Աշխատավարձ

Աշխատավարձը հանդիսանում է գործոնային եկամուտ, որն առաջանում է աշխատանք գործոնի կիրառման հետևանքով։ Աշխատավարձն աշխատանքի հավասարակշռության գինն է, որը շուկայում ձևավորվում է աշխատանքի պահանջարկի և առաջարկի փոխհարաբերության կամ դրանց կորագծերի հատման հետևանքով։ Ժամանակակից պայմաններում աշխատավարձը հանդիսանում է հասարակության եկամուտների ձևավորման հիմնական աղբյուրը։ Զարգացած երկրներում աշխատավարձը կազմում է բնակչության եկամուտների շուրջ 70%-ը։ Աշխատավարձը հանդիսանում է բաշխման հարաբերություններին վերաբերվող տնտեսագիտական կատեգորիա։ Բաշխման հարաբերությունները բնութագրվում են լայն և նեղ իմաստով։ Լայն իմաստով բաշխման հարաբերություններ ասելով՝ հասկանում ենք արտադրության միջոցների և աշխատուժի բաշխումն արտադրության տարբեր ոլորտների և ճյուղերի միջև։ Նեղ իմաստով բաշխում ասելով հասկանում ենք կենսամիջոցների կամ ստեղծված եկամուտների բաշխումը հասարակության անդամների միջև։ Այս իմաստով, աշխատավարձը կարևոր դեր է խաղում հասարակության եկամուտների բաշխման բնագավառում։ Աշխատավարձը հանդիսանում է աշխատանքի հավասարակշռված շուկայական գինը։ Աշխատավարձը միայն աշխատանքի դիմաց տրվող վարձատրությունը չէ, այն հանդիսանում է աշխատողի ստեղծած նոր արժեքի մի մասը միայն, որը հավասար է նրա աշխատուժի արժեքին։ Իսկ աշխատուժի արժեքն որոշվում է այն կենսամիջոցների կամ գոյամիջոցների արժեքով, որն անհրաժեշտ է մարդու և նրա ընտանիքի անդամների կենսագործունեության համար։ Աշխատավարձը ներկայանում է որպես աշխատանքի դիմաց վարձատրություն, որովհետև վարձատրությունը կատարվում է աշխատանքը կատարելուց հետո միայն։ Աշխատավարձի վերաբերյալ տնտեսագիտության մեջ գոյություն ունեն բազմաթիվ տեսություններ։

 

• Կենսամիջոցների ֆիզիկական մինիմումի տեսություն, որն առաջարկել է Ուիլյամ Պետտին։ Նրա կարծիքով, աշխատավարձը պետք է սահմանվի մարդու գոյատևման համար անհրաժեշտ կենսամիջոցների ֆիզիկական մինիմումի չափով, որովհետև շատ վարձատրություն դեռևս չի նշանակում, թե բանվորը դա կփոխհատուցի աշխատանքով,
• Արտադրության գործոնների տեսության հեղինակն է ֆրանսիացի տնտեսագետ Սեյը։ Ըստ այս տեսության, արտադրության գործընթացին մասնակցող յուրաքանչյուր գործոն՝ կապիտալը, հողը, այդ թվում և աշխատանքը փոխհատուցվում են իրենց եկամտի բաժնեմասով, այսինքն՝ աշխատանքի գործոնը եկամուտ է ապահովում աշխատավարձի ձևով,
• Աշխատավարձի ֆոնդի տեսությունը ենթադրում է, որ հասարակության մեջ գոյություն ունի աշխատավարձի կայուն ֆոնդ, հետևաբար աշխատողների թվաքանակի ավելացումը տանում է նրան, որ մեկ աշխատողին ընկնող աշխատավարձը պակասում է։ Այս տեսակետին են եղել Ռոբերտ Մալթուսը, Ադամ Սմիթը,
• Անկրճատ եկամուտների տեսությունն առաջադրել է գերմանացի Ֆերդինանդ Լասսալը։ Նա նշել է, որ ապագա սոցհասարակարգերում շահագործումը վերանալու է և բանվորներն իրենց ստեղծած եկամուտն աշխատավարձի ձևով ստանալու են անկրճատ չափերով։ Իրականում հասարակության անաշխատունակ անդամները չեն կարող գոյատևել, երկրի կառավարումն ու պաշտպանությունը չի կարող իրականացվել, արտադրության հետագա ընդլայնում, կատարելագործում չի կարող կատարվել,
• Աշխատավարձի «Երկաթյա օրենք»-ի տեսությունը նույնպես առաջադրել է Ֆերդինանդ Լասսալը։ Էությունը հետևյալն է. եթե բանվորների պահանջով աշխատավարձի ընդհանուր մակարդակը բարձրանա, ապա մարդիկ կսկսեն լավ ապրել, որի հետևանքով ծնելիությունը կբարձրանա։ Հետագայում աշխատանքի շուկայում առաջարկը կգերազանցի պահանջարկին, որն էլ կհանգեցնի աշխատավարձի մակարդակի իջեցմանը։ Հետևաբար նրա աշխատավարձի մակարդակը պետք են գտնվի «Երկաթյա կապանքների» մեջ,
• Մարքսիստական տեսությունը, որի համաձայն աշխատավարձը հանդիսանում է ոչ թե աշխատանքի գինը, ինչը թվում է արտաքուստ, այլ աշխատուժի գինը կամ աշխատուժի արժեքի փոխակերպված ձևը։ Աշխատանքի գինը ավելի մեծ է, քան աշխատուժի գինը։ Աշխատավարձ վճարելուց հետո, մնացած եկամուտը կազմում է կապիտալիստական ձեռնարկատիրոջ շահույթը,
• Աշխատավարձի և գների «Ինֆլյացիոն պարույր»-ի տեսությունը, որի էությունը հետևյալն է. աշխատավարձի բարձրացումը համարվում է որպես արտադրության ծախսերի մեծացում, որը հանգեցնում է ապրանքների գների բարձրացմանը, որն իր հերթին պահանջում է աշխատավարձի մի նոր բարձրացում, սա էլ հանգեցնում է գների բարձրացման և այսպես շարունակ,
• Աշխատավարձի սոցիալական տեսությունը, որի էությունն այն է, որ աշխատավարձի մեծությունը պայմանավորված է բանվոր դասակարգի դասակարգային պայքարի ուժգնությամբ, նրա կազմակերպվածությամբ, ինչպես նաև աշխատանքի արտադրողականության բարձրությամբ։ Այս տեսակետն առաջադրել է Տուգան-Բարանովսին,
• Նոր դասական տեսությունը, որն առաջադրել է Ալֆրեդ Մարշալը. աշխատավարձը հանդիսանում է գործոնային եկամուտ, մարժինալիստական տեսությունը, ենթադրում է, որ աշխատավարձը հանդիսանում է աշխատանք գործոնի սահմանային արտադրողականության արտահայտությունը։

Տնտեսավարման պրակտիկայում կիրառվում են աշխատանքի վարձատրության կազմակերպման երկու ձև.

1. ժամանակավարձ` աշխատանքի վարձատրության համար հիմք է ընդունվում աշխատած ժամերի քանակը և աշխատանքի մեկ ամսվա գինը,
2. գործավարձ` աշխատանքի վարձատրության չափը որոշելիս հիմք է ընդունվում ստեղծված արտադրանքի քանակությունը և արտադրանքի միավորի գնահատումը։

Գործավարձը հանդիսանում է ժամանակավարձի փոխակերպված ձևը։ Ժամանակավարձային աշխատավարձն ավելի տարածված է, քանի որ արտադրության մեքենայացման և ավտոմատացման պայմաններում աշխատանքի արդյունքը կամ քանակն այնքան էլ կախված չէ աշխատողից, հետևաբար նպատակահարմար է ժամանակավարձի կիրառումը։ Մեքենայացված արտադրության պայմաններում աշխատանքի տեմպը, ռիթմը կախված է ոչ այնքան աշխատողից, որքան որ մեքենայական տեխնիկայից։ Աշխատանքի ժամանակավարձային և գործավարձային ձևերն ունեն իրենց որոշակի համակարգը կամ տարատեսակները։

Ժամանակավարձային ձևի համակարգը բաղկացած է.

1. պարզ ժամանակավարձից,
2. պարգևատրական ժամանակավարձից։

Գործավարձային ձևի համակարգն ընդգրկում է .

• ուղղակի գործավարձ, կախված է արտադրության քանակից,
• պարգևատրային գործավարձ,
• պրոգրեսիվ գործավարձ,
• ակորդային գործավարձ,
• անուղղակի գործավարձ։

Աշխատանքի վարձատրությունը կատարվում է աշխատանքի քանակից և որակից ելնելով։ Աշխատանքի քանակը չափվում է աշխատանքի տևողությամբ։ Աշխատանքի որակը գնահատվում է աշխատանքի բարդությամբ, նրա կարևորությամբ և նշանակությամբ, աշխատողի որակավորվորման աստիճանով և այլն։ Աշխատավարձը տարբերակելու և յուրաքանչյուրին ըստ աշխատանքի քանակի և որակի սկզբունքով վարձատրելու համար կիրառվում է աշխատավարձի տարիֆային համակարգը։

Տարիֆային համակարգ

Աշխատավարձի տարիֆային համակարգն իրենից ներկայացնում է նորմաներ, նորմատիվային ակտեր, որոնք հնարավորություն են տալիս իրականացնել աշխատավարձի դիֆերենցում։ Աշխատավարձի տարիֆային համակարգի մեջ մտնում են հետևյալ տարրերը.

• տարիֆա-որակավորման տեղեկատուներ; իրենից ներկայացնում է մի ժողովածու, որտեղ նշված են արտադրության տվյալ ճյուղերում կատարվող բոլոր աշխատանքների տեսակները և դրանց կատարման համար պահանջվող աշխատողների որակավորման կարգը,
• տարիֆային ցանցերը, որոնք ցույց են տալիս, թե յուրաքանչյուր տարակարգի բանվորի վարձատրությունը քանի անգամ է բարձր առաջին տարակարգի բանվորի վարձատրությունից։
• տարիֆային դրույքներ և պաշտոնային դրույքներ, սահմանվում են առաջին տարակարգի բանվորների ժամանակային և պաշտոնային դրույքների ձևով,
• աշխատավարձի շրջանային գործակիցները սահմանվում են անբարենպաստ բնակլիմայական պայմաններում աշխատողների համար, դրանք սահմանվում են ցուրտ շրջանների համար, բարձր լեռնային գոտիների, խոնավ շրջանների համար։

Աշխատավարձի տարիֆային համակարգը հիմնականում բնորոշ է պլանային տնտեսությանը։

Աշխատավարձը կատարում է մի շարք գործառույթներ, որոնք ամբողջությամբ արտահայտում են նրա էությունը։ Այդ գործառույթներն են՝

1. Վերարտադրողական գործառույթ, այն ապահովում է վարձու աշխատողի և նրա ընտանիքի անդամների՝ որպես աշխատուժի ընդլայնված վերարտադրությունը։
2. Խթանիչ գործառույթ, աշխատավարձի տարբեր ձևերն ու համակարգերը խթանում են բարձր արդյունավետ աշխատանքի կատարումը, նրա արտադրողականության աճը։
3. Կարգավորող գործառույթ, աշխատավարձի մեծությունը կարգավորում է ճյուղերի և ռեգիոնների աշխատանքային ռեսուրսների բաշխումը։
4. Վճարունակ պահանջարկի ձևավորման գործառույթ, այն բնակչության վճարունակ պահանջարկը շաղկապում է սպառողական ապրանքների արտադրության հետ և որոշակի համամասնություն է սահմանում դրանց միջև։
5. Չափող-բաշխող գործառութ, այն վարձու աշխատողների և արտադրության միջոցների տերերի միջև սպառման ֆոնդը բաշխելիս արտացոլում է կենդանի աշխատանքի չափերը։ Աշխատավարձի օգնությամբ որոշվում է արտադրական պրոցեսի յուրաքանչյուր մասնակցի բաժինը սպառման ֆոնդի մեջ։
6. Կարգավիճակային գործառույթ, աշխատանքը դիտվում է որպես տնտեսական ու բարոյական կատեգորիա, որը մարդուն որոշակի սոցիալական կարգավիճակ է ապահովում։

Տնտեսագիտության տեսության և տնտեսավարման պրակտիկայում կարևոր նշանակություն է տրվում ոչ միայն աշխատավարձի ձևերին և համակարգերին, այլև աշխատավարձի մակարդակին։ Աշխատավարձի մակարդակը կախված է աշխատանքի արտադրողականությունից։ Բարձր արտադրողականությամբ աշխատողների պահանջարկն ավելի մեծ է, քան նվազ արտադրողականությամբ աշխատողներինը։ Անհատը, որը կարող է գործարկել մեքենան առավել հմտությամբ, լավ բեյսբոլ խաղալ, կամ ավելի շատ վաճառել կյանքի ապահովագրման կտրոններ, ավելի արժեքավոր կլինի գործատուների համար։ Այսպիսի աշխատողները կունենան ավելի բարձր սահմանային արդյունք, քան ցածր որակավորում ունեցողները։ Աշխատավարձի չափը կախված է ոչ միայն աշխատանքի առաջարկից ու պահանջարկից, այլև աշխատողների որակավորումից և մասնագիտացման մակարդակից։ Տարբեր աշխատանքներ կարող են ունենալ տարբեր գրավչություններ մարդկանց համար՝ պահանջելով մասնագիտական կրթության տարբեր ծախսեր։ Աշխատավարձի տարբերությունների կարևոր աղբյուր է աշխատողի նախասիրությունները։ Մարդիկ տարբեր նախասիրություններ ունեն կյանքում։ Ոմանք ցանկանում են շատ փող վաստակել, ոմանք երկար ժամանակ անընդհատ սովորել, մյուսները զոհաբերում են սոցիալական և ընտանեկան կյանքը փող աշխատելու համար։ Նշված գործոնները ներգործում են աշխատավարձի և վաստակների տարբերությունների վրա։ Դրամական եկամուտ ստանալու նպատակ հետապնդող աշխատողները կպահանջեն բարձր աշխատավարձ։ Շուկայական տնտեսության մեջ աշխատավարձի տարբերությունն անխուսափելի է։ Գոյություն ունեն աշխատանքի բնույթի և աշխատավարձի մեծության մեջ այնպիսի տարբերություններ, որոնք բխում են աշխատանքի օբյեկտիվ, որակական առանձնահատկություններից, մարդկանց տարբեր ունակություններից, տաղանդից և այլն։ Աշխատավարձի դրույքներն այդպիսի մարդկանց խմբերի համար պետք է լինեն տարբեր։ Աշխատավարձի դրույքաչափերի տարբերակումն օբյեկտիվ երևույթ է, որն ընդլայնում է աշխատողների մասնագիտացման հնարավորությունները, իսկ տարբեր մասնագիտությունների խմբի միջև մարդկանց հոսքը բացարձակ լինել չի կարող։

Աշխատավարձի մակարդակը գնահատելու համար կիրառվում է իրական և անվանական աշխատավարձ հասկացությունները։

Իրական աշխատավարձ

Իրական աշխատանքն այն ապրանքներն ու ծառայություններն են, որոնք կարող է աշխատողը ձեռք բերել իր ստացած անվանական աշխատավարձով։ Իրական աշխատավարձն ուղղակիորեն կախվածության մեջ է անվանական աշխատավարձից և հակառակ կախվածության մեջ գների մակարդակից։ Իրական աշխատավարձը շեղվում է անվանական աշխատավարձից, քանի որ ստացած ողջ անվանական աշխատավարձը չի վերածվում կենսամիջոցների ու վճարովի ծառայությունների, այլ դրանցից հանվում են հարկերի և պահումների վճարները։

${\displaystyle W_{n}={\frac {W_{N}-H}{P}}}$ 

W_n -իրական աշխատավարձ,

W_N-անվանական աշխատավարձ,

H -հարկերը և այլ պարտադիր մուծումներ,

P -սպառման առարկաների ու գների ինդեքս

Բացի անվանական աշխատավարձից, իրական աշխատավարձի վրա ազդում են նաև ապրանքների գների փոփոխությունները, ծառայությունների դիմաց վճարումները։ Իրական աշխատավարձի ցուցանիշն ավելի ճշգրիտ ձևով վկայակոչում է, թե ինչքան լավ կամ վատ է սկսել ապրել մարդը սպառողական գների աստիճանի փոփոխումից հետո։ Գործնականում կարող են լինել իրական աշխատավարձի աստիճանի փոփոխման բազմապիսի տարբերակներ։

Անվանական աշխատավարձ

Անվանական աշխատավարձը փողի այն գումարն է, որը ստանում է աշխատողն իր կատարած աշխատանքի դիմաց, որոշակի ժամանակաշրջանի ընթացքում։

Աշխատավարձի հաշվարկման ձևերի և մեթոդների ընտրությունը կախված է մի շարք հանգամանքներից։ Դրանք են՝

1. աշխատանքային գործառույթների բնույթը և աշխատանքի բովանդակությունը,
2. արտադրանքի բնույթը,
3. արտադրության զարգացման տեմպերը և մակարդակները,
4. իրացման շուկայի տարողունակությունը,
5. աշխատուժի պրոֆեսիոնալ, սեռահասակային կառուցվածքը,
6. գործազրկության մակարդակը և այլն։

Աշխատանքի վարձատրությունը կարող է իրականացվել ժամավարձային կամ գործավարձային ձևերով։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր համակարգերը։

Ժամավարձային ձևի դեպքում աշխատավարձը հաշվարկվում է փաստացի աշխատած ժամանակաի համար, որը որոշվում է աշխատաժամանակի հաշվառման տաբելների տվյալներով։ Արտադրական բանվորները վարձատրվում են ժամավարձով այն դեպքում, երբ նրանց աշխատանքի արդյունքները հնարավոր չէ ճշգրտորեն հաշվառել։

Գործավարձային աշխատավարձը հաշվարկվում է մշակմունքի հաշվառման փաստաթղթերի տվյալների հիման վրա։ Աշխատավարձի գումարը հաշվարկվում է վարձաչափերով։ Վարձաչափը ցույց է տալիս աշխատանքի վարձատրության չափը շինվածքի, դետալի կամ մշակման առանձին գործառնության համար։

Ինչպես ժամավարձի, այնպես էլ գործավարձի դեպքում կարող են կիրառվել պարգևատրական համակարգեր, որոնց դեպքում ուղղակի աշխատավարձից բացի հաշվարկում են պարգևավճարներ։ Դրանք հաշվարկում են տոկոսով ուղղակի աշխատավարձի գումարի նկատմամբ։ Պարգևատրման կարգը և չափերը սահմանվում են կազմակերպությունների կողմից։

• Աղաջանյան Հովսեփ, Տնտեսագիտության տեսության ընդհանուր հիմունքները.-Եր.։ Տնտեսագետ, 2008.- 172 էջ
• Տնտեսագիտության տեսություն (ուսումնական ձեռնարկ), խմբ.` տ.գ.դ., պրոֆ. Գ.Ե. Կիրակոսյանի և տ.գ.թ., պրոֆ. Ի.Ե. Խլղաթյանի.-Եր., Տնտեսագետ, 2009.- 752 էջ։
• «Տնտեսագիտության տեսություն» դասընթացի սեմինար պարապմունքների մեթոդական ձեռնարկ, Ընդհանուր ղեկավար, մասնագիտական խմբագիր՝ Ներսիսյան Կ.Ռ., տ.գ.դ., պրոֆեսոր, 340 էջ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 475)։