Планета Чил

Фад-фад Ччилиз «Дуьнья», «Аби планета», гьакӀни Терра (лат. Terra) лугьуда.

Инсандиз алай чӀава чан алай махлукьатар яшамиш жезвай Ракъинин системада, ва гьакӀни Каинатда тек сад тир малум тело. Илимдин малуматар къалурзавайвал, Ччил ракъинин циферилай тахминан 4,54 миллиард ийс идалай къулухъ арадиз атанва,, ва гуьгъуьнлай вичин тек сад тир спутник къачунай — Варз.

Ччил ччилин кӀеретӀдин планетайриз талукь, имни акӀ лагьай чӀал я хьи, адаз Юпитер хьтин газдин гигантайрилай тавафатлу яз, кӀеви ччин авайди я. Ччил — Ракъинин системадин ччилин кӀеретӀдин планетайрилай гьам массадал, гьакӀни кьадардал виридалайни чӀехи планета я. Адалай гъейри, а куьд планетайрин арада, Ччилиз виридалайни чӀехи къалинвал, виридалайни чӀехи ччинин гравитация ва виридалайни къуватлу магнитдин чуьл авайди я.

Алай гьал

 

Чилин форма (геоид) элчуькьай эллипсоиддиз мукьва я. Геоиддин точкайрикай ам аппроксимация ийзвай эллипсоиддив кьван яргъавал 100 метр кьван агакьзава. Планетдин юкьван диаметр тахминан 12 742 км барабар я.

Химиядин квайбур

Ччилин масса тахминан 5,98·10²⁴ кг барабар я. Ччил туькӀуьрзавай атомрин умуми кьадар ≈10⁵⁰ я. Асул гьисабдалди, Ччил ракьуникай (32,1 %), оксигендикай (30,1 %), кремнийдикай (15,1 %), магнийдикай (13,9 %), гугуртдикай (2,9 %), никелдикай (1,8 %), кальцийдикай (1,5 %) и алюминийдикай (1,4 %); маса элементриз 1,2 % аватзава. Массадин сегрегациядин виляй, къенепатан генгвал, гимандалди, ракьукай (88,8 %), никелдин (5,8 %), гугуртдин (4,5 %) са тӀимил кьадардикай ибарат жезва.

Гидросфера

Гидросфера — чилел алай кьадар ятар я. Ятарин чӀехи пай океанра ава, абурулай лап тӀимил — континентра авай вацӀарани чиле авай ятара. ГьакӀни пара ятар атмосферада ава (цифер). Са пай ятарин кӀиви жуьреда ава (живер, муркар).

Атмосфера

Атмосфера — газвилин къецепад, Чил планетадихъ элкъвена авай. Физикадинни химиядин паяриз, атмосфера чирзавай, атмосферадин физика лугьуда. Атмосферади чилин чинал алай гьаваяр кьиле тухузва. Гьаваяр чизрзавайди метеорология я. Климатдин жуьреяр — климатологияди чирзавайди я.

Биосфера

Мантия

Мантия — силикатдикай ибарат тир Чилин элкъвей, къенепатан кьатӀ, периодитрикай кӀватӀ хьанвай. Периодитар и зтӀарикай кӀватӀ хьанвайди я: силикатар, магний, ракь, кальций, мад масадбур. Мантий зтӀари туькӀуьрзавайди я базальтарни, гьам хьтин цӀарунар, хкаж жедайла Чилин хам туькӀуьрзавай. Мантиядихъ Чилин 67 % заланвал ава. Чилин екевиликай Мантияди 83 % кьазва. Ам эгечӀзавайди я Чилин хамунилай, 5—70 километр дирин тир чкадилай, Чилин рикӀел къведалди, 2900 километр диринвал авай чкада. Мантиядихъ диринвилерин кьадар пара ава, илисун еке жедалди мантиядин затӀуна фазадай масакӀавилер жезва, минералри кӀеви гьал кьаз.

Виридалайни еке масакӀавилер 660 километр дирин чкада жезва. А фазадин ужунин термодинамика ахьтинди я, гьадалай я винихъ, я агъухъ са затӀунивайни физ жезвач. 660 километрдилай винихъ Вини мантия гала, агъухъ — Агъа мантия. И кьве патарихъ гьар жуьре ибарат ийидай зтӀарни ава, физик талукь тир щеэрни. Агъа мантиядикай чирвилер тӀимил аватӀани, халисвал чида, Чил туькӀуьр хьайи чӀавунилай адан ибарат ийидай зтӀар вини мантиядилай, чилин зам туткӀуьр авур, тӀимил масакӀа хьайиди. Чимивал тухун мантияда яваш конвекцияди ийизава, минералрин пластикдаказ маса форма гудайвили. ЗатӀунин йигинвал мантиядин конвекцияда йисуз са шумуд сантиметр я. И конвекцияди литосфер плитаяр ужарзава. Мантиядин вини пата конвекция пай хьана физавайди я. Моделяр авайди я, гьадалайни четин конвекциядин гьал алай.

Чилин хвех

Чилин хвех (урус. Ядро) — юкьван, Чилин виридалайни дирин чка, мантиядин кӀаник гвай геосфера, ракьукайни никельдикай цӀар хьана ибарат хьайи затӀуникай, маса сидерофилрин элементрихъ галаз акахьна. Диринвал — 2900 км я. Сферадин радиус — 3,5 агъзур км. Ам пай жезва къукъвай къенепатан рикӀел, 1300 км радиус авай. Къецепатан ядро алахьайди я, 2000 км хьти радиус авай. Гагь абурун арада буфер жеда. Чилин рикӀин юкьвни-юкьва температура 5000 С я, жуфт 12,5 т/м³ хьти, илисун 361 ГПадалди. Чилин рикӀин заланвал 1,932·10(24 степеньда) кг я.

Микитисри гьисабзавай саягъ Чилни Ракъинин системадин маса планетаяр 4,54 млрд йис кьулухъ хьанвайбур я. Протопланетрин рукаринни газарин дискдай амукьнавайбур, Рагъ хьайила кьулухъ. Варз сакӀус геж хьанвайди я, Чиле кйана кьунвай са затӀуникай, екевиляй Марсдиз мукьвуг тир, заланвиляйни Чилин 10 % тирди. (гагь а затӀуниз «Тейя» лугьуда). А затӀунин пай Чилик кткана, пайни Чилин патаг гвай арадиз кӀус-кӀус хьана. А кӀусар сад хьана Варз туькӀуьрна. Газар акъатиз, вулканри кӀвалахиз чилихъ сифтегьан атмосфера хьана. Ицин пар, муркари кӀевизвай, кометайри тухузвай, океанар туькӀуьрна. Чилел чан гьикӀ хьанатӀа пара гипотезаяр ава. 3,6—4,1 млрд йис кьулухъ акъатайди я «эхиримжи виридан атабуба» (ингл. last universal common ancestor) Фотосинтез жез чан квай организмривай ракъин энергия кӀватӀ хьана. ГьакӀ жез, атмосферада оксигениум кӀватӀ хьана, вине патара озондин цӀар. ГъвечӀи клеткаяр еке клеткайрихъ галаз акахьайла эукариотар хьана. Халис параклеткайрин организмар, клеткайрин кӀватӀалдикай ибарат хьанвай, къецепатан крарик кутунвай. Ультрафиолет лучар озонди кьаз чилел алай чан хуьз жезва, чандивай чилин чин кьаз хьана. Планетадин чин вишйис миллионрин къене дегиш жезвай, континентар туькӀуьр жез чӀур жезвай. Континентар ужазвай чилин чинелай, гагь суперконтинентдиз ибарат жез. 750 млн хьти йис кьулухъ, инсанриз хабар авайбурукай виридалайни фад авай суперконтинет — Родиния, кӀусарал пай жез хьана.

Ахпа континентар Паннотиядиз ибарат хьана (600—540 млн йис кьулухъ), ахпа суперконтинентрикай эхиримжидиз — Пангея, 180 миллион йис кьулухъ цкӀир хьанвай. 1960-й йисуз гипотеза Чил-жив туькӀуьрна, ада лугьузвай, 750—580 млн йис кьулухъ Чил вири мурка кьунвай. Эта гипотезади ахъайзава кембрий пад хьунникай, чандин параклеткайрин жуьре сад лагьана фад экъечӀиз хьайила.

Кембрий пад хьунилай кьулухъ, 535 млн йис кьулухъ, вад сефер вири зтӀар кьейиди тир. Эхиримжи виридан кьиникь 65 млн йис кьулухъ хьайиди я, метеорит аватайла динозаврар кьейила маса ири рептилиярни галаз, гъвечӀи гьайванар амукьнатӀани, некнезвайбурукай, чилрегъведайбурун ухшар авай, мадни къушар. Эхиримжи 65 миллион йисуз, гьар некнезвай гьайванарин кьадар пара жез хьана. Са шумуд миллион йис кьулухъ маймунрин ухшар авай гьайванривай дуьз къекъведай алакьунар кьабул хьана.

И карди мумкинвал гана зегьмет къачудай зтӀар ишлемишдай, рахунин алакьунар гъидай, тӀуьн кӀватӀиз жедай, секе мефтӀини кӀвалах ийиз мажбур ийидай. Чилин кӀвалахар, ахпа цивилизация, куьруь чӀавуз инсанриз Чил кардик кутадай мумкинвал гана са маса чандин жуьредивай тежедай саягъ. Эхиримжи Муркарин девир 40 млн йис вилик хьти эгечӀна, адан кӀуькӀ плейстоцендал атана 3 миллион йис кьулухъ хьти. Эхиримжи Муркарин цикл Чилин Кеферпатан пата 10 агъзур йис вилик хьти хьана.

 

 

Варз — Чилихъ авай кьилди са юлдаш я. Адан диаметр Чилин са/кьуд я. Вацран чӀугунин къуватди чилел океандин ятарин атунарни хъфинар ийизава. Варз чилихъ гьамиша са патахъ галайди я. Са вацран къене варз чилихъ са сефер элкъвезва. Гьар йисуз варз чилелай 38 ммдал яргъак жезва. Чилел йиф алай чӀавуз ракъинилай къвезвай экуьни вацралай акъатна чилел къвезва, инсанриз сакӀус экв гуз.

Вичин кӀашунихъ са сефер элкъуьн патал Чилиз 23 сятни 56 декьикьани 4.091 секунд герек я. Чилин ужунин йигинвал рагъэкӀидай патахъай рагъэкъечӀдай патахъ са сятдиз 15 градус я (1 градус 4 декьикьадиз, 15' декьикьадиз). Чил гьамиша сакӀа элкъвезвач: адан элкъуьнин йигинвал дегиш жезва (апрелдизни ноябрдиз йикъан яргъивал гьамишандилай 0,001 секунддал дегиш жезва), чилинмикитвилин полюсар дегиш жезва (20,1" йисуз). Элкъуьнин кӀаш арада зарзазва. Эхиримжи 2000 йисуз гьар са вишйиса Чилин са элкъуьн 0,0023 секунддал еке жезва. Эхиримжи 250 йисуз а еке жедайвал тӀимил хьанва — 0,0014 секунд хьти 100 йисуз). Чил Ракъинихъ элкъвезва 150 млн км адалай яргъивал аваз 29,765 км/сек йигинвал кваз. Йигинвал масакӀа жезва 30,27 км/секунддилай (перигелийда) 29,27 км/секунддал (афелийда).

• Comins, Neil F. (2001). Discovering the Essential Universe (2nd ed.). W. H. Freeman. Bibcode 2003deu..book…..C. ISBN 0-7167-5804-0.