Wyraz

Ten artykuł od 2013-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wyrazem bywa pewna wyróżniona fonetycznie, czy też graficznie, część wypowiedzi, składająca się z jednego lub więcej morfemów.

„Wyraz” nie jest tworem w pełni obiektywnym i co jest wyrazem, a co nim nie jest, zależy w sporym stopniu od tradycji językoznawczej danego języka. W językach analitycznych „wyraz” to to samo co „słowo”, w językach fleksyjnych pojęcie wyrazu wydaje się mniej jasne – wyrazem jest morfem bazowy z dołączonymi do niego aktualnie użytymi morfemami odmiany. W praktyce przyjmuje się kryterium graficzne: w ramach tekstu pisanego (zapisanego w alfabetach zachodnich: greckim, łacińskim, cyrylickim, ormiańskim, gruzińskim, a także w hebrajskim) traktuje się jako ciąg liter pomiędzy dwiema spacjami. To kryterium nie ma zastosowania w przypadku wielu innych systemów pisma (np. arabskiego, gdzie pseudo-spacje pojawiają się wewnątrz wyrazów; chińskiego, japońskiego, czy wielu pism Azji południowo-wschodniej, gdzie w ogóle nie stosuje się spacji; tybetańskiego, gdzie spację zapisuje się po każdej sylabie, bez względu na długość wyrazu/słowa; podobnie zresztą jak w tekstach wietnamskich zapisywanych z użyciem alfabetu łacińskiego. Szczególnie trudne jest do stosowania w przypadku analizy wypowiedzi ustnych (czy języków nie posiadających w ogóle pisma).

W przypadku języka polskiego przyjmuje się kryterium morfologiczno-graficzne, w połączeniu z fonetycznym (granicę wyrazu wyznacza stały akcent na drugiej sylabie od końca).

Jednak nawet tutaj jest wiele niejasności, na przykład:

• „w” i „z” są tradycyjnie uważane za wyrazy choć nie są fonetycznie oddzielone od następującego po nich morfemu – należą do tej samej sylaby;
• „nie-” może być uważane zarówno za przedrostek, jak i za osobny wyraz;
• formy trybu warunkowego, np. „zrobilibyście” fonetycznie rozkłada się na „zrobili" i „byście”, graficznie jest jednak zapisywane łącznie;
• ruchoma końcówka czasownika („gdzie+że+ście byli?”) może być traktowana jako osobny wyraz lub włączana do poprzedniego wyrazu. To drugie rozwiązanie stanowi jednak kłopot z punktu widzenia klasyfikacji takiego wyrazu;
• długi graficznie liczebnik (np. „dwa tysiące trzysta czterdzieści pięć”) może być traktowany jako pojedynczy wyraz lub też jako kilka kolejnych wyrazów;
• niektóre grupy wyrazów (np. zakończone na -ika / -yka) i niektóre formy fleksyjne innych wyrazów (np. 1. i 2. osoba l. mnogiej czasu przeszłego, formy trybu przypuszczającego), mają akcent na trzeciej lub nawet czwartej sylabie od końca.

Niektórzy strukturaliści proponują następujące rozróżnienie pomiędzy wyrazem a słowem:

• Słowo jest to zbiór głosek, który w zapisie graficznym oddzielony jest od innych zbiorów spacjami bądź znakami interpunkcyjnymi.
• Wyraz to słowo lub minimalny zestaw słów cechujących się własnym i pełnym znaczeniem, niedający się podzielić na mniejsze wyrazy. W szczególności w, na, pociągu nie są wyrazami, są nimi natomiast za-lasem, zza-płotu czy w-domu.

Wyrazy samodzielne – wyrazy, które mogą same pełnić funkcję części wypowiedzenia. Są to czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki i zaimki. Wyrazy niesamodzielne to zaś wyrazy, które nie mogą same pełnić funkcji wypowiedzenia: partykuły, spójniki, przyimki.

Wyrazy odmienne, występujące w wypowiedzeniach w różnych formach, to czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki oraz większość zaimków. Wyrazy nieodmienne zaś nie zmieniają swoich form. Do tej grupy należą przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły.

Wyrazy określane – wyrazy, które w związku wyrazowym pełnią rolę wyrazów nadrzędnych np. w związku wyrazowym ładny kot wyraz kot jest wyrazem nadrzędnym (określanym) w stosunku do wyrazu dopełniającego go treścią, podrzędnego - czarny kot: jaki? – czarny. Wyrazy określające to zaś wyrazy, które w związku wyrazowym pełnią rolę wyrazów podrzędnych.

Zobacz multimedia związane z tematem: Wyraz

Zobacz kolekcję cytatów o wyrazie w Wikicytatach

Zobacz hasło wyraz w Wikisłowniku

• część mowy
• enklityka
• słowo
• Studia Etymologica Cracoviensia