Ziemniak: Gatunek rośliny

Psianka ziemniak, ziemniak (Solanum tuberosum L.) – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych.

Nazwa „ziemniak” odnosi się tak do całej rośliny, jak i do jej jadalnych, bogatych w skrobię bulw pędowych, z powodu których ten gatunek uprawia się na skalę masową. Roślina wywodzi się z Ameryki Południowej, gdzie zaczęto ją uprawiać już tysiące lat temu. Ziemniak został przywieziony do Europy w końcu XVI wieku, a w ciągu następnych stuleci stał się jednym z podstawowych składników jadłospisu na całym świecie. W 2009 był czwartą pod względem wielkości produkcji rośliną uprawną (po kukurydzy, ryżu i pszenicy).

Ziemniak
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

psiankowce

Rodzina

psiankowate

Rodzaj

psianka

Gatunek

ziemniak

Nazwa systematyczna
Solanum tuberosum L.
Sp. pl. 1:185. 1753
Zasięg
Mapa zasięgu
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia
Roślina

Występowanie i pochodzenie

W stanie dzikim ponad 200 gatunków bulwiastych psianek występuje w obu Amerykach, od Stanów Zjednoczonych po Urugwaj. Pierwotnie uważano, że ziemniak udomowiono niezależnie w wielu kulturach, jednak nowsze badania genetyczne wykazały, że wszystkie odmiany rośliny wywodzą się z gatunku Solanum brevicaule, uprawianego w południowym Peru od przynajmniej 7–10 tysięcy lat. W obrębie gatunku S. tuberosum rozróżniane są dwa podgatunki (w nowszych publikacjach określane jako dwie grupy bez rangi taksonomicznej), z których jeden (subsp. andigenum) uprawiany był w czasach przedkolumbijskich w Andach na obszarze od zachodniej Wenezueli po północną Argentynę. Drugi podgatunek (subsp. tuberosum) uprawiany był na obszarach oddalonych o 560 km na południe – na nizinach w południowo-środkowym Chile (ziemniaki te określane są także jako grupa Chilotanum).

W wyniku setek lat krzyżowania i sztucznej selekcji powstało ponad tysiąc odmian uprawnych ziemniaka. Po hiszpańskiej konkwiście Nowego Świata początkowo rozprzestrzeniane z pierwotnego zasięgu upraw były odmiany andyjskie. Po podboju Państwa Inków Hiszpanie sprowadzili ziemniaki do Europy po raz pierwszy w 1567 roku, skąd żeglarze rozprzestrzenili uprawę rośliny na cały świat. Początkowo rolnicy byli wobec nowej uprawy sceptyczni (wierzono na przykład, że jedzenie bulw ziemniaka wywołuje trąd). Znaczenie spożywcze ziemniaki zaczęły zyskiwać po 1700 roku, przy czym początkowo uprawiano odmiany andyjskie. Do Europy odmiany chilijskie trafiły na początku XIX wieku i obie grupy były uprawiane przez cały XIX wiek. Jednak współcześnie ponad 99% odmian ziemniaka wywodzi swój germplasm od odmian chilijskich.

W XIX wieku ziemniak stał się podstawą diety milionów mieszkańców kontynentu i nieodzownym elementem wielu kuchni regionalnych. Jego znaczenie wzrosło do tego stopnia, że niektórzy badacze przypisują uprawie ziemniaka XIX-wieczny gwałtowny wzrost populacji Europy. Jednak przestawienie produkcji rolnej wyłącznie na ziemniaki niosło także niebezpieczeństwa. Niska różnorodność genetyczna odmian uprawianych w Europie spowodowała, że były one znacznie mniej odporne na choroby niż odmiany i gatunki występujące w Amerykach. W 1845 przywleczona zza oceanu zaraza ziemniaka wywołana przez lęgniowce z gatunku Phytophthora infestans zniszczyła w ciągu dwóch lat do 90% zbiorów ziemniaka w Irlandii. Doprowadziło to do wielkiego głodu i śmierci około miliona osób.

Morfologia

Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Kwiaty
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Diagram kwiatowy ziemniaka
1-działka korony
2-płatki korony
3-pręciki
4-słupek
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Owoce
    Pokrój
    Pędy nadziemne tworzą tzw. krzak o zmiennym pokroju i ulistnieniu. Tworzy go 4–8 łodyg pionowo wzniesionych (krzak wyprostowany) lub w dole odgiętych (krzak rozesłany). Pędy silnie ulistnione tworzą tzw. krzak liściowy, a słabo ulistnione – łodygowy. Pędy osiągają zazwyczaj od 30 do 80 cm wysokości, są nagie lub rzadko owłosione przylegającymi, pojedynczymi lub gruczołowatymi włoskami.
    Łodyga
    Gruba, mięsista, na przekroju okrągła lub kanciasta (trójkątna lub czworokątna). Zielona lub u odmian zabarwiona antocyjanami na czerwono, fioletowo lub kolor brunatny. W części podziemnej z kątów wcześnie zamierających liści wyrastają rozgałęziające się kłącza (stolony) z podziemnymi bulwami. Kłącza są długie, cienkie i rozgałęzione. Powstające na nich bulwy są także zmodyfikowanymi łodygami – mają typowy dla niej układ tkanek, a na powierzchni spiralnie (jak na łodydze nadziemnej) rozwinięte blizny liściowe (tzw. brwi) i powstające w ich kątach pąki (główny i dwa boczne). Pąki wraz z blizną liściową tworzą tzw. oczko. Bulwy mają różną barwę, osiągają zazwyczaj średnicę 3–10 cm.
    Liście
    Skrętoległe, wyrastają spiralnie lewoskrętnie. Blaszka jest nieparzysto-pierzasto-sieczna. Większe odcinki to okrągłojajowate listki, przy czym listek szczytowy różni się wielkością i kształtem od bocznych. Między listkami występują mniejsze listeczki. Na jednym liściu złożonym znajduje się 6–8 par listków i listeczków. U nasady ogonków o długości 2,5–5 cm znajdują się przylistki. Blaszki liście są zielone o różnej intensywności, przy czym ogonki i nerwy bywają czerwono nabiegłe.
    Kwiaty
    Zebrane w luźne, pozorne podbaldachy rozwijające się pozornie szczytowo z kątów górnych liści lub rzadziej – na szczycie pędu. Kwiaty osadzone są na szypułce członowanej (stawowej w połowie długości) osiągającej 1–2 cm. Kielich jest zielony i pięciodzielny (rzadko działek jest 6), przy czym kształty działek są zmienne w zależności od odmiany. Zrosłopłatkowa korona o średnicy 2,5–3 cm ma barwę białą, różową, błękitną, fioletową lub pośrednią. W części środkowej z żółtozieloną gwiazdą. Pręciki w liczbie 5 są zrośnięte u nasady z płatkami korony, w górze stulone stożkowato. Pękają na szczycie dwoma otworami. Ich nitki mają ok. 1 mm długości, a pylniki 5–6 mm. Pylniki są pomarańczowe lub żółte. Słupek składa się z dwukomorowej, nagiej zalążni. Ma ok. 8 mm długości. Znamię jest główkowate.
    Owoce
    Zielone lub żółtawozielone, dwukomorowe, kuliste jagody, czasem prążkowane, osiągają ok. 1,5 cm średnicy. Są wielonasienne. Nasiona są spłaszczone, słabo nerkowate.

Biologia

Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Kiełkująca bulwa

Anatomia

Młode, podziemne bulwy pędowe okryte są epidermą, która stopniowo złuszcza się i zastępowana jest perydermą o grubości od 80 do 200 μm. Tkanka ta ogranicza straty wody i chroni przed urazami mechanicznymi, a także za pomocą przetchlinek prowadzi wymianę gazową. Poniżej tej warstwy znajduje się kora pierwotna (w części wewnętrznej dość bogata w skrobię), a jeszcze niżej wiązki przewodzące. Wiązki przewodzące tworzą pierścień wokół rdzenia i przewodzą substancje odżywcze z pędu do bulwy i kiełkujących z niej młodych roślin. Zewnętrzna część rdzenia jest głównym miejscem magazynowania skrobi w bulwie, podczas gdy wnętrze rdzenia jest bardziej wodniste i zawiera mniej substancji zapasowych. Do cech odmianowych należy zabarwienie miąższu, a proporcje wewnętrznej części rdzenia do zasobnej w skrobię części zewnętrznej stanowią o wartości technologicznej bulw.

Cechy fitochemiczne

Roślina zawiera szereg glikoalkaloidów, z których najważniejsze to α-solanina i α-chakonina, a także alkaloidy tropanowe – kalisteginy. Glikoalkaloidy mają działanie antybakteryjne oraz zapewniają odporność na niektóre owady lub inne szkodniki w uprawach. W gatunku uprawianym stężenie metabolitów wtórnych jest niższe niż u spokrewnionych gatunków dzikich, które wytwarzają także dodatkowe glikoalkaloidy. Stężenia poniżej 200 mg/kg są nieszkodliwe dla ludzi i zwierząt, a nawet poprawiają smak bulw. Stężenia wyższe są toksyczne. Prawdopodobnie toksyczność dotyczy w większym stopniu ludzi niż innych zwierząt i może być związana z aktywnością antycholinesterazową oraz zaburzeniem przepuszczalności błon komórkowych, prowadzącą do zaburzenia działania układu pokarmowego oraz innych narządów. Badania dotyczące teratogeniczności glikoalkaloidów dają niejednoznaczne wyniki. Synteza glikoalkaloidów i kalistegin jest niezależna od siebie. Do wzrostu zawartości solaniny i chakoniny dochodzi podczas ekspozycji na światło oraz pod wpływem uszkodzenia bulw. Syntezy nie stymuluje podwyższona temperatura. Czynniki stymulujące syntezę glikoalkaloidów nie wpływają na poziom kalistegin. Toksyczne glikoalkaloidy występują w każdym z organów rośliny. Ich zawartość w bulwach zależy od odmiany, przy czym najstarsze odmiany zawierają więcej glikoalkaloidów. Synteza jest najbardziej intensywna w okresie kwitnienia i dotyczy głównie tkanek o wysokiej aktywności metabolicznej. W bulwach przeznaczonych do konsumpcji zawartość glikoalkaloidów mieści się w granicach 20–130 mg/kg świeżej masy. Przy zawartości powyżej 140 mg/kg św. m. bulwy stają się gorzkie. Większość związków toksycznych zgromadzona jest w wierzchniej części bulwy – perydermie do głębokości około 1,5 mm. Większe jej koncentracje występują w pobliżu tzw. oczek, w bulwach niedojrzałych oraz pozieleniałych (rosnących z dostępem do światła). Przy czym na skórkę przypada 83–96% glikoalkaloidów, na korek 3–15%, a felodermę 1–3%. Obieranie zwykle pozbawia bulwy od 60 do 90% glikoalkaloidów.

Podczas przechowywania bulw w temperaturze od 4 do 10 °C udział w nich solaniny i glikoalkaloidów maleje, a w wyższych temperaturach rośnie. Zawartość tych związków w silnie porośniętych (kiełkujących) bulwach może przekraczać poziom bezpieczny dla zdrowia. Obróbka cieplna przy przygotowywaniu posiłków nie zmniejsza ich stężenia, ponieważ rozkład tych związków następuje dopiero w temperaturze 260 °C.

Genetyka

Genom jądrowy ziemniaka został zsekwencjonowany i składa się z 844 Mpz. Na podstawie sekwencji oszacowano liczbę genów kodujących białka na 39 031. Analizy dowodzą także dwóch wydarzeń o charakterze powielenia genomu w historii ewolucyjnej gatunku. Uprawiane rośliny są rozmnażane wegetatywnie, będąc wysoce heterozygotycznym autotetraploidem o liczbie chromosomów 2n=4x=48. Nagromadzenie mutacji w klonach jest prawdopodobną przyczyną depresji inbredowej.

Fizjologia

Proces tworzenia bulw – tuberyzacja, regulowany jest przez fotoperiod oraz temperaturę. Czynniki te wpływają na inicjację procesu, a także na dystrybucję suchej masy i liczbę powstających bulw. Do tuberyzacji dochodzi w warunkach dnia krótkiego lub spadku temperatury. Przy niskich temperaturach fotoperiod nie wpływa na tempo wzrostu bulw. Wysokie temperatury oraz długi dzień opóźniają wzrost bulw. Niektóre odmiany podgatunku andigena tworzą bulwy wyłącznie w warunkach dnia krótkiego, a kwiaty w warunkach dnia długiego. Przerwanie okresu ciemności zapobiega powstawaniu bulw i indukuje przejście rośliny w fazę generatywną. Odbiór informacji o fotoperiodzie odbywa się przy udziale fitochromu. Długi dzień oraz niska temperatura wpływają na wytwarzanie cytokinin. Hormony te bezpośrednio indukują proces tuberyzacji. W hodowli in vitro niezbędne do tuberyzacji warunki środowiskowe mogą być zastąpione poprzez dodanie do pożywki cytokininy.

Ekologia

Gatunek jako powstały w wyniku hodowli nie występuje naturalnie, poza roślinami przejściowo dziczejącymi. Spokrewnione z ziemniakiem gatunki dziko rosnące w Ameryce Południowej zasiedlają głównie siedliska ruderalne w warunkach klimatu umiarkowanego panującego na nizinach Chile i w Andach. Rośliny te spotykane są najczęściej na przydrożach, przychaciach, obrzeżach pól, na zrębach leśnych. W warunkach naturalnych pojawiają się w różnych siedliskach (na terenach skalistych, murawach wysokogórskich i brzegach rzek), w miejscach, gdzie pokrywa roślinna została z różnych powodów uszkodzona lub zniszczona. Różne gatunki preferują siedliska bogate w związki azotu, inne uboższe, ale łączy je to, że nie utrzymują się w miejscach o zwartej pokrywie roślinnej.

W rejonach uprawy na różnych kontynentach ziemniaki dziczeją dość często i utrzymują się przez jakiś czas na hałdach odpadów, polach i na poboczach dróg. W niektórych rejonach w Ameryce Południowej utrzymywała się (przynajmniej do połowy XX wieku) uprawa ekstensywna, w której rośliny rosły na polach półdziko – wykopywano corocznie tylko część bulw, pozwalając roślinom odnawiać się co roku w tym samym miejscu. W takich warunkach ziemniaki w tym samym miejscu rosły przez 15–20 lat.

Systematyka

Ziemniak Solanum tuberosum to jeden z 7 uprawianych gatunków z rodzaju psianka należących do sekcji Petota Dumort. Sekcja ta obejmuje 206 gatunków i jest blisko spokrewniona z podobnymi morfologicznie, ale różniącymi się brakiem bulw gatunkami z sekcji Etuberosum (Bukasov & Kameraz) A. Child. Obie sekcje zaliczane są do podrodzaju Potatoe.

Gatunki w obrębie sekcji Petota są podobne morfologicznie i trudne do rozróżnienia, co skutkowało istotnymi problemami przy ustalaniu podziałów taksonomicznych w obrębie tych roślin. Odmiany andyjskie S. tuberosum wyhodowane zostały z występujących w stanie dzikim roślin z gatunku Solanum brevicaule. Niejasne jest pochodzenie odmian chilijskich, które według różnych autorów wywodzić się mogą z grupy odmian andyjskich, z odmian andyjskich skrzyżowanych z nieustalonym gatunkiem miejscowym, ew. wskazuje się też gatunek S. maglia Schltdl. jako macierzysty. Z kolei sam S. tuberosum w wyniku krzyżowania z gatunkami psianek z sekcji Acaulia Juz. i Megistacroloba Cárdenas & Hawkes stał się gatunkiem macierzystym dla innych gatunków uprawianych psianek – S. ajanhuiri Juz. & Bukasov, S. curtilobum Juz. & Bukasov i S. juzepczukii Bukasov. Wszystkie one uprawiane są tylko w krajach Ameryki Południowej.

Lektotyp gatunku wskazany został w 1956 roku. Jest nim roślina zebrana w Peru, znajdująca się w zielniku Karola Linneusza (Herb. Linn. No. 248.12).

Nazewnictwo

Zwyczajowa nazwa botaniczna gatunku brzmi „psianka ziemniak”, z nazwą poboczną „ziemniak”.

Gatunek ze względu na swe znaczenie i popularność znany jest w Polsce pod licznymi nazwami lokalnymi:

Zastosowanie

Roślina spożywcza

Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Obieranie bulwy ziemniaka
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Kotlet schabowy z ugotowanymi bulwami ziemniaka
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Chipsy z bulwy ziemniaka
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Frytki z bulwy ziemniaka

Ziemniak jest uprawiany w zdecydowanej większości krajów świata. Bulwy cenione są ze względu na wartości odżywcze oraz smakowe. Podstawowym składnikiem odżywczym jest skrobia, która w zależności od odmiany stanowi od 12% do 21% świeżej masy bulw. Drugą ważną grupą składników są białka i aminokwasy. W mniejszych ilościach występują w bulwach cukry rozpuszczalne (glukoza, fruktoza, sacharoza – łącznie około 1% świeżej masy), a także kwasy tłuszczowe (do 0,5% świeżej masy). Składniki mineralne takie jak wapń, chlor, żelazo, jod czy siarka stanowią od 0,5 do 2% masy bulw. Ziemniaki są także ważnym źródłem witaminy C, PP, B1, B2 i B6. Zawartość poszczególnych składników zależy zarówno od warunków wzrostu roślin, jak i genotypu odmiany. Wśród andyjskich odmian ziemniaka zawartość witaminy C mieściła się w przedziale 217,70–689,47 ng g−1 suchej masy. Poza witaminą C w bulwach zawarte są także związki fenolowe o charakterze przeciwutleniaczy. Przebadane odmiany andyjskie zawierają od 1,12 do 12,37 mg równoważnika kwasu galusowego g−1 suchej masy. Ze względu na przypisywane właściwości prozdrowotne znaczenie zyskały odmiany o barwnym miąższu, zawierające antocyjany. Mogą one zapobiegać rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów oraz degradacji siatkówki oka. Związki fenolowe i antocyjany odpowiedzialne za przeciwnowotworowe właściwości kolorowych odmian zachowywane są nawet po rocznym przechowywaniu przed przetworzeniem, po upieczeniu. W czasie okupacji Polski w czasie II wojny światowej ziemniaki były stosunkowo łatwym do zdobycia pożywieniem. W związku z tym botaniczka Bolesława Starmach opracowała książkę Sto potraw z ziemniaków, którą wydano w okupacyjnej serii poradnikowej Radź sobie sam. W sztuce kulinarnej znalazły też zastosowanie obierki z ziemniaków.

Wartość odżywcza
Ziemniaki, surowe
(100 g)
Wartość energetyczna 334 kJ (80 kcal)
Białka 1,9 g
Węglowodany 18,3 g
Tłuszcze 0,1 g
Woda 78,8 g
Dane liczbowe na podstawie:
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health
Wartość odżywcza
Ziemniaki, gotowane w wodzie
(100 g)
Wartość energetyczna 301 kJ (72 kcal)
Białka 1,8 g
Węglowodany 16,4 g
Tłuszcze 0,1 g
Woda 81,1 g
Dane liczbowe na podstawie:
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

Roślina pastewna

Ziemniak jest też ważną rośliną pastewną, jako gotowany był podstawą tradycyjnej metody żywienia świń.

Roślina przemysłowa

Ziemniaka używa się do produkcji spirytusu, mączki ziemniaczanej, która jest niemalże czystą skrobią. Mączka ziemniaczana jest produktem używanym do wytwarzania wielu produktów spożywczych i przemysłowych.

Uprawa

Historia uprawy

Pierwsze uprawy ziemniaka pojawiły się w czasach prehistorycznych w Ameryce Południowej (środkowe Andy, tereny dawnego peruwiańskiego państwa Inków – Tahuantinsuyo). Prawdopodobnie ziemniaki nie były znane Europejczykom aż do wyprawy Pizarra w roku 1532, która dotarła w rejony Andów i północnej części Peru. Po raz pierwszy zostały opisane w roku 1537 na terenach obecnej Kolumbii. Botanicy w północnej części Europy opisali roślinę na przełomie XVI i XVII wieku. W części południowej zapewne uprawiano ziemniaki już wcześniej. Najstarsze dokumenty potwierdzające obecność ziemniaków w Europie pochodzą z roku 1573 oraz 1576 i powstały w Szpitalu de la Sangre w Sewilli. Zachowane dokumenty pozwalają także stwierdzić, że w listopadzie 1567 roku do Antwerpii zostały przywiezione ziemniaki z Gran Canarii. Prawdopodobnie więc ziemniaki do Europy trafiły pośrednio przez Wyspy Kanaryjskie. Uprawy stały się powszechne w XVII w. W XVII i XVIII wieku traktowane były również jako roślina ozdobna. W części Europy, po zauważeniu, że jest bardzo wydajną rośliną uprawną, wprowadzano ziemniaka do uprawy odgórnymi zarządzeniami (Fryderyk II Wielki w Prusach i Piotr I Wielki w Rosji). Wykorzystanie ziemniaków znacznie wzrosło po opracowaniu techniki ich magazynowania w kopcach, w których dają się przechowywać aż do wiosny następnego roku.

We Francji wielkimi propagatorami ziemniaka byli aptekarz Antoine-Augustin Parmentier oraz król Ludwik XVI. Ten ostatni, by przełamać niechęć chłopów do nowinek, nakazał grodzenie małych plantacji ziemniaków i ich dozorowanie przez wojsko. Później świadomie przestawano ich pilnować, a okoliczna ludność, uznając, że nowa roślina musi być cenna, rozkradała plony bulw. Przyspieszyło to rozprzestrzenianie się uprawy ziemniaków.

W Rosji w 1770 roku Andriej Bołotow opublikował artykuł Primieczanije o kartofiele w czasopiśmie wydawanym w Petersburgu przez Wolne Towarzystwo Ekonomiczne. Nie tylko spopularyzował nazwę w Rosji, ale również pierwszy w Rosji rozpoczął ich uprawę. Wcześniej w wydanej w 1765 roku pracy O razwiedienii ziemlanych jabłokow nazywano ziemniaki ziemnymi jabłkami.

Przez długi czas trudności w przechowywaniu ziemniaków ograniczały odległy transport i tym samym produkcję towarową, dostosowując ją do możliwości lokalnej konsumpcji i przetwórstwa. Rozwój technik transportu i odwadnianie bulw pozwoliły przezwyciężyć te ograniczenia. Mimo spadku areału upraw ziemniaków na świecie (z ok. 23 mln ha w latach 70. XX wieku do mniej niż 18 mln ha na przełomie XX i XXI wieku) za sprawą wzrostu plonów światowa produkcja nie maleje. Przed II wojną światową produkowano 200 mln ton ziemniaków, w połowie XX wieku ok. 250 mln ton, w latach 70. i w końcu XX wieku ok. 300 mln ton, w 2011 roku ponad 370 mln ton.

Zmienia się geografia upraw ziemniaka. Sukcesywnie maleje ich areał w krajach uprzemysłowionych Europy i Ameryki Północnej, a spadku produkcji w krajach tych nie równoważy wzrost plonów z hektara (w najwydajniejszych uprawach w Belgii, Holandii i Danii z 1 ha zbiera się ponad 400 q bulw). Sukcesywnie rosną areały i wydajność upraw w Azji Wschodniej i Południowej, w Ameryce Łacińskiej i na Bliskim Wschodzie. W Chinach produkcja wzrosła do 55 mln t na przełomie wieków i ponad 88 mln t w 2011. W Indiach rozwój upraw ziemniaka nastąpił w drugiej połowie XX wieku i na jego koniec produkcja wynosiła ponad 19 mln ton, a w 2011 już ponad 42 mln ton.

Produkcja ziemniaków

Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Uprawa redlinowa ziemniaka
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia 
Wykopane bulwy

Najwięksi producenci ziemniaków na świecie to Chiny, Europa Wschodnia i Indie. Roczne zbiory ziemniaka w Polsce to ponad 9 mln ton (8 miejsce na świecie), a obszar upraw szacuje się na 329 tys. hektarów (2017 r.).

Najwięksi producenci ziemniaków (2017)
(w mln ton)
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Chiny 99,21
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Indie 48,6
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Rosja 29,59
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Ukraina 22,21
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Stany Zjednoczone 20,02
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Niemcy 11,72
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Bangladesz 10,22
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Polska 9,17
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Francja 7,34
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Białoruś 6,41
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Wielka Brytania 6,22
Ziemniak: Występowanie i pochodzenie, Morfologia, Biologia  Iran 5,1
Łącznie na świecie 388,19

Produkcja ziemniaka w Polsce

Zbiory ziemniaka w 2014 r. wyniosły około 7,7 mln t i były one wyższe w porównaniu z rokiem poprzednim o 8,1%, a o 22,2% większe od średnich zbiorów z lat 2006–2010. Pomimo tego powierzchnia uprawy ziemniaków na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zmniejsza się. W 2014 wynosiła ona 276,9 tys. ha i zmniejszyła się o 20% w porównaniu z rokiem poprzednim, a od lat 2006–2010 zmniejszyła się o około 47%. Bardzo duży udział w ogólnej powierzchni uprawy mają gospodarstwa indywidualne około 95%.

Powierzchnia uprawy, plony i zbiory ziemniaków

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w liczbach bezwzględnych 2006–2010=100 2013=100
Powierzchnia w tys. ha 525 373 346 277 52,8 80
Plony w t/ha 18,8 24,2 21,0 27,8 14,8 13,2
Zbiory w tys. ton 9877,2 9041,3 7290,4 7689,2 77,8 105,5

Plony ziemniaka według grup producentów

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w t/ha 2006–2010=100 2013=100
Ogółem

w tym:

gospodarstwa

indywidualne

18,8 24,2 21,0 27,8 15,0 13,2
19,6 23,8 20,5 27,2 13,9 13,3

Zbiory ziemniaków według grup producentów

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w tysiącach ton 2006–2010=100 2013=100
Ogółem

w tym:

gospodarstwa

indywidualne

9877,2 9041,3 7290,4 7689,2 77,8 105,5
7726,6 8549,8 6852,2 7143,7 92,5 104,3

Rolnicza charakterystyka odmian

Odmiana Wymagania Reakcja na: Przydatność do uprawy w plonie wtórym
glebowe wodne nawożenie niedobór wody późny termin

sadzenia

podkiełkowywanie
Pierwiostek małe duże duża duża średnia duża mała
Giewont średnie duże średnia średnia średnia duża mała
Baca średnie duże do średnich duża średnia duża duża dość duża
Bem średnie średnie średnia średnia duża duża średnia
Epoka średnie duże duża średnia średnia duża średnia
Orzeł średnie duże dość duża duża duża duża duża
Osa średnie duże dość duża duża średnia duża mała
Bolko średnie średnie duża średnia duża duża mała
Flisak małe średnie średnia średnia duża dość duża dość duża
Flora duże duże duża duża duża średnia mała
Lenino średnie duże średnia duża duża średnia mała
Merkur małe małe duża średnia dość duża średnia mała
Uran średnie duże średnia duża średnia średnia średnia
Warta średnie średnie średnia średnia duża dość duża mała
Wisła średnie do małych duże duża duża średnia dość duża mała
Wulkan duże duże średnia średnia duża dość duża dość duża
Wyszoborski średnie duże duża duża duża średnia mała

Odmiany uprawne

W Peru utworzono największy na świecie bank genów ziemniaka. Zdeponowano w nim ponad 10 tysięcy odmian tej rośliny. Najstarszą zachowaną do dnia dzisiejszego polską odmianą ziemniaka jest wyhodowana przez Henryka Dołkowskiego w 1893 r. odmiana Marius. Badaniem nowych odmian ziemniaka zajmuje się Instytut Ziemniaka, wchodzący w skład Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.

Odmiany ziemniaka dzieli się zazwyczaj ze względu na ich termin zbioru:

  • Bardzo wczesne: Krasa, Irys, Gloria, Denar, Berber, Lord, Irga.
  • Wczesne: Nora, Augusta, Gracja, Vineta.
  • Średnio wczesne: Ibis, Pirol, Żagiel, Satina, Kuba.
  • Średnio późne: Bryza, Syrena, Zeus, Jasia, Molli.
  • Późne: Uran, Lenino, Bzura, Ślęza, Sonda, Medea.

Krajowy rejestr (KR) w Polsce zawiera 107 odmian ziemniaka, wśród których dominują odmiany jadalne.

  • Altesse
  • Amarant
  • Amora
  • Astana
  • Aster
  • Asterix
  • Augusta
  • Bellarosa
  • Berber
  • Bila
  • Bohun
  • Bojar
  • Boryna
  • Bryza
  • Bzura
  • Carrera
  • Cedron
  • Cekin
  • Dali
  • Denar
  • Ditta
  • Eurostar
  • Fianna
  • Finezja
  • Folva
  • Fresco
  • Gardena
  • Glada
  • Gwiazda
  • Harpun
  • Hetman
  • Hinga
  • Honorata
  • Ibis
  • Ignacy
  • Ikar
  • Impala
  • Impresja
  • Innovator
  • Inwestor
  • Irga
  • Irmina
  • Irys
  • Ismena
  • Jasia
  • Jelly
  • Jubilat
  • Jurata
  • Jurek
  • Justa
  • Kaszub
  • Kolia
  • Kotwica
  • Kuba
  • Kuras
  • Lady Claire
  • Lady Rosetta
  • Laskara
  • Latona
  • Lawenda
  • Lawina
  • Lech
  • Longina
  • Lord
  • Madeleine
  • Magnolia
  • Malaga
  • Manitou
  • Mazur
  • Michalina
  • Mieszko
  • Mila
  • Miłek
  • Oberon
  • Orchestra
  • Otolia
  • Owacja
  • Partner
  • Pasat
  • Pasja Pomorska
  • Pierwiosnek
  • Pogoria
  • Pokusa
  • Riviera
  • Rudawa
  • Rumpel
  • Ruta
  • Sagitta
  • Salto
  • Santé
  • Satina
  • Skawa
  • Stokrotka
  • Surmia
  • Szyper
  • Tacja
  • Tajfun
  • Tonacja
  • Torpeda
  • Victoria
  • Vineta
  • VR 808
  • Werbena
  • Widawa
  • Zebra
  • Zuzanna
  • Żagiel

Typy kulinarne

Odmiany ziemniaków jadalnych powinny odznaczać się owalnym kształtem bulw i ich jednakową wielością, gładka skórką, niewielką liczbą oczek płytko osadzonych, dobrym smakiem i zapachem. Niepożądanymi cechami są: ostry smak, duża skłonność do ciemnienia w stanie surowym i po ugotowaniu. Odmiany jadalne ziemniaków dzielone są na następujące typy kulinarne:

Choroby ziemniaka

Ziemniak w kulturze

Adam Mickiewicz – Kartofla. Poemko we czterech pieśniach – utwór poetycki z 1821 (przyjmuje się okres powstania na 1818-1821).

Ze względu na długą historię upraw ziemniaka oraz związany z nią udział tej rośliny w ocaleniu przed śmiercią głodową milionów ludzi na świecie, Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2008 Międzynarodowym Rokiem Ziemniaka. Na grobowcu Fryderyka II w Poczdamie tradycyjnie wykładanych jest kilka kartofli, na pamiątkę faktu, że sprowadził je do Prus.

Wykopki, czyli zbiór ziemniaków z pola, to wydarzenie będące tradycyjnie pretekstem do świętowania. W Stanach Zjednoczonych, w wiosce Posen w stanie Michigan, każdego roku organizowana jest impreza gastronomiczna Posen Potato Festival.

Pomniki ziemniaka

W Polsce istnieją dwa monumenty poświęcone ziemniakowi – w Biesiekierzu oraz w Poznaniu, na Łęgach Dębińskich (Pomnik Pyry). W 2008 odsłonięto pomnik ziemniaka w słoweńskiej miejscowości Šenčur (koło Kranj). Pomnik ziemniaka istnieje także w parku poświęconym tej roślinie w chorwackiej miejscowości Belica w żupanii medzimurskiej (wzniesiony 26 sierpnia 2007 jako pierwszy taki pomnik na świecie), w ścianie kościoła w austriackiej miejscowości Prinzendorf, w Muzeum Ziemniaka w Idaho (USA).

Zobacz też


Przypisy

Linki zewnętrzne

Tags:

Ziemniak Występowanie i pochodzenieZiemniak MorfologiaZiemniak BiologiaZiemniak FizjologiaZiemniak EkologiaZiemniak SystematykaZiemniak NazewnictwoZiemniak ZastosowanieZiemniak UprawaZiemniak w kulturzeZiemniak Zobacz teżZiemniak PrzypisyZiemniak Linki zewnętrzneZiemniakBulwa pędowaGatunek (biologia)Karol LinneuszKukurydzaPsiankowatePszenicaRośliny uprawneRyżSkrobia

🔥 Trending searches on Wiki Polski:

ChrześcijaństwoBolesław BierutGareth BaleAndrzej ŻuławskiA.F.C. BournemouthRadomMapy GoogleBrennan JohnsonAllegro (portal internetowy)Radosław SikorskiRodzina UlmówMaria Skłodowska-CurieJulia KuczyńskaRzeszówOświecenie (epoka)Irlandia PółnocnaLeszek MillerEthan AmpaduTlenDaniel James (piłkarz)Kowel-Wołyń KowelBeata Olga KowalskaWikipediaMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2020Jeruzal (województwo łódzkie)Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2032GryzonieŻydziRTV Euro AGDArgentynaEswatiniMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024SzwajcariaHenryk SienkiewiczRafał RomanowskiStrona głównaMichał EnglertHaitiTadeusz Romer26 marcaADHDArtur BartoszewiczLech KaczyńskiBydgoszcz2024Dariusz KurzelewskiRocco SiffrediPaweł z TarsuBangladeszReprezentacja Portugalii w piłce nożnej mężczyznCzęstochowa2021 w sporcieWatykanJoanna DarkRysyCesarstwo BizantyńskieZamach w Crocus City Hall w KrasnogorskuMoskwaFord EscortRafał TrzaskowskiTadeusz GapińskiGenerałowie Wojska PolskiegoPeter PrevcNeco WilliamsWyspy KanaryjskieJerzy TalkowskiPolska Zjednoczona Partia RobotniczaZlatan IbrahimovićSłowacjaRafał ZiemkiewiczRobert PageJęzyki indoeuropejskieStadion Olimpijski w BerlinieGazeta WyborczaŁotwaCeltowieAdam BodnarBruce WillisConnor Roberts (ur. 1995)🡆 More