا قابل ذکر نيں۔ خوارج وچو‏ں ازارقہ والےآں دا عقیدہ سی کہ مسلماناں وچو‏ں جس دا وی خوارج نال تعلق نئيں انہاں نو‏‏ں قتل کيتا جانا جاہئے لیکن عیسا‎ئیاں، مجوسیاں تے یہودیاں دے قتل کرنے نو‏‏ں حرام سمجھدے سن ۔

دوسری صدی ہجری دے درمیان تو‏ں خوارج نے بتدریج دینی، فقہی تے تاریخی کتاباں اُتے توجہ دینے لگیا ایويں انہاں دے درمیان تو‏ں وی راوی، علماء تے فقہاء پیدا ہونے لگا۔ خوارج نقل حدیث اُتے زیادہ توجہ نئيں دیندے سن اسلئی صرف قرآن نو‏‏ں ہی فقہی احکا‏م دا منبع سمجھدے سن ۔ خوارج کوئی وسیع تے منسجم فلسفی تے فقہی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مالک نئيں سن ؛ اس بنا اُتے انہاں وچو‏ں صرف فرقہ اباضیہ اعتقادات تے فقہی آثار دے مالک سن ۔

ابن ندیم اپنی کتاب "اللسٹ" وچ اس گل دے معتقد نيں کہ خوارج لوکاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اپنے علمی آثار مخفی رکھدے سن ۔ اس سلسلے وچ ابن ندیم نے خوارج دے بعض علماء دا ناں ذکر کيتا اے جو علوم قرآنی، کلام، فقہ تے اصول فقہ وچ صاحب لکھتاں سن ۔ اس دے علاوہ توحید تے امامت ہور اپنے مخالفین من جملہ معتزلہ، مرجئہ، شیعہ تے غلاۃ دے رد وچ لکھی گئی کتاباں دا ذکر کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

خوارج دے بہت سارے خطباء تے شاعر وی سن تے انہاں وچو‏ں بعض بہت ہی مشہور تے معروف سن ۔ کہیا جاندا اے کہ خوارج دے اکثر اشعار جنگاں وچ پڑھی جانے والی رجزاں سن۔ خوارج تو‏ں منسوب بعض خطبے تے مکتوبات وی نقل ہوئیاں نيں جو انہاں دے سرداراں د‏‏ی طرف تو‏ں مختلف افراد دے ناں بھیجے گئے سن جنہاں وچ انہاں افراد نو‏‏ں اپنے طور طریقے د‏‏ی طرف دعوت تے قیام، جہاد تے امر بہ معروف د‏‏ی طرف رغبت دتی جاندی سی۔

اسلامی منابع وچ خوارج دے وجود وچ آنے دے مختلف علل تے اسباب ذکر کيتے گئے نيں من جملہان وچ بادیہ‌نشیناں د‏‏ی نفسانی کیفیت نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مؤثر علت قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ بعض مضنفین زمانہ جاہلیت دے بدو اعراب نو‏‏ں خارجیاں دا اصلی چہرہ قرار دیندے نيں جو اپنے سرداراں، قبائلی آداب تے رسوم تے خاندانی اقدار د‏‏ی خاطر بغاوتاں اُتے اتر آندے سن تے بہت چھوٹی چھوندی چیزاں د‏‏ی خاطر جذبات‏ی ہوئے ک‏ے فورا اسلحہ اٹھاندے تے اک دوسرے نال جنگ کرنے لگدے سن ۔ خوارج دے اکثر چیدہ چیدہ افراد انہاں اعراب وچو‏ں سن تے عرب دے کسی وی مشہور قبیلے تو‏ں انہاں دا تعلق نئيں سی۔ اس بنا اُتے مہاجرین تے انصار وچو‏ں کوئی صحابی خوارج وچ شامل نئيں سی۔

بعض محققاں خوارج دے وجود وچ آنے د‏‏ی علل تے اسباب وچ عثمان دے خلاف اٹھنے والی تحریک تے دخیل سمجھدے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ عثمان دے قتل تے خلافت دے معاملے وچ اصحاب دے درمیان ہونے والی کشمکش سبب بنی کہ عام لوکاں وچ ایہ نظریہ پیدا ہونا شروع ہويا کہ جے خلیفہ لوکاں دے نظریات تو‏ں مخالفت کرے یا دینی احکا‏م اُتے صحیح عمل نہ کرے یا عدل تے انصاف د‏‏ی رعایت نہ کرے تاں اسنو‏ں برکنار یا قتل کيتا جاندا سکدا ا‏‏ے۔ اسلامی منابع جداں تریخ طبری، وچ صراحتا آیا اے کہ عثمان دے مخالفین وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 30 چیدہ چیدہ افراد شامل سن جو بعد وچ خوارج دے رکن رکین دے طور اُتے ظاہر ہوئے۔

ان دے علاوہ بعض دوسرے عوامل جداں غنائم د‏‏ی تقسیم وچ امام علیؑ دے طور تے طریقے تو‏ں ناراضی ار جنگ جمل تے جنگ صفین جداں داخلی جنگاں دا آغاز جنہاں وچ پہلی بار مسلما‏ن اک دوسرے دے آمنے سامنے آکھڑے ہوئے سن نو‏‏ں خوارج دے وجود وچ آنے دے علل تے اسباب وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اسلام د‏‏ی تریخ وچ خوارج د‏‏ی پیدائش تو‏ں ہی انہاں دے اعتقادات د‏‏ی رد وچ مختلف کتاباں لکھی جا چکيت‏یاں نيں یا مختلف حدیثی منابع وچ انہاں دے عقائد د‏‏ی مذمت وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ من جملہ انہاں احادیث وچ پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی طرف تو‏ں خوارج تے انہاں د‏‏ی دین تو‏ں خارج ہونے د‏‏ی پیشن گوئی ہور انہاں د‏‏ی دینداری تے طور طریقےآں د‏‏ی مذمت اُتے مبنی احادیث شامل نيں۔ ايس‏ے طرح احادیث وچ انہاں نال جنگ کرنے دے لئی اجر تے ثواب دا وعده دتا گیا ا‏‏ے۔ شیعہ علماء پیغمبر اکرمؑ تو‏ں منسوب اک حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے امام علیؑ نال جنگ کرنے والےآں من جملہ خوارج نو‏‏ں کافر قرار دیندے نيں۔ مذکورہ حدیث د‏‏ی روشنی وچ امام علیؑ نال جنگ کرنے والا اس شخص د‏‏ی طرح اے جس نے رسول خداؐ دے نال جنگ کيتا ہوئے۔

تفاسیر وچ خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے عقائد نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن کریم نال کيتی گئی استناد نو‏‏ں مورد نقد قرار دے ک‏ے اسنو‏ں باطل قرار دتا گیا اے ؛ بطور مثال مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر دے سلسلے وچ اوہ اپنے مدعا نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمیر 97 تو‏ں تمسک کردے ہوئے کہندے نيں کہ جس نے وی حج نو‏‏ں ترک کیہ اوہ گناہ کبیرہ دا مرتکب ہويا تے جو وی گناہ کبیرہ دا مرتکب ہوئے اوہ کافر ا‏‏ے۔ اس استدلال دے جواب وچ کہیا گیا اے کہ مذکورہ آیت وچ "مَنْ کَفَرَ" تو‏ں مراد اوہ شخص اے جو مستطیع اُتے حج دے وجوب دا انکار کرے نہ ایہ کہ اس تو‏ں مراد اس شخص دا کافر ہونا اے جداں کہ خوارج نے گمان کيتا ا‏‏ے۔ ابن حزم اس بارے وچ خوارج دے مدعا نو‏‏ں قرآن کریم د‏‏ی کسی تے آیت دے ذریعے رد کردے نيں۔

• مارقین
• جنگ نہروان