Kurpälzisch (aach Badisch-Pälzisch) iss e Unnagrubb vun de vordapälzische Dialekte, ä rhoifrängischi Dialektgrubb, unn die ähnzisch reschdsrhoinisch Dialektgrubb vum Pälzisch.
Lexikografisch erfassd unn beawaid werre di kurpälzische Dialekte vum Badische un vum Siedhessische Wärdabuch.
Kurpälzisch | ||
---|---|---|
G'babbeld in | Kurpalz, Bade-Wirddeberg, Hesse, Bayan | |
Schbroochlischi Oideelung |
|
S Kurpälzisch is des Pälzisch wu ma reschts vum Rhoi babbelt. Di Abgrenzung zu alle iwwarische Pälzische Variande is also da Rhoi. Des Schbroochgebiet vum Kurpälzische deckt sisch im Große un Gånze mid-em reschtsrhoinische Deil vun da hischdoarische Kurpalz. Dodemit gehts weit iwwa-s Gebiet vun da haidische Regiõn Kurpalz in Bade naus.
Di Außegrenze losse sisch net schaaf feschdleje. Des is äfach e Dialegdkondinuum mid allmählische Iwwergäng zu de Nochbadialegd.
Di Unnerschied zwischem Kurpälzische un em Siedhessische sinn net gräßer wie innerhalb vum badisch kurpälzische Gebiet. Di Bezaischnung als Hessisch un Kurpälzisch odder gaa Badisch rischt sisch änzisch noch de haidische Ländergrenze un hot mit da Schbroochgeografie nix zu du. Im hessische Ried, des is di Rhoiewene, an da Bergschdrooß un im Odewald schwetzt ma pragdisch di selb Schbrooch wie in da badisch Kurpalz. Vawunnere dud des oim net, hot doch des gsamde Gebied zum Fliggedebbisch ghert, wu (vor allem) unner de Färschdetimer vun Kurmoinz, Worms un Kurpalz uffgedaild waa. Di Schbrooch ännert sisch gõnz allmehlisch. Noch Norde hie naigt ma tendenziell mehr zu helle Vokale, noch Siede zu dunggle. S-gibt wennisch Unnerschied im Wortschadz. Zum Baischbiel deggd ma sisch im hessische Orewald mid-eme Kolder zu, im badische Odewald mit eme Debbisch. De selwe Unnerschied gibt-s iwwarischens aa innerhalb vum lingsrhoinische pälzische Schbroochgebiet. Des Kurpälzisch-Siedhessische setzt sisch noch bis ins bayrische Unnerfrõngge iwwer de Main weg fort un erschdreggd sisch noch ugfähr uf de Londkrais Mildeberg.
Noch Siede hawwe di Schbroochforscher schemadisch di Linje zwische p un pf als Grenz vum Kurpälzische zum Siedrhoifränggische feschdgelegt. Des gilt glaischzaidisch als Grenz zwischem Middldaitsche un em Owwerdaitsche. Awwer so äfach is des net. Erschdens emol hot sisch di Linje im Lauf vun da Zaid immer waider uffgschbalde un is fä vaschiedene Wärder gãnz unnerschiedlisch. Zweddns hawwe sisch selle Linje noch Nordweschde verschowe. Des hot dodezu gfiehrt, daß ma hait in da Gejend um die ald Haubschdadt vun da Kurpalz, Haidlberg, noch da lingwischdische Definizion gar nimmi kurpälzisch babble ded(!). Dabei ännert sisch zwische da Regiõn närdlisch un e gãnzes Schdick Siedlisch vun Haidlberg net allzuviel an da Schbrooch.
Lenisierung heeßt ma e Erwaischung vun Konsonande (vun ladeinisch lenis: mild, sãmpfd).
Vun Rhotazismus redt ma, noch-m grieschische Buschdawe Rho, wann sisch in Konsonand zu-mne r verännert.
Je nochdem wu ma im Odewald is, sescht ma Odewald, Oddewald, Orrewald, Ourewald odder Oulewald.
Beim Lambdazismus, noch em grieschische Buschdawe Lambda benãnnd, wärd in Konsonand zu-eme l. Des hot-s frieher in verschiedene Orde in da Gejend vun Månnem bis Ewwerbach gewwe wie Aldrib (direkt iwwam Rhoi driwwe), Neggarau, Kefferdal, Faidene (wu di Oiwuhner selwer Failne nenne), Wallstadt, Seggene, Friedrischsfeld, Heddese (des heßt dort Hellese), Schriese, Dossene, Aldebach, Låmbehãã, Hilsehãã, Wilhelmsfeld, Hailischkraizschdåånisch, Aiderbach, Altnaidorf, Schänau, Heddesbach, Långedal, Schääbrunn, Moosbrunn, Ewwerbach. Hait hert ma des wohl bloß noch in e paa Orde bai Månnem un nerdlisch vun Haidlberg.
Im Nordoschde vun da Kurpalz sescht ma ähnder Brurer, im Siedweschde Bruder un bloß in sellem klääne Lambdazismus-Gebiet dazwische heeßts Bruler.
Tibisch kurpälzische Ausdrigg sinn zum Beischbiel:
Kinschdler wu uff Kurpälzisch schaffeDaaschdellende Kinschdler
SängerKurpälzer Audoare
Gugsch aach
QuelleLidaradurFär denn Ardikel verwendte Schrifde
WebverwaisOinzlnochwais
Kurpälzisch im IndaneddWärdabischa
Tegschdbaischbiele
|
This article uses material from the Wikipedia Pälzisch article Kurpfälzische Dialekte, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Was do drin schded isch unna CC BY-SA 4.0 vafieschba, wonn nedd onnaschda uffgschriwwe. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Pälzisch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.