Дэлхэйн Хоёрдугаар Дайн

Дэлхэйн 2-дугаар дайн эгээн аюултай, ехэнхи хоротой түүхын конфликт: ойролсоогоор 78 сая хүн үхэбэ, 67 % ниигэмэй алдалгууд байгаа. Шахуу удалгүй дэлхэйн агуу хүсэнүүдые хуримталуулһан энэ дайнда улас оронууд 2 хэһэгтэ хубаагдаһан Холбоотонууд болон Тэнхэлигэйхин байгаа. Энэ дайнда 61 улас орон, дэлхэйн хүн амай 80 % шахам оролсожо, 110 сая үлүү хүн сэрэгэй албанда татагдаһан байгаа. Ниитэ 60-һаа үлүү сая хүн ами үрэгдэһэнэй ехэнхи энгын ерэгэд байһан ба ниитэ хүн зоной 2,5 % байгаа.Энэ дайниинь 1939 оной 9 һарын 1-ндэ СССР-һээ дэмжэгдэһэн Нацис Германи Польшо руу добтолһоноор эхилһэн юм. Германиин дайн зарлаһаниие элидхэхэ дараагай үйлэдэл Франци болон Ехэ Британи, тэрэнэй холбоотон уласууд руу добтолһон ябадал байба. Энэ бүхэнэй шалтагаан Европодо агуу томо улас байгуулаха байһан ба 1939 оной һүүлһөө 1941 оной эхин үе хүрэтэр хэһэн дайн тулаандаа Европын ехэнхи нютагые эзэлжэ шадаада байһан юм. Хэды тиимэ болобошье Ехэ Британи болон тэрэнэй холбоотон уласууд Тэнхэлигэйидтэй тэмсэхэ гол хүсэн боложо Урда Африкада хүсэнтэй тулаан хэһээр байба. 1941 оной 6 һарада Европын Тэнхэлигэй уласууд СССР руу добтолһоноор, дайнда шухала үүргые гүйсэдхэһэн гэжэ хэлэжэ болохо Зүблэлтэ Холбоониие татан оруулһан хэрэг байһан юм. 1941 оной 12 һарада Япон улас Номгон Далайда оршохо АНУ болон Европын харьяан руу дайраһанаар, хурдан хугасаанда тэрэ хэһэгэй газар нютагые ехээр эзэлжэ шадаһан байна.

Дэлхэйн хоёрдугаар дайн
Дээрээһээ сагай зүүнэй эрьелтээр: Холбоотоны сэрэгүүд сүлд; Япон сэрэгүүд Хитадай эргэниие амидарань булжа байна; Зүблэлтын армиин добтолгоо; Японой нисэхэ онгос тээбэрлэгшэ дээрэһээ онгос хөөрэхэ гэжэ байна; Зүблэлтын сэрэгүүд Берлинда байлдажа байна; Германиин шумбагша онгосууд добтолжо байна.
Жэл он 1939 оной 9 һарын 1 – 1945 оной 9 һарын 2 Байралал Европо, Номгон далай, Зүүн урда Ази, Ойрохи Дурна, Газарай дундада тэнгис, Африка Үрэ дагабари Холбоотонуудай илалта. Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгууллага байгуулагдаһан. АНУ ба ЗСБНХУ хоёр гүрэн маш хүчирхэгжсэн. Холбоотонуудой колониудын тусгаар тогтнол. Европын уласууд АНУ, ЗСБНХУ-ын холбоотонууд болж хоёр хэсэгт хубаагдажа, Хүйтэн дайнай эхилэл табигдаһан. Герман хоёр хэһэгтэ хубаагдаһан.
Байлдагша таланууд
Ехэ Британи Франци  • Сүлөөтэ Франци (1940-1944) Зүблэлтэ Холбоо АНУ Хитад бусад	Германи Итали Япон бусад
Ударидагшад
Уинстонн Черчилль Шарль де Голль Иосиф Сталин Франклин Рузвельт Чан Кайши бусад	Адольф Гитлер Бенито Муссолини Тоожоо Хидэки бусад
Хохирол
Сэрэгэй хохирол: үхсэн 14,000,000 гаруй Энгын иргэд: үхсэн 36,000,000 гаруй Ниитэ хохирол: 50,000,000 гаруй	Сэрэгэй хохирол: үхсэн 8,000,000 гаруй Энгын иргэд: үхсэн 4,000,000 гаруй Ниитэ хохирол үхсэн 12,000,000 гаруй

Тэнхэлигэйхидэй газар нютаг эзэлжэ урагшалха байдал 1942 ондо, Япон уласай удаа дараа хүлеэһэн далай дээрэхэ тулаан, Европын Тэнхэлигэй уласуудай Урда Африкада хүлеэһэн илагдалһаа болон Сталинград дахи тулаанһаа боложо зогсоһон юм. 1943 ондо Германи уласай Зүүн Европодо хүлеэһэн илагдал, Холбоотонуудай Фашист Итали руу добтолһон добтолгоо болон АНУ-ай Номгон Далайда байгуулаһан илалтаһаа боложо Тэнхэлигэй уласууд һанаашалга алдажа, бүхэ фронт татаха һанаашалга барижа эхилһэн юм. 1944 ондо Зүблэлтэ Холбоон, Германи болон тэрэнэй холбоотон уласуудта алдаһан газар нютагаа эргүүлэн абашье байхад Баруун Холбоотонууд Франци уласые сүлөөлжэ байба. Европодо энэ дайниинь Берлиные ЗХУ-ай мүн Польш уласай сэрэгүүд эзэлжэ абаһанаар Германи уласай болзолгүй буужа үгэһэнөөр 1945 оной 5 һарын 9-ндэ дууһаһан юм. Харин Азида Япон улас АНУ-ай добтолгооноор Уһан флот алдаһанай дараа 1945 оной 8 һарын 15-нда буужа үгэхэ һаналые хүлеэн зүбшөөрһэнөөр, дайн дууһаһан байна.

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда илагдаһан Германиин эзэнтэ гүрэн Версалиин хэрээндэ гарай үзэг зураһан байба. Энэ хэрээгээр Германиинь нилээд хэмжээнэй газар нютагаа алдажа, ехэхэн хэмжээнэй түлбэри түлэһэн ба дээрэнь хизаарлагдамал армитай байха үүргэ хүлээһэн байна. 1917 ондо Ородто гараһан хубисхалаар Зүблэлтэ Холбоо бии боложо, удалгүй Сталинай аймшагтай ударидалгада оробо. Италида, Бенито Муссолини түрын эрхэндэ гараһан ба «Шэнэ Римэй эзэнтэ гүрэниие байгуулна» гэжэ тунхаглаба. Хитадта Гоминьданиин нам Хитадай Коммунист намтай нэгэдэн тус уласта ноёрхожо байһан жаахан сэрэгэй эрхэтнүүдтэй байлдажа байһан болобошье, удалгүй хоёр холбоотон хоорондоо дайтажа эхилжээ. 1931 онһоо Япон эзэнтэ гүрэнэй милитаристууд иргэнэй дайнда нэрбэгдэһэн Хитадта хяналтаа тогтоожо эхилбэ.

 

Адольф Хитлер 1933 ондо Германиин түрын эрхэдэ гаража Германиин уласые зэбсэглэжэ эхилһэн байна. Франци, Ехэ Британи, Итали зэргэ уласууд Германиин энэхүү үйлдэлдэ ехэхэн түгшэһэн ба 1935 ондо Франци-Италиин Германида эсэргүү холбоотон болохо хэлэлсээр байгуулагдаһан байна. Уг хэлэлсээрээр Италиинь Этиопида хяналтаа тогтоохо эрхэтэй боложоо. Энэ үедэ Германи Версалиин хэрээнһээ татгалзажа байгаагаа мэдэгдэбэ. Германида эсэргүү Ехэ Британи, Франци, Итали хамтран Стрезагай хэрээе байгуулаба. ЗХУ ба Франциин хамтарһан хэрээе баһа энэ үедэ байгуулһан байна.

Энэ үедэ Үндэһэтэнүүдэй Лига тодорхой үүргэ гүйсэтгэжэ шадаагүй байна. 1935 оной 6 һарада Ехэ Британи Германи хоёр уһан сэрэгэй флотой хэмжээе харилсан тохирһон хэрээ байгуулаба. 1935 оной 8 һарада АНУ Европо ба Азида боложо буй үйлэ ябадалда түбые һахиха байра һууритай байгаагаа зарлаба. 10-р һарада Итали Этиопые эзэлжэ, мүн Германи Австрие эзэлхэ һанаархалда табиһан хоригоо суслаба.

1936 оной 3-р һараар Гитлер Версалиин хэрээнһээ албан ёһоноор гаралаа. Үүндэ Европын уласууд хорилго табижа шадаһангүй. Испанида эрхэтэнэй дайн эхилхэд Германи ба Италиинь Франциско Франкогой Испаниин националистуудые дэмжэһэн ба нүгөө таладань Зүблэлтүүдэй дэмжэлгэ бүхы Испани Бүгэдэ Найрамдахашууд байһан байна. Хоёр таланууд энэ дайнаар шэнэ зэбсэг, дайнай тактика туршижаа. 1939 оной эхээр Франкогой тала дайнда илажа Испаниин иргэнэй дайн дууһаба.

1939 оной 10 һарада Германи, Итали хоёр «Рома-Берлинай тэнхэлэг» гэһэн холбоо байгуулаба. Нэгэ һарын дараа Германи ба Японой хоорондо ЗХУ-та эсэргүү гү, али коммунизмда эсэргүү хандаһан «Коминтернда эсэргүү хэрээ» байгуулажа, жэлэй дараа энэ хэрээндэ Итали мүн нэгэдэһэн байна. Хитадта Гоминьдань ба Коммунист намууд галаа зогсоон Япондо эсэргүү нэгэдэһэн фронт байгуулха болоо.

Гитлертэ эсэргүү коалици: Польш, Британиин эзэнтэ гүрэн (ба Британиин доминионууд: Канада, Энэдхэг, Урда Африкын Холбоо, Австрали, Шэнэ Зеланд), Франци, Этиопи, Дани, Норвеги, Бельги, Нидерланд, Люксембург, Грек, Югослави, Зүблэлтэ Холбоо, Танну Тува, Монгол, АНУ, Филиппин, Гоминьданын Хитад, Мексика, Бразил

Дэмжэлэгшэд: Панама, Коста Рика, Доминикана Бүгэдэ Найрамдаха Улас, Сальвадор, Гаити, Гондурас, Никарагуа, Гватемала, Куба, Балба, Аргентинэ, Чили, Перу, Колумби, Иран, Албани, Парагвай, Эквадор, Сан Марино, Турк, Уругвай, Венесуэла, Ливан, Саудын Араб, Либери, Боливи.
Хуушанай Тэнхэлигэйхид: Ирак, Итали, Румыни, Болгари, Финланд

Гитлертэ эсэргүү коалици: Германи, Словаки, Итали, Албани, Унгар, Ирак, Румыни, Хорвати, Финланд, Япон, Маньчжоу-го, Болгари, Тайланд, Ван Цзинвэиин Хитад, Мьянмар, Филиппин

 

Дайнай соносхол

Хэн	Хэнэйдэ	Һара үдэр
Гүрбэдэхи райх	Польш	1939 оной 9 һарын 1
Словаки	Польш	1939 оной 9 һарын 1
Британиин эзэнтэ гүрэн	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 3
Франци	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 3
Австрали	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 3
Шэнэ Зеланд	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 3
Британиин Энэдхэг	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 3
Урда Африкын Холбоо	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 6
Канада	Гүрбэдэхи райх	1939 оной 9 һарын 10
Итали	Британиин эзэнтэ гүрэн	1940 оной 6 һарын 10
Гүрбэдэхи райх	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 22
Итали	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 22
Румыниин хаанта улас	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 22
Словаки	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 23
Финланд	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 26
Унгар	Зүблэлтэ Холбоо	1941 оной 6 һарын 27
АНУ	Япон	1941 оной 12 һарын 8
Британиин эзэнтэ гүрэн	Япон	1941 оной 12 һарын 8
Солонгос	Япон	1941 оной 12 һарын 10
Гүрбэдэхи райх	АНУ	1941 оной 12 һарын 11
Итали	АНУ	1941 оной 12 һарын 11

 

Энэ дайн 1939 оной 9 һарын 1-ндэ Германи улас Польш руу добтолһоноор эхилһэн ба 2 хоногой дараа Франци болон Ехэ Британи уласууд Германида дайн зарлаһан юм. Дайнай эхилэлэй өөрэ нэгэ он тоололонь боло 1937 оной 7 һарын 7-нда эхилһэн Хоёрдугаар Хитад-Японой дайн бэлэй. Бусадаараа Ехэ Британигай түүхэшэ А.Ж.П.Тайлорай дэбшүүлһэн һанаае дагадга болоод тэрэнь Зүүн Азида үрнэжэ байһан Хоёрдугаар Хитад-Японой дайн болон Европодо үрнэжэ байһан Европо, тэрэнэй колони оронуудай хоорондохо Европын Хоёрдугаар дайн нэгэдэһэн гэхэ ябадал юм. Хоёр дайн 1941 ондо нэгэдэһэнээр дэлхэй дахинай нэгэн томохон зүршэл болоһон болоод дайн 1945 он хүрэтэр үргэлжэлһэн бэлэй. Дайн дууһаһан хугасаае дэлхэй дахинда тогтоһон хугасаа байдадаггүй. 1945 оной 9 һарын 2 гү, али Японой албан ёһоноор буужа үгэһэн үдэр гэхэһээн үлүү Номгон далайда Японые илаһан 1945 оной 8 һарын 14-нда дайн дууһуһан гэжэ үзэдэг. Харин зарим Европын түүхэшэд 1945 оной 5 һарын 8-нда Болзолгүй буужа үгэхэ баримтанда Германиин тала гарай үзэг зурһанаар дууһуһан гэжэ үзэдэг байна. Хэды тиимэ болобошье Япон уластай найрамдалтай байха Олон уласай бэшэг баримтанда 1951 он хүрэтэр гарай үзэг зураагүй байһан юм.

Европодохи дайн

1939 оной 9 һарын 1-ндэ, Адольф Һитлер ба Нацист намаар ударидуулһан Германшууд Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда алдаһан газар нютагаа эрьюулжэ абаха гэжэ ЗСБНХУ-тай байгуулһан нюуса хэрээнэй ёһoop Польш руу добтололоо. ЗСБНХУ нь 9 һарын 17-нда энэ түримхэйлэлдэ оролсожо эхилһэн юм]]. Үүнэй харюуд Ехэ Британи, Австрали, Шэнэ Зеланди, Франци юһэдүгээр һарын 3-нда Германида дайн зарлаһан юм. Урда Африка (9 һарын 6-нда) ба Канада (9 һарын 10-нда) дээрэхэ уласуудые даган дайн зарлаба. Германиинь Блицкриг гү, али «сахилгаан дайн» гэдэг тактикын ёһoop Польшые 5-хан долоо хоногой дотор эзэлбэ. Зүблэлтүүд мүн Польшын тодорхой хэһэгые өөртөө нэгэдхэһэнэй дараа, Балтиин оронууд руу добтолһон байна. Финланд 4 һара тулалдаһанай эсэстэ Москватай энхын хэрээ байгуулаба. 1940 оной дундуур ЗСБНХУ өөрын эзэлһэн Балтын оронууддаа зүблэлтэ маягай дэглэм тогтообо. Германи 1940 ондо Норвеги, Нидерланд, Бельги, Франциие, 1941 ондо Югослави, Грекые добтолжо, түргэн хугасаанда маша олон илалта байгуулһан юм. Эхилээд Италиин сэрэг, һүүлдэнь Германиин сэрэгүүд хойто Африкада байһан Британиин сэрэгүүд рүү добтолжоо. 1941 оной зун гэхэдэ Германиинь Франци ба Баруун Европын ехэнхи хэһэгые өөрын эрхэ мэдэлдээ абаһан байлаа. Харын Британиие Хаанай агаарай сэрэгэй хүсэн, Хаанай уһан сэрэгэй флотой эсэргүүсэлэй уламһаа тиимэ амар дэлжэ шадаһангүй.

Һитлер дараань 1941 оной 6 һарын 22-нда "Барбаросса түсэб"эй ёһoop гэнэтэй дайралтаар ЗСБНХУ-ые добтолбо. Зүблэлтэй нютаг руу маша гүнзэгэй нэбтэрэн орожо, 1941 оной һүүлшэ гэхэдэ Москвада тулаба. Зүблэлтүүд Алас Зүүнһээ гү, али Манжуу-го Зүблэлтэй хилэ оршомдо нөөсэлһэн сэрэгээ татан, сүрэг дабшилтанда орожо Москвагай тулалдаанда илалта байгалуужа. Сталинградай байлдаан (1942—1943)-дэ Германиин 6-дугаар армиие буулгажа абан, Курскай байлдаанда Германшуудые бута сохин, Ленинградай бүһэлэлгые һэтлэбэ. Дараань Улаан арми ухарша байһан Вермахтые Берлин хүрэтэр хөөн, Берлинай тулалдаанда иллаа. Яга энэ үедэ Һитлер газар доорохо байрандаа 1945 оной 4 һарын 30-нда шэнээр һууһан эхэнэр Эфа Браунтайгаа хамта амиа хорлолоо.

Энэ үедэ баруунай холбоотонууд хойто Африкые 1940-һөө 1943 оной хугасаанда амжилтатай хамгаалжа, 1943 ондо Италие эзэлжэ, 1944 ондо Нормандида бууһан 132,500 сэрэгэй тусламжатайгаар Франциие сүлөөлэбэ. Германтай тулалдаһаар ерэһээр баруунай холбоотонууд Райн мүрэные гаталан Зүблэлтэй сэрэгтэй Германиин дундуур урһаха Эльбэ мүрэн дээрэ уулзаба.

Европо дахи дайнай туршид 6 сая ейврейнүүд, цыганууд, славянууд, коммунистууд, гомосексуалистууд, тахир дутуу зэргэ группанууд Нацис Германиин түрэһөө зохёон байгуулһан хидалгада үртэжэ ами наһаа алдаа һэн.