Stan Nowy Jork: Stan w Stanach Zjednoczonych

^ⓘ/nuː ˈjɔrk/, oficjalnie State of New York, także New York State) – stan w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Z populacją 19,6 mln mieszkańców, jest czwartym pod względem liczby ludności stanem w Stanach Zjednoczonych.

Nowy Jork

State of New York

stan
11. stan od 26 lipca 1788
Wodospad Niagara
Pieczęć Flaga
Dewiza: (łac.) Excelsior (Zawsze w górę)
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Albany
Kod ISO 3166-2	US-NY
Gubernator	Kathy Hochul (D)
Powierzchnia	141 297 km²
Populacja (2023) • liczba ludności	19 571 216
• gęstość	159 os./km²
Strefa czasowa	UTC-5:00 UTC-4:00
Języki urzędowe	angielski
Położenie na mapie USA
Multimedia w Wiki Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Graniczy z jeziorami Ontario i Erie, z kanadyjskimi prowincjami Ontario i Quebec, a także ze stanami Vermont, Massachusetts, Connecticut, New Jersey i Pensylwania. Od południowego wschodu dotyka Oceanu Atlantyckiego.

Największym miastem stanu jest Nowy Jork położony w południowo-wschodnim krańcu stanu, gdzie mieszka prawie połowa jego mieszkańców. Inne duże miasta to Buffalo, Rochester, Syracuse i stolica stanu – Albany. Duża populacja mieszka w Yonkers i innych miastach obszaru metropolitalnego Nowego Jorku.

Miasto Nowy Jork jest jednym z najbardziej zróżnicowanych kulturowo miast na świecie, z dziesiątkami etnicznych enklaw i dzielnic, oraz setkami różnych kultur i języków. Ponad jedna trzecia jego mieszkańców (36,3%), została urodzona poza granicami Stanów Zjednoczonych.

Ta sekcja od 2012-08 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Przed przybyciem Europejczyków obszary te zamieszkiwali Indianie Mohegan, Munsee(inne języki) i Delawarowie (grupa algonkińska) oraz Mohawk, Oneidowie, Onondaga(inne języki), Kajugowie(inne języki) i Seneka (z Ligi Irokezów). Pierwszym Europejczykiem który odwiedził terytorium przyszłego Nowego Jorku był Giovanni da Verrazzano w 1524. Henry Hudson w 1609 odkrył główną rzekę stanu, później nazwaną jego nazwiskiem.

Pierwszymi stałymi europejskimi osadnikami byli Holendrzy, którzy od 1613 roku organizowali w okolicach Manhattanu prywatne terytorium zamorskie i po zasiedleniu go przez pierwszą grupę emigrantów w 1624 przekształcili je w holenderską prowincję o nazwie Nowe Niderlandy. Rok później założono tam Fort Amsterdam (późniejszy Nowy Amsterdam(inne języki), a od 1665 Nowy Jork). W 1664 kolonię zajęli bez oporu Anglicy z sąsiedniej Nowej Anglii. Holendrzy odzyskali ją przejściowo w roku 1673, znów przemianowując Nowy Jork (nazwany tak na cześć brata króla angielskiego, księcia Jorku) na Nową Oranię (nid. Nieuwe Oranje). Jednak już rok później, po III wojnie angielsko-holenderskiej, zrzekli się całej kolonii na rzecz Anglików, którzy przemianowali ją na Prowincję Nowy Jork (istniejącą do 1777).

Miasto Nowy Jork było od początku miastem wielokulturowym i wieloreligijnym. Po przejściu kolonii pod władzę Anglików osadnicy holenderscy pozostali w kolonii, zachowali wolność religii i utrzymali swe duże wpływy polityczne i gospodarcze. Kolonia przyjęła też Żydów wydalonych z portugalskiej Brazylii. Miasto Nowy Jork rozwijało się nieustannie i około 1790 stało się największym miastem Stanów Zjednoczonych, mając wtedy około 33 tys. mieszkańców.

Podczas amerykańskiej wojny rewolucyjnej stan był miejscem intensywnych walk. W 1776 Brytyjczycy zdobyli miasto Nowy Jork i stworzyli z niego swoją główną bazę w Ameryce Północnej. Z tej bazy próbowali zdobyć panowanie nad rzeką Hudson i tym sam przeciąć kolonie amerykańskie na pół. Brytyjska porażka w bitwie pod Saratogą 19 września 1777 położyła kres tym planom. Brytyjczycy utrzymali się jednak w mieście Nowy Jork aż do zakończenia wojny, gdyż Amerykanie nie próbowali zdobyć silnie ufortyfikowanego miasta.

Aż do końca XVIII wieku europejscy osadnicy zajmowali tylko południową część dzisiejszego stanu, osiedlając się głównie w dolinie rzeki Hudson i dookoła miasta Nowy Jork u jej ujścia. Tereny północne i północno-zachodnie obecnego stanu były zdominowane przez silne plemiona Indian (przede wszystkim Irokezów), które do 1760 często posiadały poparcie Francuzów z sąsiedniej Kanady. Dopiero w trakcie amerykańskiej wojny rewolucyjnej armie Stanów Zjednoczonych zaczęły przejmować kontrolę w tych regionach. Ostatecznie tereny te formalnie stały się własnością Stanów Zjednoczonych na skutek traktatów podpisanych z Indianami do 1797.

W 1835 roku Nowy Jork przyćmił Filadelfię jako największe miasto USA i pozostaje nim do tej pory. Do 1850 roku Irlandczycy stanowili jedną trzecią całkowitej populacji miasta.

Od 1910 do połowy lat 70. XX wieku był celem wielkiej migracji Afroamerykanów z Południa. W tym czasie Nowy Jork przyjął więcej afroamerykańskich przybyszów niż jakiegokolwiek inny stan. W latach 50. XX wieku zaczęli masowo napływać Portorykańczycy.

Stan rozciąga się od Atlantyku do jezior Ontario i Erie. Na północy graniczy z Kanadą. Główne rzeki to Niagara, Hudson i Rzeka Świętego Wawrzyńca. Stan Nowy Jork wyróżnia się zróżnicowanym ukształtowaniem terenu – od górzystych terenów poprzecinanych jęziorami polodowcowymi na północy, aż po całkowicie płaski teren prerii na Long Island w południowej części stanu. Takie ukształtowanie terenu stan zawdzięcza zlodowaceniu Wisconsin, odpowiadającemu częściowo erze zlodowacenia północnopolskiego na ziemiach polskich, około 20 000 lat temu. Najwyższym wzniesieniem stanu jest góra Mount Marcy w północno-wschodniej części stanu, o wysokości 1629 m n.p.m. Do lat 50. XX wieku, na Long Island znajdowała się jedyna na wschód od Appalachów preria – 60 000 akrów (24 281 hektarów) pokrytej trawą powierzchni w hrabstwie Nassau

Dzięki długości linii brzegowej wyspy Long Island w skrajnej południowej części stanu, Nowy Jork posiada jedną z dłuższych linii brzegowych w Stanach Zjednoczonych wynoszącą 4224 km (2625 mil). Północna część stanu, zwana New York Upstate (lub lokalnie upstate), jest bardzo bogata w obszary leśne, rzeki i jeziora. Na północy stanu, jego granicę wyznaczają Wielkie Jeziora – Ontario i Erie. Bardziej na południe wyróżniają się Finger Lakes – grupa jezior wąskiego kształtu i równoległego ułożenia w osi północ-południe. Północną część stanu wyróżnia też duża liczba wodospadów, z największymi na świecie wodospadami Niagara, w skrajnej północno zachodniej części stanu.

•  
  Wodostady Niagara w północno-zachodniej części stanu Nowy Jork
•  
  Zdjęcie satelitarne Finger Lakes w scenerii zimowej

 

 

Nowy Jork

 

Buffalo

 

Rochester

 

Yonkers

 

Syracuse

 

Albany

 

New Rochelle

 

Mount Vernon

 

Schenectady

 

Utica

 

White Plains

 

Hempstead

 

Troy

 

Niagara Falls

 

Binghamton

 

Freeport

 

Valley Stream

 

Największe miejscowości w stanie Nowy Jork, powyżej 40 000 mieszkańców (2022)

 

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Nowy Jork liczy 20 201 249 mieszkańców, co oznacza wzrost o 823 147 (4,2%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,4% populacji, 20,3% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,1% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,1% ludności stanu stanowią kobiety.

Na terenie stanu Nowy Jork znajduje się 596 miast (city) i wsi (village), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 6 powyżej 100 000 mieszkańców, 91 powyżej 10 000 mieszkańców, a 420 powyżej 1000 mieszkańców (2022 r.). Stan cechuje się jednak nierównym zagęszczeniem ludności - z największym zagęszczeniem w południowej części stanu w mieście Nowy Jork oraz w zachodniej części Long Island, oraz stosunkowo niewielkim zagęszczeniem środkowej i północnej części stanu.

Na początku XX wieku miał miejsce silny napływ ludności na wyspę Long Island na wschód od Nowego Jorku, co wiązało się z rozwojem na wyspie lotnictwa, gdy Long Island stała się kolebką i centrum amerykańskiego przemysłu lotniczego, a także z rozwojem sieci kolejowej w tym rejonie. Stąd też, Long Island – zwłaszcza jej zachodnia część – do dziś pozostaje rejonem o największym poza miastem Nowy Jork zagęszczeniu ludności w stanie.

Lista miejscowości zamieszkanych przez 10 000 lub więcej osób (2022 r.):

Język

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były:

• język angielski – 70,72%
• język hiszpański – 14,44%
• język chiński – 1,56%
• język rosyjski – 1,2%
• język włoski – 1,18%.

Rasy i pochodzenie

Według danych pięcioletnich z 2022 roku, 58,8% mieszkańców stanowiła ludność biała (53,8% nie licząc Latynosów), 15,1% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 8,8% to Azjaci, 7,4% miało rasę mieszaną, 0,5% to rdzenna ludność Ameryki i 0,05% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 19,5% ludności stanu.

Poza osobami pochodzenia afroamerykańskiego, największe grupy stanowią osoby pochodzenia włoskiego (11,3%), irlandzkiego (10,7%), niemieckiego (8,8%), portorykańskiego (5,3%), angielskiego (5,3%), dominikańskiego (4,6%), „amerykańskiego” (4,5%), polskiego (4,2% – 834,5 tys.) i chińskiego (3,7%). Obecne są także duże grupy osób pochodzenia meksykańskiego (491,5 tys.), afrykańskiego lub arabskiego (474 tys.), francuskiego lub francusko–kanadyjskiego (455,2 tys.), hinduskiego (377,2 tys.), rosyjskiego (333,4 tys.), jamajskiego (309,1 tys.), ekwadorskiego (285,3 tys.) i szkockiego lub szkocko–irlandzkiego (253,6 tys.).

Stan posiada największą populację Ukraińców (141,8 tys.) w Stanach Zjednoczonych, stanowią oni jednak zaledwie 0,71% populacji.

Religia

 

Struktura religijna według Pew Research Center (2014):

• katolicy – 31%
• niereligijni – 27% (w tym: 5% agnostycy i 5% ateiści)
• protestanci – 26% (gł.: ewangelikalni bezdenominacyjni, baptyści, metodyści, zielonoświątkowcy, kalwini, luteranie, anglikanie, adwentyści i uświęceniowcy)
• żydzi – 7%
• muzułmanie – 2%
• pozostałe religie – 7% (w tym: świadkowie Jehowy, hindusi, prawosławni, mormoni, buddyści, unitarianie uniwersaliści, sikhowie, bahaici, irwingianie, wyznawcy Kościoła Jedności, scjentyści, spirytualiści i dżiniści).

Znajdują się tutaj największe społeczności muzułmańskie i żydowskie w Stanach Zjednoczonych. Społeczność muzułmańska szybko rośnie ze względu na imigrację i reprodukcję. Według The ARDA w 2020 roku w Nowym Jorku mieszkało nawet 724,5 tys. muzułmanów, co stanowiło 3,6% mieszkańców.

W społecznościach wiejskich na zachodzie i północy stanu mieszka blisko 20 tys. amiszów.

• Uniwersytet Stanu Nowy Jork
• Uniwersytet Nowojorski
• Uniwersytet Columbia
• Uniwersytet Cornella
• Uniwersytet Miejski w Nowym Jorku
• Uniwersytet Rockefellera
• Uniwersytet w Rochester

 

Do głównych atrakcji turystycznych należą: Statua Wolności, wodospad Niagara, wyższa szkoła wojskowa West Point, Central Park, Empire State Building i inne.

• Bernie Bookbinder: Long Island; People and Places, Past and Present. Nowy Jork: 1983. ISBN 0-8109-1259-7.brak strony w książce
• Richard Panchyk: Hidden History of Long Island. Charleston: History Press, 2016. ISBN 978-1-5402-0158-4.brak strony w książce