Komańcza

Leży w Dolinie rzeki Osławicy i potoku Barbarka (dawniej Kumaniecki Potok). Siedziba gminy Komańcza.

Komańcza

wieś
Widok na wieś
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	sanocki
Gmina	Komańcza
Wysokość	450–610 m n.p.m., inne źródło 455 m n.p.m.
Liczba ludności (2020)	835
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-543
Tablice rejestracyjne	RSA
SIMC	0354293
Położenie na mapie gminy Komańcza Komańcza
Położenie na mapie Polski Komańcza
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Komańcza
Położenie na mapie powiatu sanockiego Komańcza
49°20′06″N 22°04′11″E/49,335000 22,069722
Multimedia w Wiki Commons
Strona internetowa

Wieś królewska Komancza położona na przełomie XVI i XVII wieku w ziemi sanockiej województwa ruskiego, w drugiej połowie XVII wieku należała do starostwa krośnieńskiego. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Komańcza. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Wieś leży na szlaku architektury drewnianej województwa podkarpackiego.

Osobny artykuł: Historia Komańczy.

Pierwsza wzmianka o wsi Komanycza, Crziemyenna pochodzi z 1512.

W latach 1340–1772 na terenie ziemi sanockiej w województwie ruskim. Następnie w latach 1772–1852 znajdowała się w cyrkule leskim, później sanockim. W początkach maja 1849, w czasie Wiosny Ludów, rozegrała się tu zwycięska bitwa partyzantów polskich nad wojskami Austrii. W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Komańczy był Alfred Lubaczewski. W 1911 właścicielem tabularnym był Józef Mikołaj Potocki, posiadający 497 ha. Do 1914 powiat sądowy w Sanoku, gmina Bukowsko.

W pierwszych dniach listopada 1918 łemkowska ludność z Komańczy oraz okolicznych miejscowości, za zachętą agitatorów przysyłanych przez rząd Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, opanowała linie kolejowe od Zagórza do Łupkowa oraz od Zagórza do Chyrowa i ogłosiła powstanie tzw. Republiki Komańczańskiej. Na jej czele stanął jako „prezydent” miejscowy kupiec Andrij Kyr, a „stolicą” została Komańcza. Samozwańcza republika istniała do rozpoczęcia ofensywy Wojska Polskiego 27 stycznia 1919 r.

W okresie międzywojennym stacjonował w miejscowości komisariat Straży Granicznej.

Do 12 września 1939 na obszarze powiatu sanockiego województwa lwowskiego, wieś stanowiła garnizon macierzysty Batalionu KOP „Komańcza”. W 1939 Batalion KOP „Komańcza” w ramach 2 pułku piechoty KOP „Karpaty” toczył walki obronne. Prawie wszystkich Żydów Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Zasławiu. Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim (Landkreis Sanok). Dziś warto zwiedzić m.in. miejsce katastrofy samolotu z okresu II wojny światowej.

W 1945 r. na bazie 34 pułku piechoty powstała tu 38. Komenda Odcinka Komańcza, działająca w strukturze 9 Oddziału Ochrony Pogranicza. W latach 1945–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali w Komańczy 11 Polaków, w tym dwie nauczycielki: Ludwikę Drozd i Marię Kułak. Spalili także urząd gminy i strażnicę WOP. Napady ustały dopiero po zakończeniu operacji wojskowej "Wisła" w 1947 r.

Od 29 października 1955 r. do 28 października 1956 r. Komańcza była miejscem internowania prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Poświęcona mu izba pamięci mieści się w klasztorze sióstr Nazaretanek.

•  
  Widok wsi. Na pierwszym planie potok Barbarka
•  
  Widok na wieś zachodnią
•  
  Kamieniołom

Toponimia

• locandi de novo villiam super fluvio Komanycza dicto, que villam vocabitur Crziemyenna ... in fluvium Comancza – 1512
• de Komancza – rok 1524
• z Komańczej, w Komańczy – 1561
• z Komańcze – 1621
• wsi Komanczy – 1786
• Komancza – 1794
• Komanča – 1860
• Komańcza – XIX wiek

Nazwa miejscowości może sięgać okresu staroruskiego, wieś miała się nazywać Krzemienna (przymiotnik krzemienny – „kamienisty”), lecz z czasem przyjęła się nazwa Komańcza, od nazwy rzeki Komańcza, później Kumanieckiego Potoku (dawniej Barburka; obecnie Barbarka). Nazwa może pochodzić od starosłowiańskiego *Komanec – „członek plemienia turańskiego Ko(u)manów, inaczej Połowców, żyjącego na terenie Rusi w XI–XIII w.” Miejscowość leżała przy starym szlaku handlowym Sanok-Przełęcz Łupkowska. Ewentualnie nazwa pochodzi od nazwy osobowej Komanec (Koman, n.os. notowana w XV wieku w pobliskiej wsi Szczawne – która z kolei może pochodzić j.w.) z sufiksem -ja.

•  
  Urząd Gminy
•  
  Pomnik ofiar wojen
•  
  Klasztor nazaretanek

Na terenie Komańczy znajdują się następujące zabytki (według wykazu NID na 30 czerwca 2021):

• Cerkiew parafialna Opieki Matki Bożej wybudowana w latach 1800–1803 (dawna greckokatolicka, od 1963 cerkiew prawosławna). 13 września 2006 cerkiew spłonęła; udało się uratować jedynie wolnostojącą dzwonnicę. Oryginalne wyposażenie cerkwi uległo zniszczeniu. Świątynia została odbudowana w latach 2008–2010. Wyremontowano wtedy także dzwonnicę i ogrodzenie. Obecnie wewnątrz znajduje się współczesna kopia ikonostasu z 1832 autorstwa Afanazego Rużiłowicza, który był przeniesiony do cerkwi w Komańczy z Wołosianki. Ochroną objęto także dzwonnicę, ogrodzenie i cmentarz cerkiewny.
• Klasztor Nazaretanek wzniesiony w latach 1927–1931. W okresie od 29 października 1955 do 28 października 1956 w klasztorze internowany był prymas Polski Stefan Wyszyński. Tutaj prymas napisał tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego.

Inne obiekty historyczne to:

• Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej założony w latach 1915–1916, znajdujący się przy stacji PKP Komańcza Letnisko.
• Kościół św. Józefa, rzymskokatolicki z 1927, odbudowany po pożarze w 1944 w latach 1949–1950.
• Drewniana willa z lat 1933–1934, w której po wojnie urządzono schronisko turystyczne, od 2010 Leśna Willa PTTK im. Ignacego Zatwarnickiego.
• Cerkiew parafialna Opieki Matki Bożej, greckokatolicka. Została przeniesiona do Komańczy ze wsi Dudyńce i w latach 1985–1988 tu odtworzona, ale znacznie przekształcona w stosunku do oryginału. Przy cerkwi znajdowało się do niedawna muzeum kultury łemkowskiej, jednak brak miejsca spowodował, że zostało ono zlikwidowane. Sprzęt codziennego użytku Łemków, który znajdował się w muzeum, został częściowo przeniesiony do skansenu w Sanoku, a częściowo rozdany ludziom.
• Pomnik w hołdzie poległym za ojczyznę w latach 1914–1921 i 1939–47 z 2010 ustawiony w centrum miejscowości.

•  
  Odbudowana cerkiew prawosławna
•  
  Kościół św. Józefa
•  
  Cerkiew greckokatolicka

Na terenie Komańczy działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
  • cerkiew pod wezwaniem Opieki Matki Bożej (parafialna)
• Kościół greckokatolicki:
  • cerkiew greckokatolicka (po II wojnie światowej wyznawcy kościoła greckokatolickiego mieli odprawiane swoje nabożeństwa w kościele rzymskokatolickim, gdyż ich wyznanie było zakazane, a ich cerkiew władze przekazali parafii nielicznej tam ludności prawosławnej). Nowa cerkiew greckokatolicka została wybudowana drogą obejścia zakazu władz w latach 1985–1988. Sporo parafian kościoła prawosławnego to dawni członkowie kościoła greckokatolickiego.
• Kościół rzymskokatolicki:
  • kościół rzymskokatolicki św. Józefa w Komańczy został zbudowany w 1927, podczas wojny spłonął, po wojnie wybudowano nowy, drewniany kościół. Częściowo do jego budowy użyto drewna z rozbieranych po wojnie cerkwi greckokatolickich.^{[potrzebny przypis]}
  • kaplica w klasztorze sióstr nazaretanek.
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Komańcza (Sala Królestwa Komańcza 79 lok. 1).

Do 1939 Żydzi z Komańczy należeli do kahału w Bukowsku, we wrześniu 1942 zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Zasławiu i tam straceni.

Na terenie miejscowości niektóre uroczystości religijne są organizowane wspólnie przez katolików i grekokatolików, np. procesja Bożego Ciała rokrocznie ma swój początek w kościele rzymskokatolickim, aby zakończyć się w cerkwi greckokatolickiej, przy czynnym współudziale nie tylko wyznawców, ale i ich duchownych.

Metryki

• unickie
  • Liber natorum 1784–1858, 1858–1891
  • Liber copulatorum 1784–1879, 1776–1886, 1784–1851
  • Liber mortuorum 1784–1851, 1784–1909, 1900–1911, 1921–1922
• rzymskokatolickie
  • Liber natorum, copulatorum et mortuorum 1784–1947

•  
  Pomnik Stefana Wyszyńskiego przy klasztorze
•  
  Cmentarz wojenny
•  
  Ławeczka Jędrka Połoniny

1 września 1974 w Komańczy został odsłonięty pomnik ofiar UPA.

We wsi znajdują się dwie większe bazy noclegowe:

• Schronisko PTTK (dawniej Podkowiata),
• bacówka Stowarzyszenia Animatorów Ruchu Folkowego, w którym odbywały się w ostatnich latach spotkania polskiej Rodziny Tęczy.
• Pod Kominkiem – restauracja istniejąca od 1968, w 2006 zmodernizowana – dobudowano miejsca hotelowe. W pobliżu restauracji zginął bieszczadzki artysta-rzeźbiarz Jędrek Połonina.
• Od 1995 w Komańczy na początku sierpnia odbywają się Spotkania Przygraniczne Polski i Słowacji Komańcza-Medzilaborce. Festynowi towarzyszą występy zespołów folklorystycznych i popowych z Polski i Słowacji. W ramach spotkań organizowane były zawody sportowo-pożarnicze przy udziale lokalnych jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych znajdujących się zarówno po stronie polskiej, jak i słowackiej.

Szlaki piesze
  Tokarnia (778 m n.p.m.) – Przybyszów – Kamień (717 m n.p.m.) – Komańcza – Prełuki – Duszatyn – Jeziorka Duszatyńskie – Chryszczata (997 m n.p.m.) (Główny Szlak Beskidzki)
  Komańcza – Dołżyca – Garb Średni (822 m n.p.m.) – Kanasiówka (823 m n.p.m.) – Moszczaniec
  Szlak śladami dobrego wojaka Szwejka

• klasztor w Komańczy
• Cerkiew Opieki Matki Bożej w Komańczy
• Zygmunt Klemensiewicz – poseł na Sejm Ustawodawczy urodzony w Komańczy

• Adolf Bajgier, „Bitwa pod Komańczą”, z serii Z tajemnic stuleci. Wydawnictwo „Żołnierza Polskiego”, Warszawa 1991.
• „Gdy pod Komańczą walczyli powstańcy”, [w:] „Podkarpacie”, nr 51–52 (989–990), Krosno 1989.
• Seweryn Łusakowski, „Pamiętnik”. PIW Warszawa 1953.
• Stanisław Kryciński, „Cerkwie w Bieszczadach”. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2005.

• Komańcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 297 .
• Komańcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 109 .
• Ochotnicza Straż Pożarna w Komańczy. ospkomancza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-15)].
• Komańcza – rys historyczny i walory turystyczne
• Okolice Komańczy i Woli Michowej. komancza.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-22)].
• Republika Komańczańska