Czasownik: Część mowy

W zdaniu tworzy orzeczenie. Czasowniki są nazwami czynności, jakie wykonują w danym czasie istoty żywe, narzędzia lub maszyny, oraz nazwami stanów, w jakich te istoty albo przedmioty się znajdują.

Nie w każdym języku da się wyróżnić jasną klasę czasowników (na przykład w języku japońskim przymiotniki mają wiele właściwości charakterystycznych dla czasowników).

Czasowniki można podzielić na:

• czynnościowe (np. pisać, kreślić)
• stanowe, statyczne (np. spać, blednąć)
• posiłkowe.

W ostatniej grupie czasowników wyróżnia się:

• fazowe (np. zacząć, przestać)
• limitywne (np. mieć; „miał umrzeć”)
• modalne (np. móc, mieć, musieć)
• łącznikowe (np. być, stawać się).

Odmiana

W języku polskim czasownik odmienia się przez:

• liczby i osoby:
  • liczba pojedyncza – 1. osoba (ja), 2. osoba (ty), 3. osoba (on, ona, ono)
  • liczba mnoga – 1. osoba (my), 2. osoba (wy), 3. osoba (oni, one)
• czasy:
  • przeszły
  • teraźniejszy
  • przyszły
• rodzaje:
  • w liczbie pojedynczej:
    • rodzaj męski
    • rodzaj żeński
    • rodzaj nijaki
  • w liczbie mnogiej:
    • r. męskoosobowy
    • r. niemęskoosobowy (połączenie r. żeńskiego i nijakiego w l. mnogiej)
• tryby:
  • tryb oznajmujący
  • tryb rozkazujący
  • tryb przypuszczający
• strony:
  • strona czynna
  • strona bierna
  • strona zwrotna.

Nieosobowe formy

W języku polskim czasowniki tworzą formy nieosobowe, w których nie można określić osoby (podmiotu):

• bezokolicznik – np. jeść, wlec
• nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to – np. jedzono, umyto
• nieosobowa forma czasu teraźniejszego typu: mówi się, robi się – np. W szkole mówi się o egzaminach
• imiesłowy.

Aspekt

Aspekt w języku polskim sygnalizuje, czy czynność została wykonana, czy się ją nadal wykonuje. W czasie przyszłym zawiera informację, czy podmiot będzie miał zamiar ją skończyć, czy tylko zacząć.

Wyróżnia się czasowniki w formie aspektowej:

• niedokonanej – informują, że czynność (stan) trwa, trwała lub będzie trwała i nie została, ani nie zostanie zakończona, np. robiłem, robię, będę robiła; odkurzałem, odkurzam, będę odkurzać
• dokonanej – informują, że czynność została lub zostanie zakończona, np. zrobiłem, zrobię; odkurzyłem, odkurzę.

Imiesłowy

• imiesłów przymiotnikowy czynny
• imiesłów przymiotnikowy bierny
• imiesłów przysłówkowy współczesny
• imiesłów przysłówkowy uprzedni

W systemach gramatycznych niektórych języków (w tym m.in. języka polskiego) wyróżnia się ponadto czasowniki jednokrotne, np. chodzić, czytać, spać, oraz wielokrotne (tzw. iterativa), np. chadzać, czytywać, sypiać.

W wielu językach indoeuropejskich niektóre formy czasowników (imiesłów, rzeczownik odczasownikowy) przybierają pewne cechy uznawane za typowe dla innych części mowy. Dla przykładu polskie formy imiesłowu przymiotnikowego czynnego (mieszkający, czytający itp.) uważane są za formy czasownikowe, jednak odmieniają się przez przypadki jak przymiotniki (mieszkającego, czytającemu itp.). Podobnie formy imiesłowu przymiotnikowego biernego (zbudowany, robiony itp.) mają cechy przymiotników i także odmieniają się przez przypadki. Analogiczna sytuacja występuje także w innych językach, na przykład angielskie building (budowla, budujący), niemieckie Essen (jedzenie) i essen (jeść).

Zobacz hasło czasownik w Wikisłowniku

• czasownik łaciński
• supinum
• verba deponentia

• ŠimonŠ. Ondruš ŠimonŠ., JánJ. Sabol JánJ., Úvod do štúdia jazykov, Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1987, OCLC 28427817  (słow.).