Дуне Лаьтта

Боарамга диллача, из пхелагӀа да Малха гоннахьа кхестача дуненашта юкъе. Шийна тӀа дийна кхолламаш долча Айлама хӀамаех адама́ Лаьтта мара довзац.

Ӏилмо хьагойт Лаьтта 4,54 миркха гаргга шу хьалха хьахинналга, кхы дуккха ца говш хьахиннад цун цаӀ мара доаца новкъар а — Бутт. Вáхар Лаьтта тӀа хьахиннад иштта 4,25 миркха гаргга шу хьалха.

Цу хана денз Лаьттан биотӀéхар-Ӏе́но́ гуччахьа хийцад тӀехар-Ӏи а, кхыйола абиотически фактораш а. Уж бахьан долаш аэробни дийна хӀамаш дӀа-хьа я́ржарца йийбай, озона тӀоа а (озоновый слой) хьахиннаб. Цу тӀайво Лаьттан магнитий го́маца цхьана вáхара́ зе́не́ йолча маьлха зӀанархе́цара низ лаьгӀбу.

Лаьттан тӀехен 70,8 % гаргга Дунен оакафордо дӀалоац, юхе дисса тӀехен дáкъа гӀа́рашеи гӀайренашеи лаьцад. ГӀараш (материкаш) тӀа да дóда хиши, Iáмаши, лаьтта кӀалхара хиши, шанаши доахк. Цар массане цхьана хинтӀехар-Ӏи лоаттаю. Довзаш мел долча дийнача дегӀамашта эшшане эшаш дола коача хий цхьаь-цхьан довзача Маьлха ковна дунен тӀехен тӀа дац. Лаьттан дунен шодамаш шанах латт, Арктикай форда ша а Антарктикай шан турс а юкъе а долаш.

Лаьттан чухье тоъал хьинаре я а́ла йиш йолаш я. Из чухье цаӀ шоллагӀчо тӀакхуллача кхаь даькъах латт: хетаргахьа, аьшкахи никелахи латташ долча чурча дегахи, цунна гонахьа долча коачача дегахи, уж шаккхе хьулдеш манти яхаш цӀи йолча сомеи декъеи болча тӀайнахи. Лаьттан физически э́камаш бахьан долаши, цун го́ма ле́лам бахьан долаши укх тӀехьарча 3,5 миркха шера́ ва́хар хилара бехкамаш кхоачаш хиннад. Ӏилмо тайп-тайпарча оттадаьчох, Лаьттан тӀа уж бехкамаш кхы а 0,5—2,3 миркха шерашка кхоачаш хила мегаш да.