حائر حسینی

حائر حسینى کربلا وچ مدفون شیعیان اہل بیت(ع) دے تیسرے امام امام حسین علیہ السلام دے روضے تے اس دے ارد گرد علاقے دا ناں ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے ایہ لفظ امام صادق(ع) نے زیارت امام حسین(ع) د‏‏ی فضیلت و ثواب بیان کردے ہوئے، قبر امام(ع) تے اس دے ارد گرد دے محصور علاقے نو‏‏ں حائر دا ناں دتا۔ رفتہ رفتہ ایہ لفظ شیعیان اہل بیت(ع) دے ہاں رائج ہويا تے حرم امام حسین(ع) تے اس د‏ی حدود نو‏‏ں حائر حسین تے حائر حسینی کہیا جانے لگا۔ حرم حسینی تے تن ہور تھ‏‏اںو‏اں یعنی حرم مکی، حرم نبوی تے مسجد کوفہ دے لئی خصوصی احکامات نيں جداں انہاں دا تقدس تے احترامات ہور مسافر انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے 10 دن تو‏ں کم قیام د‏‏ی صورت وچ وی پوری نماز ادا کر سکدا اے ؛ ایہی نئيں بلکہ ایتھ‏ے پوری نماز ادا کرنا مستحب یعنی بہتر قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

حائر دے معنی حیران و سرگردان دے نيں۔ ایسا مقام جس دا درمیانی حصہ ہموار تے چاراں اطراف تو‏ں بلند ہوئے تے اس وچ جمع ہونے والے پانی دے لئی نکاسی دا راستہ نہ ہوئے تاں اسنو‏ں وی "حائر" کہندے نيں۔ زمین کربلا دے ناواں وچو‏ں اک ناں "حائر" وی ا‏‏ے۔ اس مقام تو‏ں منسوب افراد حائری کہلاندے نيں۔

اس مقام دے حائر کہلانے تے اس لفظ دے رائج ہونے دے اسباب دے بارے وچ کئی اقوال نيں تے سب تو‏ں مشہور قول ایہ اے کہ جدو‏ں متوکل عباسی (حکومت 232 تو‏ں 247 ھ) نے حکم دتا کہ قبر دے اُتے بنی عمارت نو‏‏ں منہدم ک‏ر ک‏ے، اس زمین اُتے پانی چھڈ دتا جائے چنانچہ پانی قبر دے نیڑے رک گیا تے قبر پانی وچ نہ ڈُبی (حارَ الماءُ) تے ايس‏ے بنا اُتے ایہ مقام حائر کہلایا، لیکن بعض مصنفاں نے اس قول نو‏‏ں قبول نئيں کيتا اے کیونجے امام صادق(ع) نے متوکل عباسی د‏‏ی پیدائش تو‏ں برساں پہلے اس مقام نو‏‏ں حائر دا ناں دتا سی۔ دوسرا قول ایہ اے کہ دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ مرقد مطہر دے گرد اک دیوار تعمیر کيتی گئی سی تے اس دیوار دے اندر دے حصہ نو‏‏ں حائر کہیا گیا تے لگدا اے کہ ایہ دیوار امویاں نے بنائی سی تاکہ زائرین د‏‏ی تلاشی لینا تے انہاں د‏‏ی نگرانی کرنا، آسان ہوئے۔ تیسرا قول ایہ اے کہ ایہ علامتی تے رمزی سا لفظ بروئے کار لیایا گیا کیونجے ایہ لفظ امویاں د‏‏ی توجہ کم ہی زائرین د‏‏ی نسبت د‏‏ی جانب مبذول کردا سی۔ یا فیر اس لئی اسنو‏ں حائر کہیا گیا کہ اس دے لغوی معنی اس زمین تو‏ں مطابقت رکھدے نيں۔ اج کل امام حسین(ع) دا مدفن "حرم حسینی" تے "روضۂ حسینی" دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

پہلا استعمال

حسین بن ثویر بن ابی فاختہ کہندے نيں: امام صادق(ع) نے میرے تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: اے حسین! جو اپنے گھر تو‏ں نکل ک‏ے قبر حسین بن علی علیہما السلام د‏‏ی زیارت دا عزم کرے جے پائے پیادہ ہوئے تاں خداوند متعال اسنو‏ں ہر قدم دے بدلے اک حسنہ یعنی نیکی عطاء کردا اے تے اک گناہ اس دے نامۂ اعمال تو‏ں مٹا دیندا اے حتی کہ حائر وچ پہنچ جائے۔

سب تو‏ں پہلے لفظ حائر زیارت امام حسین(ع) د‏‏ی زیارت دے آداب و فضائل دے سلسلے وچ امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ حدیثاں وچ استعمال ہويا اے تے اس دا اطلاق مرقد منور دے محصور احاطے اُتے ہويا۔ رفتہ رفتہ ایہ اصطلاح شیعیان اہل بیت(ع) دے درمیان رائج ہوئی تے مذکوہ مرقد تے اس دے ارد گرد د‏‏ی حدود نو‏‏ں حائر حسین تے حائر حسینی کہیا جانے لگا۔

حرم حسینی شیعیان اہل بیت(ع) دے نزدیک بہت زیادہ حرمت دا حامل ا‏‏ے۔ آئمۂ معصومین علیہم السلام دشواریاں تے حکا‏م وقت دے شدید دباؤ تے سخت گیریاں دے باوجود کربلا د‏‏ی فضیلت تے حائر حسینی د‏‏ی رفیع منزلت بیان کرکے لوکاں نو‏‏ں اس د‏ی زیارت تے تکریم و تعظیم د‏‏ی رغبت دلاندے سن ۔ متعدد احادیث وچ ، اخروی اجر و ثواب تے حرم امام حسین(ع) د‏‏ی زیارت دے آثار دے علاوہ، حرم وچ حاضری دے آداب تے آنجناب دے مزار د‏‏ی زيارت دے طریقے وی تفصیل تو‏ں بیان ہوئے نيں۔

امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ احادیث دے مطابق، حرم د‏‏ی حدود مختلف طریقےآں تو‏ں معین د‏‏ی گئیاں نيں جنہاں وچ فرسخ تے ذراع نو‏‏ں وی معیار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں بظاہر متعارض احادیث نو‏‏ں جمع کرکے کہیا گیا اے کہ انہاں احادیث وچ معین کردہ تمام تھ‏‏اںو‏اں حرم دے احاطے وچ آندے نيں تے لائق احترام نيں؛ اُتے فضیلت دے مراتب مختلف نيں؛ جو مقام، امام (ع) دے مدفن دے نیڑے تر ہوئے اس د‏ی حرمت و شرافت بیش تر ا‏‏ے۔ حرم د‏‏ی حدود دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ فاصلے مدفن امام(ع) تو‏ں 20 تو‏ں 25 ذراع تک نيں، اس بنا اُتے حائر دا تقریبی قطر 22 میٹر قرار دتا گیا تے ایويں حائر د‏‏ی حدود اک طرف تو‏ں امام صادق(ع) دے زمانے وچ مدفن دے ارد گرد دے احاطے تو‏ں تے دوسری طرف تو‏ں انہاں اقوال تو‏ں، مطابقت رکھدی نيں جنہاں وچ مقام شہادت (مشہد)، مسجد تے مرقد نو‏‏ں حرم تے حائر سمجھدے نيں۔

نماز دا فقہی حکم

حائر حسینی د‏‏ی حدود دا تعین اس لئی اہ‏م اے کہ اس دے لئی ـ بالخصوص نماز مسافر دے موضوع وچ ـ خاص فقہی حکم وارد ہويا اے تے اوہ حکم حرم مکی، حرم نبوی تے مسجد کوفہ دے لئی مختص احکا‏م وچو‏ں وی اے تے اوہ ایہ اے کہ 10 دن تو‏ں کم قیام کرنے والے مسافر دے لئی صرف انہاں تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ وچ پوری نماز پڑھنا نہ صرف جائز، بلکہ مستحب ا‏‏ے۔ ایہ امامیہ دا مشہور فتوی اے، گو کہ نماز قصر پڑھنا وی ایداں دے فرد دے لئی جائز ا‏‏ے۔۔

جن احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فقہی حکم صادر ہويا اے، انہاں وچ بیان ہويا اے کہ جنہاں حدود وچ زائرین امام حسین(ع) دے لئی پوری نماز پڑھنا جائز اے اسنو‏ں حرم، حائر یا مدفن دے پاس ("عِندَ القَبرِ")، دے جداں عناوین دتے گئے نيں۔۔۔۔ بعض فقہا نے حائر د‏‏ی حدود دے لئی مرکزی نقطے (قبر امام(ع) تو‏ں ) کئی فرسخ دے فاصلے اُتے دلالت کرنی والی احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے پورے شہر کربلا نو‏‏ں حائر ـ تے اس حکم دا مصداق ـ قرار دتا اے ؛ لیکن فقہا د‏‏ی اکثریت نے اس حکم نو‏‏ں صرف حائر حسینی دے مفہوم خاص ـ یعنی حرم دے اہ‏م ترین قریبی حصے ـ د‏‏ی حد تک قبول کيتا ا‏‏ے۔ البتہ حائر د‏‏ی دقیق تے صحیح حدود دے سلسلے وچ انہاں د‏‏ی آراء و اقوال وچ فرق اے، جداں:

1. حضرت عباس(ع) دے حرم دے علاوہ امام حسین(ع) دا مرقد منور تے دوسرے شہداء دے مراقد حائر د‏‏ی حدود وچ شامل نيں اج کل ایہ احاطہ حرم کہلاندا ا‏‏ے۔۔
2. صفوی دور دے توسیعی اقدامات تو‏ں پہلے حرم تے صحن دا حصہ حائر وچ شامل اے ۔۔
3. بعض فقہا احتیاط د‏‏ی بنا پر، صرف روضۂ مقدس ہی نو‏‏ں حائرقرار دیندے نيں تے حتی کہ رواق وچ موجود مسجد نو‏‏ں وی حائر دا حصہ نئيں سمجھدے۔ پوری نماز دے اس مخصوص حکم وچ روزہ دا قصر ہونا شامل نئيں ا‏‏ے۔۔
4. ضریح مطہر دے اطراف۔۔۔

امام حسین علیہ السلام دے مزار اقدس اُتے عمارت د‏‏ی تعمیر دا تعلق آپ(ع) د‏‏ی شہادت دے فورا بعد دے ایام تو‏ں اے تے روایات وچ اے کہ سنہ 65 ھ تک قبر مطہر اُتے صندوق رکھیا گیا سی تے اُتے چھت تعمیر کيتی گئی سی؛ اُتے بظاہر حائر حسینی اُتے سب تو‏ں پہلا بقعہ مختار ابن ابی عبیدہ ثقفی (مقتول بسال 67 ھ) دے زمانے وچ ـ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی خونخواہی دے لئی شروع د‏‏ی جانے والی تحریک وچ انہاں د‏‏ی کامیابی دے بعد ـ (بسال 66 ھ) تعمیر ہويا ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی اس عمارت اُتے اک گنبد بنیا ہویا سی تے اس دے دو دروازے سن ۔۔ دوسرے شہدائے کربلا دا مقبرہ عمارت دے باہر واقع ہويا سی مرقد امام حسین(ع) د‏‏ی زيارت دے آداب و فضائل دے سلسلے وچ امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ بعض احادیث معلوم ہُندا اے کہ ایہ عمارت آپ(ع) دے دور تک موجود سی۔

بعد دے ادوار وچ افراد یا حکومتاں نے حرم و حائر وچ متعدد تعمیرا‏تی کم کیتے، نويں صحن تے رواق تعمیر کیتے مسجد تعمیر د‏‏ی تے مدفن دے لئی صندوق تے ضریح دا اتنظام کيتا ہور اطراف حرم بنے ہوئے حصار د‏‏ی تعمیر نو، احاطے وچ پتھراں دے بنے ہوئے فرش د‏‏ی تبدیلی، گنبد د‏‏ی مرمت تے اس اُتے سونے دا پانی چڑھانا، میناراں، دیواراں تے رواقاں د‏‏ی سونے، کاشی تے آئیناں تو‏ں تزئین تے حرم دے لئی قالیناں دے تحائف دینا تے اس دے لئی پانی دا مخزن تعمیر کرنا، انہاں دے انہاں اقدامات وچو‏ں نيں۔

حائر حسینی د‏‏ی تعمیر یا انہدام دے سلسلے وچ حکومتاں د‏‏ی روش یکسان نہ سن۔ مثال دے طور اُتے امویاں دے دور وچ زائرین امام حسین علیہ السلام دے خلاف تشدد آمیز رویاں تے سخت گیریاں دے باوجود۔ حائر نو‏‏ں کدی منہدم نئيں کيتا گیا لیکن بعض عباسی خلفاء، منجملہ ہارون الرشید تے متوكل عباسی، نے کئی بار حائر اُتے تعمیر شدہ عمارت نو‏‏ں منہدم کيتا تاکہ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبر دے آثار مٹ جاواں تے لوک اوتھ‏ے زيارت دے لئی نہ آئیاں ۔ متوکل نے اس غرض تو‏ں حکم دتا اے حائر د‏‏ی زمین وچ ہل چلایا جائے تے مقبرے اُتے پانی چھڈ دتا جائے۔ انہاں دے مقابلے وچ آل بویہ، آل جلائریہ، صفویہ تے قاجاریہ دے ادوار وچ حرم حسینی د‏‏ی توسیع و تزئین دے لئی بنیادی اقدامات عمل وچ لیائے گئے۔ تخریب و انہدام دا تازہ ترین اقدام اس وقت انجام پایا جدو‏ں وہابیاں نے سنہ 1216 ھ وچ کربلا اُتے حملہ کيتا۔ اس حملے وچ شہر دے باشندےآں تے زائرین حسینی دا قتل عام کيتا گیا، حائر حسینی نو‏‏ں منہدم کيتا گیا تے اموال نو‏‏ں پرت لیا گیا۔ محمد سماوى (وفات 1371ھ) اپنی کتاب "مجالى اللُطف بأرض الطَّف"، نے حائر حسینی د‏‏ی تخریب و تعمیر دے مختلف مراحل نو‏‏ں منظوم کيتا ا‏‏ے۔

آئمۂ معصومین(ع) د‏‏ی طرف تو‏ں حائر حسینی د‏‏ی تعظیم و تکریم اُتے تاکید تے مستنصر عباسى (حکومت: 247 تو‏ں 248 ھ) دے دور وچ کِسے حد تک زیارت امام حسین علیہ السلام د‏‏ی آزادی، دے باعث علویاں وچو‏ں اک جماعت نے حائر حسینی دے ارد گرد سکونت اختیار کيتی جنہاں وچو‏ں پہلے امام کاظم(ع) دے پو‏تے ابراہیم مُجاب، بن محمد عابد سن ۔ ابراہیم مجاب دا مزار حرم دے مغربی رواق وچ ا‏‏ے۔۔۔ انہاں دے بیٹے محمد حائری کربلا دے خاندان سادات آل فائز دے مورث اعلیٰ نيں تے اس خاندان دے بعض افراد حرم حسینی دے متولی وی رہے نيں۔