ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ

ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ-ਮਾੜੇ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੈਨ ਧਰਮ 'ਚ 'ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾ' ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ-

1. 'ਅਨਿਤ ਭਾਵਨਾ' ਭਾਵ ਇੰਦਰੀ ਸੁੱਖ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਜਗਤ ਲਈ ਮੈਂ ਉਤਸੁਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵਾਂਗਾ।
2. 'ਅਸ਼ਰਣ ਭਾਵਨਾ' ਭਾਵ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀਰਾਨ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਸ਼ਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰੋਗ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ।
3. 'ਸੰਸਾਰਾਨੁਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾ ਭਾਵਨਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁੱਖ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਰਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪ ਤੋਂ ਛੁੱਟਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦੈ।
4. 'ਏਕਤਵ ਭਾਵਨਾ' ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਭਟਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
5. 'ਅਨਯਤਵ ਭਾਵਨਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਸੰਤਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹਨ।
6. 'ਅਸ਼ੁਚੀ ਭਾਵਨਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਹ ਸਰੀਰ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ।
7. 'ਅਸਤਵ ਭਾਵਨਾ' ਭਾਵ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੇਕ ਵਾਲਾ ਜਹਾਜ਼ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਵੀ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਭਵਸਾਗਰ 'ਚ ਡੁੱਬਦਾ ਅਤੇ ਤਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
8. 'ਨਿਰਜਰਾ ਭਾਵਨਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਪਹਿਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਰਾਹੀਂ ਚੱਲਣਾ ਹੀ ਯੋਗੀਆਂ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ।
9. ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਯੁੱਗਾਂ-ਯੁੱਗਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਹਨ।
10. ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਮਣੀ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
11. ਮਨ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਪੱਖੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
12. ਤੁਸੀਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਲੱਭਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਹੋ ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਮਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮਿਠਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖੋ।

ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਸਭ ਲਈ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਦੁਰਲੱਭਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਹੇ ਗੌਤਮ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਲਈ ਚਿਰਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਪਰਤ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਦ ਅਤੇ ਆਲਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕ-ਭਟਕ ਕੇ ਜਦੋਂ ਜੀਵ 'ਸ਼ੁੱਧ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਜੈਨ ਗਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ੧੧ ਗਣਧਰ (ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ) ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਸਨ।

ਜੈਨ ਗਰੰਥ, ਉੱਤਰਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਸਮਵਸਰਣ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਆਦਿ ਸੱਤ ਤੱਤਵ, ਛੇ ਪਦਾਰਥ, ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲ ਦਾ ਨਏ ਆਦਿ ਉਪਰਾਲੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।