Lus

Ël sènter dla region dël visìbil a l'é a na longheur d'onda d'apopré 555 nm. Na lus ëd costa longheur d'onda a dà na sensassion ëd giàun verd.
S'as pijo, ëd fasson arbitraria, tanme limitassion ëd lë spetr visìbil le longheur d'onda a le quaj la sensibilità dl'euj a l'é cascà a l'1% ëd sò valor màssim, ij termo a ven-o a esse a 430 nm e 690 nm. L'euj a peul arlevé la radiassion antra costi lìmit s'a l'é fòrta a basta.

Le linie arlongh la diression anté che la lus a viagia as ciamo raj. Ant le sostanse omogenie, ij raj a son dle linie drite.

La natura e l'andi dla lus

La stòria dij tentativ ëd capì la natura dla lus a forniss n'esempi motobin anteressant ëd dësvlup gradual ëd na teorìa sientìfica.

Ant ij temp pi antich j'òm a l'han pensà che la vision a arzultèissa da cheicòs mandà fòra da l'euj. Pi tard, a l'é stàit pensà che un fluss ëd partissele a surtèissa da na fiama o da n'àutr oget luminos për intré ant l'euj e produve la vista. Ës fluss a podìa esse arfletù da oget nen luminos për rendje visìbij.

Newton a l'ha dësvlupà costa teorìa corporin-a, con na spiegassion matemàtica dla rifrassion e dl'arflession, conforma ai fàit conossù. Apopré ant l'istess perìod, ël tard sécol ch'a fa XVII, Christiaan Huygens (1629-1695) a l'ha poponù na teorìa ondulatòria dla lus, ch'a podìa dé dë spiegassion bon-e istess dla rifrassion e dl'arflession. Dagià che a col temp ij fenòmeno dl'antërferensa e dla difrassion dla lus a j'ero ancor nen ëstàit dëscoatà, le doe teorìe a smijavo bon-e istess e contraditòrie l'un-a con l'àutra.
A son passaje pi che sent agn prima che le dëscuverte dl'antërferensa, dla difrassion e dla polarisassion a stabilièisso ëd fasson gorëgna la natura ondulatòria dla lus. Studi sucessiv ëd l'andi dla lus e la mzurassion dle longheur d'onda spetraj a l'han confirmà costa posission.

L'andi dla lus

L'andi con ël qual a viagia la lus - e an efet tuta energìa anrajanta - a l'é un-a dle quantità mzurà con pi precision ëd tute le siense fìsiche. Ël valor acetà dl'andi dla lus ant lë spassi veuid a l'é

${\displaystyle c=2,9979\cdot 10^{8}{\frac {m}{sec}}}$.

Costa a l'é un-a dle costante pi amportante ant la teorìa fìsica. Ant la teorìa d'Einstein, l'andi dle partissele materiaj a l'é limità da l'andi dla lus ant ël veuid e la relassion antra massa e energìa a ìmplica l'andi dla lus.

L'andi dla lus a l'é diferent ant ij vàire materiaj e a l'é pì cit an qualsëssìa mojen material che ant ël veuid. Foucault (dël 1850) e Michelson a l'han tuti doi mzurà l'andi dla lus ant l'eva. A l'é stàit donca osservà che ant l'eva l'andi dla lus a l'é apopré ij tre quart che ant l'aria. A l'é stàit n'esperiment decisiv, che a l'ha për un moment eliminà un-a dle teorìe rivaj dla lus.

Newton, con soa teorìa corporin-a, a l'ha mostrà che le laj dla mecànica ordinarie a podìo rende cont dle caraterìstiche osservà ëd la lus si costa-sì a l'èissa viagià pì an pressa ant un material satì (tanme l'eva) che ant l'aria. La teorìa ondulatòria dësvlupà da Huygens a smonìa na spiegassion lògica autërtant bon-a dl'arflession e dla rifrassion e na spiegassion pi sempia dla difrassion. La teorìa ondulatòria a antivëdìa che la lus a dovèissa viagé pi pian ant un mojen satì che ant l'aria. La mzura direta ëd Foucault dl'andi dla lus ant l'eva a l'ha decidù ël debà a pro dla teorìa ondulatòria e la teorìa corporin-a a l'é stàita butà da banda.

La posission moderna

Tutun, d'àutre dëscuverte a l'han ëmnà dij dùbit an sla teorìa ondulatòria. La spiegassion ëd Planck ëd la distribussion dla radiassion dël còrp nèir, ël tratament d'Einstein ëd l'efet fotoelétrich e lë studi ëd Compton ëd lë spatarament dij raj X da part dj'eletron a ciamavo tuti l'assonsion ëd na natura corporin-a dla radiassion eletromagnética, sensa però dësvalidé l'evidensa ëd na natura ondulatòria.

Bele che as sia nen artornasse a la concession ëd Newton ëd la lus coma fàita da partissele massisse, la teorìa dël di d'ancheuj a consìdera che la lus a l'ha dle caraterìstiche sia d'onda che ëd partissele.