زيمي

أ سىاره ويشترين چگالي-أ خۊري منظۊمه سىاره‌ئن ٚ مئن دأره ؤ پيلئکي نظر ٚ جه ني پنجؤمي پيله سىاره، هشت‌ته سىاره‌ئن ٚ مئن ايسه. هأتؤني زيمي ايته جه سنگي سىاره‌ئن (عطارؤد، رۊجا، زيمي ؤ مريخ) ايسه کي خۊر ٚ دؤر گردئده ؤ اۊشان ٚ مئن پيله‌ترينه. جهان، دۊنیا ؤ کاس ٚ شاريک اي سري جه ناماني ايسد کي زيمي ايشاره گۊدن ٚ ره رائج ايسد. لاتين ٚ زوان ٚ مئن زيمي نام Terra ايسه. زيمي خۊر ٚ فاصله نظر ٚ جه، رۊجا پۊشت دره ؤ مريخ ٚ جۊلؤ نهأ. هأتؤني زيمي جرم ؤ حجم ٚ نظر ٚ جه خۊري منظۊمه مئن شيشؤمي سىاره ايسه.

ويشتر جه ۴,۵۴ ميليارد سال (دقيق‌تر ۰,۰۰۰۶ ± ۴,۵۶۷۲ ميليارد سال) زيمي ايجاد ٚ جه دواره ؤ حىات ني اي ميليارد ٚ پسي زيمي سر ایجاد بۊبؤست. هأسأ زيمي سر چن ميليۊن گۊنه جاندار زيوه کي اينسان ني ايته جه اۊشان ايسه. زيمي زيوش‌کؤره زمات ٚ دوارستن ٚ أمرأ پۊر تغيير بۊگۊده ؤ زيمي جو ؤ آو ؤ هأوأ ؤ باخي فيزيکي ؤ شيميايي شراىطان جۊری تنظيم بۊبؤستد کي زينده جانداران بتأند اۊن ٚ مئن رؤشد ؤ زيوش بۊکۊند. هأتؤني هأ تغييران باعث بۊبؤستد کي اؤزؤن ٚ لاىه تشکيل ببه ؤ زيمي مغناطيسي مىدان ٚ کۊمک ٚ أمرأ باعث به کي خۊر ٚ مضر پرتؤوان زيمي-أ فأنرسه ؤ زيوش اۊن ٚ مئن ايدامه بدأره. انتظار شه کي ۵۰۰ ميليۊن تا ۲,۳ ميليارد سال دئه ني حىات هأتؤ زيمي مئن بمانه.

ويشتر جه ۷۱٪ زيمي سطح-أ اۊقىانۊسان ٚ شۊر ٚ آو تشکيل دنه ؤ باخي ني خۊشکي ؤ قاره ؤ جزيره ايسه کي اۊشان ٚ مئن ني پۊر آو، درىاچه ؤ سل ؤ خاني مأنستن دره. زيمي قؤطبان ٚ مئن ويشتر ىئخ ؤ ىئخ بزه درىا دره. زيمي سۊته پيله لاىه دأره؛ پۊسته گۊشته ؤ تۊشک. اۊن ٚ تۊشک ني دۊته بخشي ايسه، ايته بيرۊني تۊشک کي ماىع ايسه ؤ مغناطيسي مىدان ٚ مرکزه ؤ ايته دئه دۊرۊني تۊشک کي آهيني ؤ جامد ايسه.

زيمي هميشک باخي آسماني جرمان ٚ أمرأ، مانگ ؤ خۊر ٚ مانستن، کۊنۊش ؤ متقابل ٚ أثر دأره ؤ خۊر ٚ دؤر گرده ؤ اۊن ٚ ايته گردسن ۳۶۵,۲۴ رۊج ىا ايته نجۊمي سال طۊل کشه. زيمي گردسن ٚ محور، اۊن ٚ گردش ٚ صفحه عمۊد ٚ خط ٚ نسبت ۲۳,۴ درجه انحراف دأره. أ انحراف فصلي تغييرات-أ باعث به. تنئا طبيعي مانگ ىا قمري کي زيمي دأره مانگ ايسه کي تقريبا ۴,۵۳ ميليارد سال پيش خۊ گردش-أ زيمي دؤر شرۊع بۊگۊده. مانگ ۳۸۴۴۰۰ کيلۊمتر متوسط فاصله أمرأ زيمي دؤر گرده، کي اۊن ٚ فاصله تقريبا سي‌ته زيمي قؤطر ٚ أندر ايسه. مانگ ٚ جاذبه زيمي سر تأثير نئهه ؤ زيمي رۊج-أ طۊلاني کۊنه ؤ جزر ؤ مد ٚ أصلي عامل ؤ محرک ني ايسه. مانگ ۲۷٫۳ رۊج ٚ مئن ايته وار زيمي دؤر گرده.

زيمي جو نيترؤژن (۷۸درصد)، اؤکسيژن (۲۱درصد)، کربؤن دي‌اؤکسيد (٫۰۳درصد)، آو ٚ بۊخار ؤ اي سري کمىاب ٚ عناصر آرگؤن ٚ مأنستن تشکيل بۊبؤسته.

زيمي جؤرترين نؤقطه خۊشکي سر، اورست ايسه کي ۸,۸۴۸ متر درىا جؤر نهأ. اۊن ٚ جۊلف‌ترين نؤقطه ني آرام ٚ اۊقىانۊس ٚ مئن ؤ فيليپين ٚ درىا جير نهأ. أ جيگا جۊلفي ۱۱ کيلۊمتر درىا سطح ٚ جير دره ؤ مارىانا چالکا نام دأره. هأوأ دما محدۊده زيمي کؤره مئن ۸۹,۲ درجه صفر ٚ جير نسا قؤطب مئن، تا ۵۶,۷ درجه صفر ٚ جؤر کاليفؤرنيا مرگ ٚ دره مئن، شامل به. زيمي اۊستؤوا محيط ۴۰٬۰۷۵٫۱۶ کيلۊمتر ؤ زيمي جرم ۱۰^۲۴×۵٫۹۷۳۵ کيلۊگرم (هشتادته مانگ ٚ جرم ٚ أندر) ايسه.

ويشتر جه ۲۰۰ مستقل ٚ کيشور زيمي خۊشکي دۊرۊن نهأ ؤ اينسانان اۊشان ٚ مئن زيود ؤ سفر ؤ تجارت ؤ نظامي فعاليتان ٚ اۊشان ٚ مئن ارتباط ايجاد کۊنه. سابق زيمي صافي نظريه ؤ بعد زيمي مرکزيت جهان ٚ دۊرۊن، آدمان ٚ مئن رائج بۊ.

۲۲ آپريل-أ زيمي جهاني رۊج نام بنأده.